Энергетикалық өзара қатынастар аясындағы Қытай мен Қазақстан байланыстары

Ашып айтсақ, мұнайдың стратегиялық қоры – бұл қорқыту  қорғаныс күші. Ядролық қару ретінде, олар еш уақытта пайдаланбауы да мүмкін, бірақ бұл қордың бар болмауы тағы да дұрыс емес.»²²

2003 жылдың соңына мемлекеттің  резервуалдарында сақталған мұнай  өнімдерінің көлемі 2050мың куб.м.  болғанымен, мұнайдың стратегиялық  қоры мүлдем болмады. Мұнай  өңдейтін және мұнай химиялық мекемелердің меншігінде өтпелі өнеркәсіптік қорлар болды. Сауда ұйымдарындағы мұнай өнімдердінің қорлары бағаларға тиімді әсер етпейді. Осының барлығы дүниежүзілік конъюктураның өзгерістерінің әсері. Қытай экономикасына тиімсіздікті әкеледі.

1990 жылдардан бастап мұнайдың дүниежүзілік бағасының әрі жылдам өсуі-ішкі мұнай нарығында үлкен сілкіністерге әкеліп,Қытай мемлекетінің экономикалық өсу тұрақтылығына кері әсер беріп отырды.

Эксперттердің ойынша,Қытайдың мұнай, мемлекеттік және экономикалық қауіпсіздігін қамту  үшін мұнайдың 90-күндік сақтандыру қорын қалыптастыру қажет,оның көлемі-35млн.т.41.құрайды.

Бұл іс-шара өте қымбат.Есеппен,көлемі 8 млн.т.алғашқы қорды құру үшін,ең азы 20млрд.юань қажет.42.Ара қатынасы 2:1-мемлекеттік және мемлекеттік  емес капитал арқылы қорларды қалыптастыру жоспары талқылану үстінде.

Аталған жоспарларды  жүзеге асыруы тек бірыңғай жоспарлауды  және мұнай сақтау қорларын тиімді территориялық бөлінісі және бірыңғай есеп жүйесін қалыптастыру емес,сонымен қатар стратегиялық және сақтандырылған резервтерді (қорларды) пайдалануын қамтитын заңдар мен жарлықтарды қалыптастыру және қабылдау қажет. Бұдан басқа,жорамал бойынша жоспарлы және іріктеу табиғи жер астындағы мұнайдың қорын құру,бұл дегеніміз,бірнеше ірі скважиналарда мұнайдың бір бөлігін қалдырып,төтенше жағдайларда пайдалану.

Сонымен,Қытай ақпарат  құралдарының мәліметі бойынша,энергетикадағы кернеу жағдайы 2008 жылға дейін сақталады.Күрделі  құрылысты сомарлық қаржыландырудағы электроэнергетикалың үлес салмағы  төмендеді²³:

                    8 бесжылдықта-ол12,09%.

                    9 бесжылдықта-10, 4%

          2002 жылы-7,14% құрады.

Аталған саласының өсуі сұраныстан төмен болды.2000 жылдан 2002 жылға дейін орта есеппен бір  жылда электроэнергия қажеттілігі 10% өсті,ал құрал-жабдықтардың күштілігі-5,7%. 2003жылы энергияға қажеттілік энергиямен  қамтылуына қарағанда 7% жетті²⁴. Бірнеше эксперттер дефициттің пайда болуының терең себептерін табиғи монополияның әкімшілік монополияның монополиясымен  қосылуында деп санайды²⁵.

“Энергетикалық стратегияны  және мемлекет саясатын талдау” баяндамасында авторлары Қытайдың энергетикалық қажеттілігін 2020 жылға максималды сценарий бойынша-3,28 млрд.т.орта сценарий бойынша-2,896 млрд.т,ал минималды сценарий бойынша -2,466 млрд.т. шартталмаған отынның көлемін осылай бағалады.Бұдан басқа келесі энерго тұтыну үшін күрделі факторлар ескерілді:

- мемлекеттегі тұрғындардың  сандық өсу қарқыны.

- дүниежүзілік экономикадағы өзгерістерге бейімделу;

- халық шаруашылығының негізгі салалары техника-экономикалық эволюциясы (дамуы).

Баяндаманың негізгі авторларының бірі - Фән Фәяның пікірінше Қытай тұрақты даму үшін энергетика саласында оптималды бағыты болып-энергия тұтынудың қысқаруын минималды сценарийге дейін жеткізу және орта,одан жоғары сценарийге жеткізбеу жағдайын қарастыру.Орта сценарй бойынша 2020 жылы энергия қуатын тұтыну 2000 жылмен  салыстырғанда 2,2 есе өседі.Қытайдың өткен жылдың  тәжірибесін ескерсек,онда бұл есептердің белгілі негіздері бар. Алдыңғы 20 жылда Қытай өзінің ЖІӨ (жалпы ішкі өнімін) төрт есе ұлғайтып, энергия тұтынуын екі есе ғана көбейтті. ЖІӨ 1980-2000 жылдарғы орта жылдық өсу қарқыны-9,7% құрап, ал жылдық энергия тұтынуы-4,6% өсті. Басқа сөзбен айтқанда, экономикалық өсім жартылай энего-өнеу арқылы қамтылады. Болатты өндеу, жылу электростанцияларда энергия қуатын өндеу,энергия қуатын көп мөлшерде пайдаланатын өнімдерді шығаруда энергия қуатының шығындарының үздік дүниежүзілік көрсеткіштері бойынша қытайдын артта қалуы жойылды.

2001 жылы Қытайда энергия шығыны ЖІӨ 13% құрады, ал АҚШ- бұл көрсеткіш 7% тең²⁶. ЖІӨ бірлігіне энергошығындарының бағалары валютаның ағын айырбастау курсымен және оның сатып алу қабілет паритетімен қатты сәйкес келмейді. Бірінші жағдайда 2000ж. олар Қытайда Жапонияға қарағанда 7,7 есе биік болған, ал ортадүниежүзілік деңгейден 3,4 есе биік. Екінші жағдайда басымдылық 20 % Жапониямен салыстырғанда қысқарады, ал ОЭСР мемлекеттер деңгейіне қарағанда-8% қысқарды. Жылдық орташа көрсеткіштерде болар. Қытай мемлекеті алдына келесі міндетті қойып отыр. Шартты отынның шығының ЖІӨ 10 мың юаньға

1995ж.-2,33т. дейін

2010ж.-1,25т. дейін

2030ж.-0,54т. дейін

2050ж.-0,25т. дейін азайту.

Қытайда энергияның арттық шығын басымдысы сыбағасы тұтынудан  ортадүниелік деңгейі биік салаларда  орналасқан. Өнеркәсіптің саласында, олар бүкіл өнеркәсіптің энергия тұтылуының 73%айдаланады, үлестік энергия арқылы 47% алдынғы дүниежүзілік деңгейден биік. Қытайдағы жылу электростанциялар 1000кВт сағатты қалыптастыру үшін шартты отынды 27,4% жоғары шығындалады, озық прогрессивті  технологияларды ескермей. Қытай өнеркәсібінде энергияны артық тұтыну көрсеткіштері шартты отынның 230 мың. т. құрайды. «Осының барлығы бұрынғы экономикалық өсу моделінің, оның дәстүрлі жоғары қарқын, жоғары шығын, жоғары деңгейде ластау және төмен тиімділігі дәрежелі өмір сүруге құқығы жоқ»²⁷.

Осыған байланысты Қытайдың энергетикалық стратегиясының негізгі  бағыты болып энергияны үнемдеу  болып табылады. Энергияны тиімді пайдалануда дамыған мемлекеттерінің  көрсеткіштеріне жету Қытайдың негізгі  міндеттерінің бірі. Бұны ресурстарының дефициты талап етіп жатыр, Қытай дефицит салдарынан экономикалық өсуін шектеп, жаранды бәсекелес ортаға мемлекеттің енуіне ықшам етеді.

Қытайдың амбициялық мақсаттары: 2020ж. ЖІӨ төрт есе өсіру, урбанизация және индустриализацияны жүзеге асыру, тұрғындардың өмір дңгеін көтеру («сяокан» қоғамын құру) мемлекеттің энергетикалық энергиялық комплексін қайта қарастыру – жалпы дүниежүзілік үрдістерге сәйкес.

Ұзақ, орта, қысқа мерзімді Қытайдың энергетикалық қамтылуы –  экономикасы және қытай тұрғындарының  қажеттіліктері мемлекеттің мүмкіншілігінен тыс келеді. Осының салдары – Қытай және дүниежүзілік энергетикалық бір бірімен байланысы және бір біріне тәуелділігі.

Қытай, дүниежүзіндегі тұрғындардың төрттен бір бөлігін қалыптастырған, оның орта дамыған мемлекетке айналуы және экономикалық күші бойынша екінші орында болуы әр түрлі жағдайларда жаранды сипаттары, жаранды экология тұрғыдан, дүниежүзілік ресурстары және энергияның дүниежүзілік тұтыну балансы тарапынан маңызды. Әділеттілік үшін келесі жағдайды атап өтуіміз қажет: дүниежүзіндегі энергетикалық конъюктураның қозғалыстары тікелей Қытай тұрғындарына және экономикасына әсер етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 2 тарау. Қытай мен Қазақстанның энергетикалық саласындағы өзара әрекет

2.1 Қытайдың энергетикалық қажеттілігі Қазақстандағы сыртқысаяси және сыртқыэкономикалық басылымдылықтарын қалыптастыр фактор ретінде

 

Қытай дүниежүзілік мұнай  қызығушылықтарының қалыптасқан құрылымына негізделіп, «өзінің энергетикалық  дипломатиясын» белсенді жүзеге асыруы, энергетика саласындағы жаранды, аймақтық ұйымдар кооперацияларында белсенді қатысуы, нарықта іскер ойнаушыға йналуы күтілуде. Бірақ, бұлардың барлық іс-әрекеттерін бірге алып, Қытай мұнай дүниежүзілік тәуелділігін азайтамады, осыған сәйкес Қытай мемлекетінің экономикасына дүниежүзілік конъюктураның әсері ұлғаю үстінде. 1993ж. бастап Қытай мұнайды импорт арқылы алады, мұнай, мұнай өнімдерінің импорты жылдан жылға дейін өсіп жатыр. Жорамал  бойынша, импорт бойынша АҚШтан кейін, жапониядан өтіп екінші орында 2020 жылы ие болады деген 2007 жылы жүзеге асуда.

Осыған сәйкес Қытайдағы  мұнай өнімдерінің ішкі бағасына мұнайдың дүниежүзілік бағасы әсер етеді. Ерекше, бұл өткен жылдың қараша айында мұнай өнімдерімен  қамтылуы дағдарысқа ұшырады.

Дефицитқа жол жібермеу үшін Пекин, Шанхай, Гуандуньдағы екі ірі мұнай корпорациялары бағаны күрделі көтерді .44. Бұл процесс тұрақты болып жатса, инфляция дамуына әкеледі, оның сипаттамалары бүгін байқалып отыр. Бұған негізгі себеп болып бағаны қалыптастыру жағдайы, сонымен қатар дағдарыстарды алдын алу жүйесінің кемшілігі және мұнай резервтерін сақтандыруы жеькілісіз болу.

Жапанды конъюктура дамуының негізгі үрдістер мен жағдайларды  бағалау арқылы Қытай эксперттері  қорытындылайды: болашақ екі немесе уш оң жылдары мұнайды тұтылу және экспорттаушыларға үрей жоқ, жағдай қауіпсіз.

XXI ғасырдың басындағы жағдай, өткен ғысырдың 70-80 жылдардағы дағдарыс жағдайынан уш ерекшелігі бар .45.

• Мұнай мемлекет аралық саяси күресте қару міндетін атқаруы жойылды. Мұнай адамзаттық әлеуметтік-экономикалық дамуының крделі тауары болып табылады. Мұнай циркуляциясы нарықтық экономиканың жеке заңдылықтарымен белгіленеді.
• Батыс мемлекеттерінің мұнайды импорт арқылы алу және ОПЕК мемлекеттері экспортаушылар өп уақыт өз қолдарында мұнайды бір-жақты бақылау ұстап, мұнай бағасын белгілеп отырды. Екі жақтың да жанжал мен қызығушылықтары бар.

Мұнай өнеркәсібін жекешелендіру  әр түрлі деңгейде экспорт және импорттайтын мемлекеттерінде орын алып отыр, барлық континенттерде байқалады аталған  үрдіс. Ірі трансұлттық корпорациялардың күші өсіп, финанс топтарымен бірге дүниежүзілік мұнай нарығын бақылайды. Бұл үрдіс экономиканың жапандануына байланысты ұлғаю үстінде.

Бірақ, Қытайдың энергетикалық  стратегиясы соншалықты қиыншылықтарсыз  емес. Қытай эксперттердің болжамы  бойынша, мұнайды х/а бересінің уақытша немесе жартылай тоқталуы жағдайды қауіптендіреді²⁸.

Қытай эксперттерін шынайы толғандыратын энергетикалық қауіпсіздікті  қамту саласында мұнай импорттың  қайнар көздерінің әлсіз диверсификациясы. Бүгін Таяу шығыстан бүкіл импортты мұнайдың жартысынан көбі жеткізіледі²⁹. 2010 ж. аталған аймақтың үлес салмағы 80% жеткізуі мүмкін .48. Таяу Шығыс әскери жанжалдың аймағы болып қрқыныш үрейді тереңдетеді.

Осы себептен Қытай бұл  жағдайдан шығу жолын іздеуде.

Қытай эксперттері секілді, болашағы бар партнер ретінде Ресейді атайды. Ресей басымдығы екі жағдаймен түсіндіріледі:

Біріншіден, қызығушылықтарының толықтыруымен Ресей Сібір мен  Қиыр Шығыстағы мұнай, газ ресурстарын  игеруді көздеп отыр, ал Қытай энергия  қайнар көзін диверсификациялауды қажет етіп отыр.

• Екінші орында Оңтүстік-Шығыс Азия, атап айтсақ Индонезия және Малайзия мемлекеттерімен ынтымақтасты дамыту.
• Үшнші орында - Африкамен кооперацияласу, себебі жақын болашақта Африка тез арада мұнай игеруге қабілетті.

Мұнай қауіпсіздігін  қамту стратегиясының күрделі элементі болып – «территориядан шығу» саясаты (цзоучуцюй) жүзеге асуы көзделеді. Нақтылай айтсақ, Қытай капитал және Қытай технологиясы көмегімен шетелдерде мұнай өңдеуінде атсалысу, огы игеру. Бұл саясат, бірінші орында, Қытайға жақын мемлекеттерінің территориясына бағытталған. «Ресей, Қазақстан және орта Азиялық мемлекеттер мұнай, газ ресурстарына бай, олармен қарым-қатынас достық дәрежеде және олардың территориясында саяси тұрақтылық бар, сол үшін ұзақ мерзімдіболжамға сәйкес, ауыртпалықтың орталығы осы жерде болуы тиіс».

Қытайдың шетел мемлекеттерімен  инвестиция, құрылыс нысандарыындағы  үлес салмағы, өнімді бөлу туралы(контрактілері) келісім-шарттарыбар. Қытай мұнай  корпорациялары шетелдердегі табысы – 19млн. т. жетті, соның ішінде - өнімді бөлу келісімі бойынша – 9млн.т. 51.  Бұл корпорация 12 мемлекеттерімен 20-дан астам , төрт құрлықтардың орналасқан елдерімен келісім-шарт құрды: мұнайөңдеу және мұнай-химиялық мекемелерді, құбырларды соғу туралы келісімдер құрылды.

2002жылы Қытай теңіз мұнай корпорациясы 1,2млрд. доллар Австарлия және Индонезия мемлекеттерінде орналасқан үш мұнай-газбен бай өңірлерді сатып алу үшін қаражат салды.

Қытайдың мұнай-газ  корпорациясы үш негізгі стратегиялық бағытта жұмыс атқарады: Солтүстік Африкада – Судан мемлекетіне демеу жасап, Орталық Азия және Ресейде – Қазақстанға демеу жасап, және Оңтүстік Америкада – Венесуэла мемлекетіне сүйене отырып қызмет етеді.

Таяу шығыс аталған  корпорацияның инвестициялық қызығушылығын тудырған жоқ. Аталған аймақ Қытай мұнай-химиялық корпорациясының қызығушылығын тудырады, ол Қытайдағы мұнай импортының 80% құрайды.

2003 жылы Қытай Иран  нарығына шықты, ал 2004 жылдың басында  Сауд Аравиясының ірі газ өңірлерін  игеру үшін келісім - шарт алды, бұл жағдай АҚШ мемлекетінің наразылығын тудыртып, аталған аймақтан Қытай компаниясын шығаруға әрекет жасады.

     Эксперттердің  пікірінше мұнай өңірлерінің  тек үш категориясы бақылаудан  тыс қалды. Олар біріншіден, пайдаланып, қажетті жоқтығынан тастап кеткен  жерлер; екіншіден,  әскери жанжалды аймақтар; үшіншіден, ҚР территориясындағы жаулап алынбаған мұнай өңірлері. «Батыс монополиялар, техналогиялық мүмкіншілігін, өз капиталын пайдалана отырып, ҚР және Ресей Федерациясының мұнай ресурстарының нарығы үшін белсенді күрес жүргізуде, күш қысымын жүзеге асырып жатыр.»

Бірінші, Қытай мамандары  мұнай саласындағы американдық-қытай  бәсекелесті дүние жүзілік аренадағы  үлкен саяси эканомикалық екі  жақтық қақтығыстың бір бөлігі ретінде  қарастырылды. Геологиялық академияның  жаһанды ресурстарды стратегиялық зерттеу орталығының деректоры  Ван Аньцзянь, қалыптасқан жағдайға келесі комментарий айтады:

 «Бұл құбылыстардың  терең себептері АҚШ пен Кытайдың  барлық салаларындағы бәсекелес  Америка Кытайға қысым жасауымен  түсіндіріледі. бұл жағдай тек  энергетика саласына қатысты емес, сонымен қатар саяси, әскери, эканомика, дипломатия салаларына да тиіс. Менің ойымша, аталған проблемеға жоғары деңгейдегі  басшылар белгілі түрде дайындалу қажет.»