Энергетикалық өзара қатынастар аясындағы Қытай мен Қазақстан байланыстары

1 390млн. тонна шартты Қытайда жасалған 2002 жылғы жанармай отынына 71% көмір отынына келеді. Қытай 1 370млн. тонна көмір жағады(тұтынады), бұл дүниежүзілік тұтынудың 27,7% құрайды¹⁹.

Көмірді отын ретінде тұтынудың  негізгі проблемасы – тұрғындардың денсаулығына және қоршаған ортаға үлкен  зардап әкелуінде. Қытай және шет  ел зерттеушілердің бағаларына сәйкес Қытайдың жалпы ішкі өнімінің 3%-нан 7% дейін ауаны ластау шығына келеді. Қытайдағы ауа ластауының негізгі қайнар көзі – көмір жануындағы 20 өнім болып табылады. Қытай дүниежүзілік энергия қуатының 8-9% тұтынады, бірақ дүниежүзілік қышқыл газының шығарылымы 13,5% және 15,1% күкірттің қос тотығына Қытай мемлекетінің үлес салмағына келеді.

Күкірттің қос тотығының ауаға  жалпы шығарылымы 20млн. тоннаны құрайды, бұл көрсеткіш бойынша Қытай  дүние жүзінде бірінші орынға ие, және қоршаған ортаның өзін-өзі  тазалау қабілетінен әлде қайда  басым.

Ауаны күкірттің қос тотығымен ластауы қышқыл жаңбырлардың негізгі себебі болады. Аталған жаңбырлар Қытай мемлекетінің үштен бір территориясын жарамсыз етеді.

2000 жылы көмір жағу жылуды  қамтитын электростанциялары ауаға  2,9млн. тонна азот қышқылын  шығарып тастады. Қытай АҚШ-тан кейін қышқыл газбен ауа ластау бойынша дүние жүзінде екінші орынға ие, осыған байланысты дүние жүзілік қоғамдық пікір Қытайға қысым жасауда, себебі аталған жағдай парник эффектісінің пайда болуына әкеліп соғады. Қытайдың энергетикалық стратегиясын қалыптастырушылар мемлекеттің жанармай-энергетикалық балансында көмір үлес салмағын азайтуға іс-әрекеттер жасауда. Дүниежүзілік банкінің есебі бойынша, Қытай алдығы 20 жылдың ішінде ауа ластауы азаймаса, жалпы ішкі өнімнің 12 % немесе 390 млрд. доллар көмір өнімінің жануының салдарынан пайда болған ауруларды емдеуіне жұмсалады көмір өнімінің жанған шығарылымы арқылы . Ауа ластауы минималды жағдайына жету барысында қоршаған ортаның өзін өзі тазалау қабілеті әлде қайда төмен болып қала береді. Көмірдің күрделі геологиялық қорына қарамай олар әлі толық зерттелмеген. 2000 жылы пайдаланбаған, бірақ көмірдің пайдаланбағанының экономикалық негізі бар , жаңа шахталарды құруға жарамды көлемі 20,3млрд. тоннаны құрайды. т.23. Жақын болашақта көмір өңдеу саласын дамытуда бұл қор жеткіліксіз. Экономикалық негізделген көмір қорының басымдылығы Қытайдың Батыс және Орталық сусыз, құрғақ, алыс аймақтарда орналасқан, бұл көмір отын өңдеу, тасымалдау және тұтыну іс-әрекеттерін жүзеге асыруда, үлкен қиыншылыққа әкеліп соғады. Қытайда бір жылдық көмір отын өндіру мүмкіндігі, қоршаған ортаға зардап әкелуін, су ресурстарын ескере отырып, 2,8 млрд. тоннадан аспайды. Қытай мемлекетінің отын-энергиялық балансында көмір отынының үлес салмағы қысқару жағдайында көмірді тұтынудың абсолюттік көлемі 2020 жылы күрделі өседі; максималдық сценарий бойынша 2,9млрд. тоннаға дейін, ал минималды сценарий бойынша – 2,1млрд. тоннаға дейін.

Максималды сценарий – импортты көбейтпей, өз қорлары арқылы жүзеге мүмкін емес. Әрекеттегі және құрылып  жатқан шахталардың кәсіптік күштілігі 2020жылы 710 млн.т. құрайды. Осы санға 350 млн.тоннаны қоссақ, кіші көмір өңдеулігінің күштілігін ескерсек, 2000-2020 жылдары 50млн. тонна аз өсуін қамтиды. Бірақ, бұл жағдайында оңтүстікті импортпен қамтылуы қарастырылады.

Көмір отын пайдалануда Қытайда екі негізгі проблемалар бар. Бірінішіден, көмір жағуының тиімділігі өте төмен және, екіншіден, көмір жануының үлес салмағы өте үлкен. Көмірді байыту арқылы оның күлдігін 50-80% артып және 30-40% күкіртті жою жағдайы пайда болады. Ал шыққан түтінді ары қарай тазаласа 90% дейін күкіртті жоюға болады. Бірақ, 1999 жылы Қытай мемлекетінде тек 29% барлық өңделген көмірден байытылады(ФРГ-да 95%, Ұлыбританияда-75%, АҚШ-55%). Байытылған көмір экспорт үшін жасалады, ал энергетикалық мақсатпен пайдаланатын көмір ешқандай өңдеуден өтпейді.

2000 жылмен салыстырғанда 2020 жылы  мұнайды тұтыну 2-2,6 есеге көбейді,  бірақ мұнай ресурстарының шектеулілігіне  байланысты оны қазбалай табу  қатты өспейді. 2020 жылға мұнайды  өндірілу – 180-200млн. тонды құрайды, ал одан кейінгі уақытта оны табу суалды. Мұнайды тұтыну ең азы 450млн. тонна болады (максималды сценарий бойынша – 610 млн.т.). Бұл Қытайды импорттық мұнайға тәуелділігін 55% дейін ұлғайтады (ал максималды болжам бойынша – 76,9% дейін) .25 Аталған тәуелділік АҚШ-тың -58% сыртқы тәуелділігіне сәйкес . Белгілі экспортты сақтау барысында, мұнайға жалпы қажеттілік 2005жылы 252млн..т., ал 2010жылы – 302млн.т. құрайды. Алдағы болжам бойынша, мұнай импорты 2005 жылы – 90, ал 2010жылы – 135млн.т. сәйкес болады т.26. Бірақ, 2003жылы мұнай және мұнайөкілдерінің импорты 100млн. тоннадан асады, алдыңғы жылмен салыстырғанда бірден 30млн. т. өседі²⁰

Импортталған мұнайдың өсуі – 15 ірі  мұнай өңдейтін базалардың пайда  болуымен сипатталады, олардың күштілігі  – 10млн. тоннаға дейін (әр қайсысы). Аталған ірі базарлар Янцзы өзенінің оңтүстік-шығыс маңайларында орналасады, ал ұсақ, күштілігі 1млн.т дейін мекемелер жабылады. Фуцзяни және Чжэцзяне(Нинбо ауданы) – тереңсулы порттарды соғу, Шанхай, Нанкин аймақтарына мұнайды тасымалдау үшін құбырларды салу, ал қажетті жағдайда ішкі аймақтардың ұзақ аралыққа мұнайды жеткізу үшін магистралды мұнай құбырларын орнатады.28. Мұнай өңдейтін мекемелерді біріктірудің мақсаты(олардың орта күштілігі Қытайда – 2млн.т., ал дүниежүзінде – 5,5млн.т. құрайды) – мұнай өңдеуінің технико-экономикалық  көрсеткіштерін жақсарту, нақтылай айтсақ, жеңіл фракциялардың шығуын ұлғайту(2010ж.-75% дейін, бүгін Қытайда – 66,7%, жалпы Азия аймағында - 80%)және күкіртті мұнайды өңдеу мүмкіншілігін көтеру(шамамен 2010ж.-35% дейін).

Қытайда таза шетел капиталды мұнай  өңдеу мекемесісоғылуына мүмкіншілік  берілмейді. Ал аралас капиталды мекемелер  Қытай жағынан бақылау пакеті сақталған кезде ғана пайда болады. Әр жаңадан ашылған мекеменің  күштілігі 8 млн.т.-дан кем болмауы тиіс. Шетел капиталына авто көлігіне жанармай құйып алу станцияларды, және мұнай өнімдерін өтім жүйесін қалыптастыру  мақұлданбайды. Ал аталған салада аралас капиталды мекемелерді қалыртастыру, тек Қытай жағынан бақылауы сақталған жағдайда пайда болады.

Қытай қалаларында және жедел трассаларында  автокөліктерінің сандарының өсуі (2002 ж. аяғында Қытайда 20 млн. автокөлік  бірлігі болған), жанармайды үнемдеумен қатар, қоршаған ортаға әсерін азайту қажеттілігі пайда болады.

Бүгін Қытай қалаларының үштен екісінің ауа сапасыстандартына сәйкес емес, ауа ластауының жартысы автокөлікке келеді. Дүниежүзілік банкінің бағаларына сәйкес 2001 жылғы мәліметі бойынша,дүниежүзіндегі 20 ластанған қалаларынан – 16 Қытай мемлекетінде орналасқан.

Қытайдағы дизель отынның сапасы стандарт талабы бойынша дүние жүзілік деңгейден әлдеқайда төмен . Отынның сапасын тез арада жетілдіру , оны зиян қосындылардан босату өте өзекті болып жатыр, себебі Дүниежүзілік сауда ұйымының алдындағы Қытайдың міндеттеріне сәйкес сыртқы сыртқы кәсіпкерлер үшін мұнай және мұнайөнімдері нарығын жақын болашақта ашу. Басқа жағдайда Қытайдың мұнай өңдеу индустриясы нарықтың бір бөлігін жоғалтады.

Мұнайдың күрделі қор өсімін теңіз барлау арқылы қамтылады. Бірақ  аталған қорларды игеру көршілес елдермен шешілмеген территориялық жанжалдарға байланысты. Көршілес елдер дүниежүзілік мұнай нарығында бәсекелес болуының орнына әріптес болғаны дұрыс болар еді. Шығыс Қытай теңізінде Дяоюйдао арал барысында Жапониямен жанжал орын алды, ал бұл жерде мұнай сипаттары анықталған .

Оңтүстік-Қытай теңізінде мұнай  ресурстары архипелаг Наньша(Спратли) табылған, оған ие болам деушілер –  Вьетнам, Филлипины, Малайзия, Тайвань.

Мұнайдың теңіз ресурстарын  игеру, бірнеше Қытай эксперттердің  пікірінше, Қытайдың үш мұнай корпорациялардың мүмкіншілігінде, ерекше Қытай теңіз  мұнай  корпорациясының өз жауапкершілігіне Қытай шельфінің мұнайды барлау және игеру міндеттерін толық өзіне алмауы.Табиғи газды тұтынуының өсуі – көмірдің мемлекеттегі энергияның негізгі қайнар көзі ретіндегі рөлін азайтады. Шындап келгенде, табиғи газ мұндай рөлді атқару үшін , ол бәсекелестікке қабілетті болуы қажет. Қазіргі уақытта Қытайда газ нарығын қалыптастыруына газдың өте жоғары бағалары кедергі жасауда.

Жорамал бойынша, табиғи газды тұтыну 200-2020 жылдары орта есеппен жылына 9% ұлғайып отырады, аз мөлшерде – импорт, ал басымдысы ішкі ресурстар арқылы.

2020 жылы ол 100млрд.куб.м.  жетеді, соның ішінде импорт50-60 млрд.куб.м.  құрайды. Болжам бойынша, 2010жылға  барланған табиғи газ қоры–  4,9трлн.  және 2020 жылы – 7,5трлн.куб.м. құрайды. Отандық газ өңдеуі 4-5 есе көбееді. Т.-31. Импортты кеңейту үшін бір уақытта ірі газ құбырларын және басқа базалық құрылыстарды салу тиіс.

Қазіргі уақытта Қытай  су энергетикалық ресурстарды игеру  деңгейіне қарай Индия, Вьетнам, Бразилия, т.б. дамушы мемлекеттерінің қатарында 80-і орынға ие. ГЭС  ЖЭС-қа(жылу энерго-станциясы) қарағанда баяу дамиды, бұл бірнеше жағдайларға байланысты.

Өткен ғасырдың 90-жылдардың  соңында жағдай өзгере бастады. Мемлекеттің  финанс ресурстары күрделі өсті, сонымен қатар сұраныстың құрылымы және электроқуат туралы ұсыныстар өзгерді.  Мемлекеттің дамыған шығыс аймақтарында ЖЭС күштілігі күрделі өсті, бұл өз тарапынан ауаны қатты ластауына әкеліп және шын жүктемесін жүзеге асыру мүмкіншілігі болмады.

осының барлығы мемлекеттің  батыс аймақтарында суэнергетикалық  құрылысты кеңейту шешімін қабылдады.

2020 жылы электро энергия  өнеркәсібінің жалпы күштілігі  860-950млн.кВт(2003жылы-350млн.кВт) жетті.Электро қуатты жалпы қалыптастырудағы ГЭС(су электроқуат станциясы) үлес салмағы 15,4%-дан  19-22% өседі. Бұл орта есеппен жыл сайын күштілігі 6,4-9млн.. ГЭСтарды ендіруін талап етеді, ал жыл сайын жұмысқа қосатын ГЭСтардың қуаттылығы 29-33 млн.кВт. осыған байланысты мемлекеттің шығыс бөлімінде гидроэнергетикалық ресурстары толық түгеседі, ал батыс аймақтарында аталған ресурстарды игеру үлкен қиыншылықтармен жүзеге асады, бұл аймақта гидроресурстардың игеруі - 8% құрайды.

1997жылы басталған жаңа  атом(ядролық)электростанциясының  құрылысы 6 жылға шоқтатылып, 2003 жылы қайтадан құрылыс жалғастырылды. Чжейзянь және Гуандунде Қытай өкіметі төрт – күштілігі 1млн.кВт., жалпы бағасы, құндылығы 6 млрд. доллар көлемінде станциялардың жобалары бекітілді.34. Жаңадан құрылған және жұмыс атқарып жатқан ядролық электростанцияладың 2003 жылы қуаты, күштілігі 8,7 млн.кВт құрады. 2020 жылға олардың қуаттылығы 40млн. кВт өсіп,  оларды электроэнергия өніміндегі үлес салмағы 1,2 %дан 7% өседі²¹. Бұл деген сөз әрқайсысы 1млн.кВт күштілігімен 30жаңа ядролық электростанциялардың ірге тасы көтеріледі. Жоспар бойынша, Шанхайға қарасты, теңізге жақын аудандарында жаңа ядролық электростанцияларды жалпы күштілігі 13млн.кВт салынуы қарастырылды. 2010жылы олар жұмысқа қосылады, сонда бүкіл Шығыс Қытайда және Янцзы өзен аймағындағы электроқуатының жетіспеушілігі дұрыс шешіледі.36. Хунани, Сычуань және Гуандун аймақтарында жаңа ядролық станцияларды салу жоспары бар.

Жаңғырмалы энергияны  пайдалану 2000 жылы шартты отынның 256млн. т. құрады, немесе бүкіл алғашқы энергия  тұтынуының 19,7% құрады.Аталған энергоқуатын пайдалану-олардың өзіндік құнының биіктігімен  тоқтатылады. Бұл жағдай нарықтың мүмкіншілігін шектейді,осыдан электроқуатының өзіндік құнын төмендету қиындыққа соғады.

2020 жылы,болжам бойынша,жаңғырмалы  энергияның тұтынуы 2000 жылмен  салыстырғанда екі есе өсіп,525млн.т. құрайды.37.ресурстардың мүмкіншілігі жаңа және жаңғырмалы энергияның шартты отынның жылдық тұтынуын 7,3млрд.т.дейін өседі.2020жылы жаңғырмалы энергияның белгіленген станцияның құрал-жабдықтың күштілігі – 100млн.кВт. құрайды, соның ішінде кіші ГЭС (су энерго қуатының станциясы) – 70млн.кВт., жел арқылы жұмыс атқаратын электро станциялардың қуаттылығы – 20млн.кВт. ал биологиялық электро құрылымдардың қуаты – 5млн.кВт. құрайды.

Бұл болжамдарды жүзеге асыру үшін мемлекеттің күрделі қолдауы қажет. Қолдаудың бағыты жаңғырмалы энергияны пайдалануының материалдық ынталандыру, оның ғылыми-техникалық базасын қамту, сонымен қатар нарықты күштеп қалыптастыру және нарықтық бәсекелестің механизмін жүзеге асыру.

Енді түсінікті, Қытайда  энергетикалық қауіпсіздікті қамту, мұнай қауіпсіздігімен синоним бола тұрып, мемлекеттің ең күрделі міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл міндет «мұнайдағы тұрақты әлеуметтік экономикалық дамуының сан жағынан және баға бойынша қажеттіліктерді қанағаттандыруына кепіл беру» ретінде қалыптастырылды.38.

Мұнай дефициті немесе мұнайды  жеткізу барысында кездейсоқ  үзілістердің салдарынан мұнай қауіпсіздігінің  бұзылуы мемлекеттің  экономикасына  күрделі зардап әкеледі.

Аталған проблемаларды  жеңілдету келесі іс-шаралар арқылы жүзеге асады: біріншіден, отандық мұнай және газ ресурстарын игеру, екіншіден, игерілген мұнай көлемін ұлғайту және отынның басқа түрлерін және технологияларды пайдалану,үшіншіден, халықаралық кооперация құрылымы максималды түрде ену, төртіншіден, келе-келе мұнайдың сақтандыру  қорын құру және жетілдіру .

Мемлекет бірнеше іс-шаралар  арқылы ірі мұнай компаниялардың барлау жұмыстарын қаржыландыруда белсенділігін  арттыруын қамтиды.

Қазіргі уақытта мұнайды  игеру Қытайда 34% құрайды, пайдаланған  озықты технологиялар аталған көрсеткішті 50% көтеріп отыр. Жорамал бойынша, 2020 жылға көмірдің ИЖТ өнеркәсібінің көлемі 160 млн.т. жетіп, 145млрд. юань инвестицияны талап етеді.

Ерекше етіп, станциялық мұнай қорын қалыптастырудағы проблемаларға  тоқтау қажет. Аталған міндет ағымды 10 бесжылдық жоспарының өткен, 2001 жылы өткен ВСНП наурыз айындағы сессиясында қабылданды. Қытай эксперттерінің пікірінше көзделген қор мұнай дефицитін табу үшін қалыптастырылып жатқан жоқ. «Бұл – ірі саяси және әскери дағдарыстарға қарсы тұру үшін өкіметтік қорлардың бір түрі болып келеді. Олар мекемелерге халықаралық нарықта бағалық тәуекелмен күресу үшін қалыптастырылмаған.