Халықаралық жеке құқықтың түсінігі

1995 жылғы қабылданған  АК-те жаңа халықаралық шарттардың  түрі және даму дәрежесі ескерілген  өзге де мәмілелерге қатысты  бекітілген жер заңын қолдануға  байланысты коллизиялық нормалар  бар. АК-тің 1113-бабының 5-тармағына сәйкес, шарт бойынша орындауды қабылдауға қатысты тараптар өзгеше келіспегендіктен, осындай қабылдау өткізетін орынның құқығы ескеріледі.

Сыртқы экономикалық мәмілеге құқықты таңдау жолымен  мәмілеге міндетті статут бекітіледі. Міндетті статут негізінде тараптардың  шарттық міндеттерін орындамаған  жағдайда пайда болатын құқықтары  мен міндеттері анықталады және міндетті статут негізінде жауапкершіліктен босату жағдайлары да қарастырылады, талап ету мерзімі де көрсетіледі.

Сонымен қатар, міндетті статут сыртқы сауда шартының қол  қою нысанына қолданылмайды, өйткені  заң бұл мәселелерге байланысты ерекше ережелер бекітеді.

Халықаралық сатып алу-сату шартын реттейтін материалдық құқықтық норманың болмауы ол коллизиялық нормаларды қолдануға итермелейді, ал ол өз негізінде халықаралық сауда саттықтың дамуына кедергі жасайды.

Әртүрлі халықаралық  ұйымдар және де жеке мемлекеттер  сыртқы сауда айналымын реттейтін біріздендірілген норма жасауға, қалыптастыруға әрекет жасады.

Бұндай біріздендіру мына жолдармен жүзеге асуы мүмкін:

1. ұлттық заңдарға халықаралық заңдар шарттар шеңберінде жасалған нормативтік ережелерді енгізу;
2. біркелкі заңдарды қалыптастыру;
3. әр түрлі топтық шарттарды қолдану;
4. халықаралық ұйымдардың қалыптасқан сауда-саттықа байланысты әдет-ғұрыптарын сауда-саттық терминдері деп аталатын құжатқа біріктіру.

  1985 жылы кезектен  тыс Гаага конференциясында халықаралық  сатып алу-сату шартына қолданылатын құқық туралы конвенция қабылданды.

Коллизиялық проблемаларды  жоюдың бір жолы- типтік контракт болып  табылады. Бұл көбінесе ірі экспортерлар мен импортерлар арасында және олардың  бірлестіктері мен ассоциация арасында қолданылады.

Бұл негізінде XIX ғасырдың соңында қолданыла бастады.

Теңіз тасымалына байланысты сатып алу-сату шартын бекіткенде және орындағанда тараптардың құқықтары  мен міндеттеріне қатысты қолданылатын әдеп-ғұрыптың маңызы зор. Осы ідеп-ғұрып  негізінде халықаралық сауда  тәжірибесінде «фоб», «сиф», «фас» және де «каф» жағдайындағы шарттар қолданыла бастады. Бұл терминдер ағылшын сөзінің бас әріптерінен құрылған: «фоб» free and board (бортта еркін); «сиф» сөзі, insurance, freight (баға, сақтандыру, фрахт); «фас» free along side ship (кеменің бортына еркін); «каф»  cost and freight (баға және фрахт). Бұл терминдердің түсінігі Халықаралық сауда палатасы шығарған сауда әдеп-ғұрыптары жинағында («Trade Terms») жазылған. Бұдан басқа халықаралық терминдерді талқылау ережесін – «Халықаралық сауда палатасы сауда терминдерін» Incoterms  қабылдады. Осы кезге дейін Инкотермске жеті өзгеріс енгізілген, ең соңғысы 2000 жылы енгізілген. 2000 жылы аса көп өзгеріс енгізілген жоқ, ол негізінен екі терминге байланысты, олар FSA және DEQ,    FSA бойынша кедендік рәсімдеуді сатушы жүргізеді, ал DEQ бойынша кедендік рәсімдеуді сатып алушы жүргізеді.                       

Тапсырмалар:    

1. Тақырып бойынша  глоссарий дайындау: ИНКОТЕРМС, УНИДРУА  ҚАҒИДАЛАРЫ

2. Өзіндік  бақылау сұрақтарына жауап беру:

1.     Сыртқы экономикалық мәмілелердің түсінігі және түрлері. Олардың құқықтық нысандары

2.     Сыртқы экономикалық мәмілелердегі міндеттемелер туралы коллизиялық мәселелер

3.     Халықаралық контрактілік міндеттемелер

Пайдаланатын  әдебиеттер:

      1. Сулейменов М.К. Право и внешнеэкономическая  деятельность в Республике Казахстан  – Алматы, 2001

2. Сулейменов М.К. Международное частное право. Алматы, 1996
3. Сарсембаев М.А. Международное торговое право. –Алматы, 1999
4. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в Республике Казахстан. – Алматы, 1996

 

 

 

8-дәріс. Жүктер мен жолаушыларды халықаралық тасымалдау.

Дәріс жоспары:

1. Халықарлық тасымалдау шарты, түрлері, нысаны
2. Жүкті тасымалдау шарты бойынша жауапкершілік.
3. Жолаушыны және теңдеме жүкті тасымалдау.

 

1-сұрақ. Тасымалдау шартын жасасудың экономикалық мақсаты жүктер мен адамдарды бір жерден екінші жерге апару кажеттілігі болып табылады. Көлік ұйымдарының жүк жөнелтушінің, жүкті алушының, жолаушылардың мемлекеттер арасында жүкті тасымалдауды жузеге асыруда пайда болатын осы қатынастар тасымалдау шартымен негізделген және осы шартпен реттеледі. Осы тараптар арасындағы құкықтық қатынастар ең алдымен, олардың өзара жасасқан шартымен және сонымен қатар, осы шартты реттейтін заңдылықтармен анықталады.

Тасымалдау шартын жасасу мен орындау нәтижесіңде туындайтын құкықтық қатынастардың жалпы жиынтығын білу үшін оны құрайтын элементтерді қарастыру қажет, әсіресе, жүкті тасымалдау мен жолаушылар қол жүгін ажырата білген дұрыс. Тасымалдау шартын жасаудың негізі жүк тасымалдаушының жүкті немесе жолаушыны бір орыннан екінші жерге белгілі бір көлік құралымен сыйақыға өткізуге міңдеттенуі болып табылады.

Сонымен, халықаралық тасымалдау дегеніміз - мүліктерді және жолаушыларды бір мемлекеттен екінші мемлекетке жеткізу немесе транзитпен жүктерді, жолаушыларды өткізу.

Халықаралық тасымалдауды ішкі тасымалдаудан айырудың негізгі белгілері:

- жүк, жолаушы кеден  шекарасынан өтуі керек;

- жүкті немесе жолаушыны  шекарадан өткізбей-ақ халықаралық  тасымалдау шарты арқылы халықаралық  тасымалдау деп есептеуге болады;

- халықаралық тасымалдауда  ұлттық валютадан басқа шетелдік валюта колданылады;

- халықаралық тасымалдаудың  қайнар көздері ретінде халықаралық  конвенциялар, ұлттық заңдар, халықаралық  әдет-ғұрып танылады.

Халықаралық тасымалдау шарты жасалған болып, шарттың екі  жақ тараптары да өзара еркіндік білдіруі болған кезде есептеледі. Осылайша, жүкті тасымалдау шарты ереже бойынша, консенсуалдық шарт болып табылады, яғни шарттың мазмұны мен екі тарап танысқан сәттен бастап құқықтық нәтижені тудырады, бірақ басқа да жағдайлар бар, олар әр түрлі ұлттық заңдарда бекітілген.

Жүкті тасымалдау шарты  бойынша бір тарап (тасымалдаушы) өзіне басқа тараптын (жүк жөнелтушінің) сеніп тапсырған жүгін белгіленген  мекенге жеткізуге және жүкті  алуға уәкілетті адамға (алушыға) оны беруге міндеттенеді, ал жүк  жөнелтуші жүкті тасымалдағаны үшін шартқа немесе тарифке сәйкес ақы төлеуге міндеттенеді.

Жолаушы мен теңдеме  жүкті тасымалдау шарты тиісінше жол жүру билетімен және тендеме  жүк түбіртегімен рәсімделеді. Жол  жүру билеті мен тендеме жүк түбіртегінің нысаны көлік туралы заң актілерінде  көзделген тәртіпте белгіленеді.

Шарт нақты болып  табылады және жүк жөнелтушінің жүкті  белгілі мекенге жеткізуге тасымалдаушыға беріп, оның осы мақсатты жүзеге асыруды  қабылдап алған сәтінен жасалған деп танылады.

Жолаушыны тасымалдауға қатысты шарт жасасқан кезде келісім қай кезден басталатынын анықтау кажет. Құкықтық доктрина және сот тәжірибесі бұл сұракты шешудің бірнеше жолын ұсынады (билетті сатып алу сәті, көлік кұралына отырғызу басталған сәтте және т.с.с.).

Халықаралық жеке көлік  құқығында тасымалдау шарты екі жақты сипатқа ие және көліктік жабдықтауды қайтарумен байланысты бола бермейді, сонымен қатар, құқықтық доктрина және сот тәжірибесі тасымалдау шартының қайтарымсыздығын білдіреді.

Сондықтан әр мемлекеттердегі  тасымалдау шартынын нақты анықтамасы өзара ұқсас, дегенмен, өзара айырмашылыктарға ие.

Тасымалдау шартында әр түрлі кұкыктык субъектілер катысады. Халықаралық тасымалдау талаптарының субъектісі ереже бойынша жеке және заңды тұлға табылады. Шарттын  бір тарабы ретінде тасымалдауға мүдделі және осы тасымалдау үшін белгілі бір ақшалай сыйақьшы төлеуге дайын тұлға танылады; тасымалдау шартынын, екінші тарабы ретінде көлік кұралын иеленуші және сондықтан, белгілі бір сыйакы үшін жөнелту бойынша қызметгі жүзеге асырушы тұлға қатысады. Шарт бойынша бір тарап болып табылатын тасымалдаушы ретінде көлік ұйымы, яғни тасымалдаушы танылады, бірақ «тасымалдаушы» деген ұғымның өзі эволюцияға ұшырады. Англосаксондық, француз, неміс құқығы бойынша тек кана тасымалдау шартын жасасқан көлік кұралын меншіктенуші (Shipowner-англ; Ship Her-неміс; le bourdeois de Navire-француз). Француз және неміс құкығыңда «көлік иелеңушімен» (armature, Reeder) қатар «фрахтователь» (freteur, Verfracher) термині пайда болады, осындай өзгерістер Солтүстік Еуропаның көптеген елдерінде және Голландияда пайда болды. АКШ-та олар freight / соn tractors деп аталады.

1921 жылы Гаага ережесінде  «тасымаддаушы» термині енгі-зілді  (transporteur- франц., carrier-ағыл.; transportowiec-поляктық).

«Қазақстан Республикасының  Көлік туралы» Заңына сәйкес тасымалдаушы - бұл меншік құқығы негізінде немесе басқа да заңдылық негізде көлік кұралын иеленетін жүкті, жолаушыны, тендеме жүкті және поштаны өтемақыға немесе, сәйкесінше, рұқсат не белгіленген тәртіпте берілген лицензия негізінде жалдауды ұсынатын жеке немесе заңды тұлға.

 

 

 Халықаралық тасымалдауда, тасымалдаудың  бірнеше түрлері бар:

1. Теңіз тасымалдауы
2. Әуе тасымалдауы
3. Теміржол тасымалдауы
4. Автокөлік тасымалдауы
5. Аралас тасымалдау

1.Теңіз тасымалдауы. Ең күрделі құқықтық мәселелер халықаралық теңіз тасымалдауында туындайды. Бұл осы алдағы қатынастардың әр түрлілігімен және құқықтық қайнар көздердің әр түрлі сипатта болуымен түсіндіріледі.

Көптеген мемлекеттердің заңдылықтардыңда жүкті теңіз тасымалдауына қай елдің заңы қолдану керектігін қарастыратын коллизиялық нормалар жоқ. Бұл мәселелер сот тәжіриебесімен шешіледі. Ұлыбритания және Франция соттарында кеменің жалауы заңы қолданылады, ал Германия соттарында мүлікті қабылдаған жердің заңы қолданылады. Польша елінің заңдылығына сәйкес тараптардың еркіндік  заңы қолданылады. Тасымалдау шарттарында еркіндік болмаса, тасымалдаушысының заңы қолданылады.

Жүкті теңіз тасымалдауы  әр түрлі негізде жүзеге асырылуы мүмкін. Егер мұндай тасымалдау теңіз тасымалдаушысының бүкіл немесе жарты, яғни бір бөлігін беруді ұсынбайтын болса, онда тасымалдауға қатысушылардың арасындағы қатынас коноссаментпен рәсімделеді.

1924 жылы Брюссельде  коносамент туралы кейбір ережелерді  унификациялау туралы крнвенция  жасалады. Бұл конвенцияны қысқаша «Гаага ережесі» деп атайды. Қазіргі заманда бұл конвенцияны қолдануға байланысты өзгерістер енгізілген.

Тасымалдау шартының екінші тарабы болып  жүк жөнелтуші, фрахтователь танылады.

Жүкті қабылдап алушы  тұлға болып белгіленген жерде оған жүкті беруін немесе жолда келе жатқан жүкті беруді талап ете алатын танылады.

1924 жылы Гаага ережелері  бойынша қарастырылған мәселелер:

1. Коносаменттің мәртебесі;
2. Тасымалдаушының жауапкершілігі;
3. Тасымалдаушының жауапкершіліктен босатылуы;
4. Арыз беру жағдайы.

Егер тараптар Гаага  ережесін қолданатын болса – бұл  ереже бойынша аса қауіпті  жүктерді және жануарларды тасымалдайды.

Гаага ережесі бойынша  тасымалдаушының міндеттері:

1. Тасымалдаушы кемені жүзеге дайындық жасау керек. Ол үшін техникалық құралдарын қарап, қалай жүретінін қарастыру керек;

2. Экипажды дайындау керек;

3. Егер тез бұзылатын тағамдар болса, олар үшін арнайы бір бөлме бөлу керек.

Егер тасымалдаушы жүк  берушіден жүкті қабылдаған кезде  жүктін саны мен сапасы инвойс бойынша  сәйкес келмесе, онда тасымалдаушы коносаменттің шетіне жүктің саны мен сапасы сәйкес емес деп жазады да бұны «Лас коносамент» деп атайды. Егер құжат бойынша және фактілі түрде тексерілгенде саны мен сапасы сәйкес болатын болса, онда тасымалдаушы «Таза коносаментті» жүк жөнелтушіге ұсынады.

Гаага ережесі бойынша  тасымалдаушы 13 жағдайда жауапкершіліктен босатылады. Жалпы бұны форс-мажорлық жағдай деп атайды және де новигациялық қателіктер бойынша да босатылады. Ал егер тасымалдаушы кінәсіздігін дәлелдей алмайтын болса, жауапкершілікке тартылады. Жүк қабылдаушы жүкті кабылдағаннан кейін жүкті қарап шығуы керек. Жүктің саны жетіспеуіне байланысты жүк тасымалдаушыға үш күн ішінде жазбаша түрінде хабарлауға міндетті. Талап мерзімі - 1 жыл. Гаага ережесіне 1968 жылы өзгертулер енгізіліп, ол 1978 жылы күшіне енді. Осы конвенцияны қысқаша «Правила Висби» деп атайды.

Висби ережелерінің ерекшеліктері - тек қана конвенцияға қосылған мемлекеттер арасында қолданылады  және тасымалдаушы жауапты болатын  болса, ол жүктің ақысын төлеу керек. Осы ереже бойынша әр жүктің орнына 10000 франк төлеу керек. Ал егер жүктің орнын анықтай алмаса, онда әрбір жүктің брутто кг. бойынша өлшенеді.

1 кг брутто - 30 франк  пуанкаре

1 франк пуан каре - 65,5 мг. 900 алтын бұйым сынамасы.

Қазіргі заманда сауда жүгін жеткізу ушін теңіз тасымалдауында чартер шарттары колданылады. Бұл көбінесе делдалдық арқылы жасалатын шарт және бірнеше міндеттейтін жағдайлары бар: стивидорлық жұмысқа ақы төлеу, диспачқа, демереджге.

Мұнда фрахт жүктің салмағына  қарай төленеді. Фрахттың бірнеше түрі бар:

1. Егер кеменің ішінде  жүк толығымен орын алып тұрса,  ол нақты фрахт деп аталады.

2.  Ал егер жүк  жартылай толтырылса, оның жартысы  бос болған жағдайда мұндай  фрахтты «өлік» фрахт деп атайды.

3. Аванс берілген фрахт.  Мұнда жүкті тиер алдында алдын ала фрахт төлейді.