Халықаралық жеке құқықтың түсінігі

Халықаралық жеке құқықтың тарихи негізін коллизиялық нормалар құраған. Шетелдік элементі бар азаматтық құқықтық қатынастардың реттеудің басты ерекшелігі – көп жағдайда халықаралық жеке құқық мәселелерін шешуде тікелей ереже және қолданылатын ереже жоқ. Бұл ережелер тек қай заңнама қолданылуы керек екендігі туралы меңзейді. Мұндай сипаттағы ережелер коллизиялық деп аталады.

3-сұрақ. Халықаралық жеке құқық басқа құқық  салаларымен, атап айтқанда, азаматтық құқықпен ұқсас болып келеді. Жалпы бөлімде, халықаралық жеке құқықтың принциптері мен негізгі бастамаларына байланысты жалпы ережелер де айтылған. Бұлардың қатарына коллизиялық ережелердің қызмет етуі, шетелдік құқықты қолдануды шектеу мәселелері, сыртқы мәселелер мен ішкі заңнаманың арақатынасы, шетел азаматтары мен заңды тұлғаларына ерекше құқықтық режимді белгілеу сияқты ережелерді жатқызуға болады.

Халықаралық жеке құқықтың ерекше бөлімі, әдеи\ттегідей, негізгі  инститтуттардан тұрады: азаматтардың азаматтық құқықтық жағдайлары, мемлекеттердің ерекше құқықтық қатынасқа түсуші ретіндегі  ерекшеліктері, меншік құқығы, мәмілелер, түрлі сипаттағы шарттар, зиян келтіру салдарынан пайда болатын міндеттемелер, интеллектуалдық меншік құқығымен байланысты нормалар, мұрагерлік, отбасы-некелік, сонымен қатар, еңбектік қатынастар. Халықаралық жеке құқық жүйесінде халықаралық арбитраж туралы мәселе ерекше бөліп қарастырылады. Оны халықаралық жеке құқықтың құқықтық саласына енгізу бірқатар қиындықтар туғызады. Бұл тұрғыда көбіне айтылатын халықаралық арбитраж халықаралық жеке құқықтың аясында қалып қоймай, сонымен қатар халықаралық процестің сұрағы болып табылады.

Дегенмен, халықаралық  коммерциялық арбитражды халықаралық  жеке құқықтың аясына жатқызған кезде  оның мақсаты мен қолданылуын  еске алсақ жетерліктей болатын  сияқты.

Оны азаматтық процеске қосудың қажеттігі жоқ, себебіұлттық құқықтың бұл саласы сот мекемелерінің қызметін реттейді, ал арбитраж болса, қоғамдық аралық соттарды білдіреді.

Негізгі түсінктер:

Халықаралық жеке құқық, коллизиялық нормалар, халықаралық  жария құқық, халықаралық жеке құқық  жүйесі.

Студенттерге тапсырмалар:

1. Халықаралық жеке  құқығының қайнар көздерін атап  өтіңіз

2.  Халықаралық жеке құқығының қайнар көздерінің ерекшелігі неде?

3.  Халықаралық шарттар халықаралық жеке құқығының қайнар көздері ретінде

4.  Халықаралық жеке құқығының қайнар көздері ретіндегі ішкі заңдар мен  сот және арбитраж практикасы

5.  Халықаралық жеке құқығының қайнар көздері ретіндегі салт-дәстүрлердің мәніне сипаттама беріңіз

Пайдаланатын  әдебиеттер:

1. Богуславский М.М. Международное частное право. М., 1994. 294- бет.
2. Ануфриева П.К. Международное частное право: В 2 т. М.: Бек.2000
3. Марышева Н.И. Международное частное право. М., 2004
4. Ерпылева Н.Ю. Международное частное право: Учебник. – М.: ТК Велби, Изд.проспект, 2004

 

 

3-дәріс. Коллизиялық нормалар.

Дәріс жоспары:

1. Коллизиялық норманың құрылымы.

2. Коллизиялық нормалардың  түрлері. Императивті, диспозитивті  және альтернативті нормалар. Басты  (негізгі) және субсдиарлық нормалар.

3.1. Халықаралық жеке  құқықты реттейтін шетел элементтері  бар қарым-қатынастарда кейбір кезде коллкзиялық мәселелер туындайды. Бұл мәселеледе қақтығыстағы екі заңың қайсысын қолдану керек екендігі туралы сұрақты шешу керек. Яғнй колезиялық мәселе бұл белгілі бір құқықтық қатынастағы қай елдің заңын қолдану керектігін туралы мәселе. «Коллезия» (латын сөзінде, Collisio)- ол қақтығыс немесе қайшылық деген мағананы білдіреді. Коллезиялық мәселе тек қана халықаралық жеке құқықтық мәселе. Коллезиялық ереженің қажеттілігі мына мәселелерге байланыты яғни, мемлекеттердің құқық жүйелері бір – біріне ұқсамауы. Коллезиялық ереженің мақсаты- бәсекелестіктегі екі немесе оданда көп құқықтық жүйе арасындағы коллезияны шешу және де шетел элементтері бар қатынастарды, белгілі бір құқық тәртібіне бағындыру болып табылады . Коллезиялық норма дегеніміз - шетел элементтің қатысуымен болатын белгілі бір азаматтық қатынасқа қай мемлекет занын қолдануға болатының белгілейтін норма.

Коллезиялық ереженің құрамы 

Коллезиялық ереже халықаралық  жеке құқықта қолданылатың күрделі  ереже болып табылады. Оның жағдайын түсіну үшін, бірқатар өзіне тән ерекшеліктер бар коллкзиялық ереженің құрлымын қарастыру қажет. Әрбір коллезиялық ереже басқа жай құқық ережелеріне қарағанда екі бөлімнен тұрады.

Бірінші бөлігі колезиялық ереженің көлемі болып табылады, ол  колезиялық ереженің қандай құқық қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік құқығы, отбасы құқығы және т.б.

Коллезиялық ереженің екінші бөлігі,  коллезиялық байлам (қағидат, бекіту формасы) деп аталады.

Байлам- бұл тиісті қарым-қатынаста  қолданылатын заңға нұсқау,  яғни қай елдің заның қолдану қажеттілігін көрсетеді.

Коллезиялық ережеде кездесетін келесі байламдардың келесі түрлері бар.

1) Lex loci contractus- бұл байлам шарт қай елде бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бұл байлам бойынша,  шартқа қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады.

Қ.Р. заңнамасына сәйкес сыртқы экономикалық мәміле боиынша  шартқа қол қойған жақтардың құқықтары  мен міндеттері, қол қойылған жердің заңнамасымен анықталады. Бірақ заң бойынша жақтарға заңды таңдау еркіндігі берілген.

2) Lex loci societatis- бұл заңды  тұлғалардың ұлтына байланысты  байлам.  Бұл байлам, егер заңды тұлға бір елде тіркелген болса, екінші мемлекетте жұмыс істеп, ал оның бас органы үшінші мемлекетте қызмет жасаса, сонда оның ұлтың анықтау қажет.  

Сонымен, заңды тұлғаның ұлттың анықтау үшін төрт ілімге немесе қағидатқа сүйенеміз.

1.Инкорпарация немесе  тіркеу қағидаты- заңды тұлға  қай мемлекетте тіркелсе, онда  сол мемлекеттін заңы қолданылады.

2.Отаршылдық қағйдаты- заңды тұлғаның  бас органы қай мемлекетте  орналасса, онда сол мемлекеттің  заңы қолданылады.

3.Қызмет ету қағидаты- заңды  тұлға қай мемлекетте нақты  жұмыс         істесе, сол мемлекеттің заңы қолданылады.

4.Бақылау теориясы- бір мемлекетте орналасқан кәсіпорынның құрылтайшысы қай мемлекеттің тұлғасы болса, сол мемлекеттің заңың негіз ретінде алады.

3) Lex voluntatis – бұл байлам бойынша  шарт жақтары, өз ерктері бойынша  бір мемлекеттің заңнамасын таңдауға  құқылы, яғни тараптар қай мемлекеттің заңың немесе қай конвенцияны қолданатының шартта нақты көрсетуі керек.

4)Lex rei sitae- бұл коллезиялық  қағидат меншік құқық саласында  қолданылады. Бұл ереже бір  мемлекетте, белгілі бір затқа  меншік құқығын анықтауда көмек  көрсетеді.

Қақақстаның заңамасында  мүлік қай мемлекетте орналасса, сол мемлекеттің заңамасымен  меншік құқығы анықталады. Бірақ егер мүлік мұра ретінде қарастырылса, онда мұрагердің соңғы тұрғылықты жерінің  заңамасымен реттеледі.

8) Lex personalis – жеке тұлғаларға байланысты ереже. 

Оның өзі екі түрде  қарастырылады.

1. Lex pаtriae- азаматыққа  байланысты заң.

2. Lex dоmicilii- тұлғаның тұрақты  тұру жеріне байланысты заң.

9) Lex loci selebrationis- бұл байлам  от басы құқығында қолданылады,яғни  қай мемлекетте неке қыйылса онда сол мемлекеттің заңы қолданылады.

3 Коллезиялық ереженің түрлері  

Қазіргі халықаралық  жеке құқықта – колезйялық нормалар көп түрлі және көп санды болып табылады. Колезиялық байлам нысанына байланысты бір жақты немесе екі жақты болып екі топқа бөлінеді. Бұл жақты қолдануға жататын елдің Қазақстандық, Неміс, Ағылшын құқығын тікелей атайтын байлам нормасы бір жақты ереже, әдетте өз елінің құқығын қолдануды белгілейді. Мысалы: Қ.Р Азаматтық кодексі 1104 бабында 3-тармағында былай делінген қозғалмайтын мүлікке қатысты, мәміле нысанасы сол мүлік орналасқан жердің елдің құқығына бағынады, Қ.Р да мемлекеттік тізіміне еңгізілген қозғалмайтын мүлкіне қатысты болса, Қ.Р құқығына бағынады. Екі жақты колезйялық ереже нақты мемлекетті атамайды оған құқықты қолдануға мүмкіндк беретің жалпы белгінің болуы тән. Мысалы: Қ.Р А.К-не сәйкес мұрагерлік бойынша қатынастар мұра қалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жері бойынша анықталады бұл ереженің байламы яғни жалпы белгісі ретінде мұра қалдырушының соңғы тұрғылықты жері көрсетіледі. Реттеу тәсілі бойынша колезйялық ережелер императивті және диспозитивті, альтернатйвті болып үшке бөлінеді.

- Императивті ережелер, түпкілікті азаматтық құқықтық  қатынастардың тараптарымен өзгерте алмайтын құқықты қолдануға қатысты ұйғарымдар.

- Диспозитивті ереже  бойынша жалпы тәртіпті бекіте  тұра тараптарға оны басқа  тәртіппен өзгерту мүмкіндігін  береді. Диспозитивті ережелерге  әдетте тарптар құқылы.

- Альтернативтік ереже мазмұнында көзделген жеке құқықтық қатынасқа қолданылатын құқықты таңдаудың  көздейтін бірнеше ержелер бар нормалар.

Мысалы: Мәмілені нысаны ло жасалған жердің нысанына бағынады, алайда шетелде жасалған мәмілені егер Қ.Р. құқығының нысанасының сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды, яғни шетелде жасалынған мәміленің нысанына екі альтернатйвті байлам қолданылады.

Оның жасалу жерінің  заңы және Қ.Р заңы.

Колезиялық ереженің мәніне қарай 

Генералды(басты) және супсидиярлық қосымша болып 2-ге бөлінеді.

Генералды- ереже қолданудағы  ортақшылыққа ие, яғни қолданудағы  құқықты таңдау негіздегі басты  ереже. Мысалы, егер Қ.Р ның заң  актілеріне сәикес шарт  жасалса, шарт тараптардың келісімімен таңдалған елдің құқығымен реттеледі. Мұндағы басты ереже Қ.Р заңы.

Супседиярлық ерже - басты  ережемен баиланысты бір немесе бірнеше  құқықты таңдау ережелері.

Тапсырмалар:

1. Коллизиялық нормалардың түсінігі, құрылымы

2. Коллизиялық байланыстың түрлері

3. Коллизиялық нормалардың  әрекет етуі

4. Схема түрінде көрсету:

-  Коллизиялық норма құрылымы

 

Пайдаланатын  әдебиеттер:

1.Нысанбекова Л.Б., Халықаралық жеке құқық, оқу құралы, Алматы:  Жеті жарғы, 2006 ж.

2. Толстых В.Л. Коллизионное регулирование  в международном частном праве: проблемы толкования и применения раздела VII части третьей ГК РФ. – М.: СПАРК, 2002

3. Ануфриева П.К. Международное частное право: В 2 т. М.: Бек.2000

 

 

 

 

4-дәріс. Халықаралық нормаларды қолдану: негізгі құқықтық мәселелер.

Дәріс жоспары:

1. Халықаралық нормаларды қолданудың атылары.
2. Коллизиялық норманы қолдану.

Халықаралық жеке құқықтың дамуына бүгінгі күнгі факторлар  өте тиімді әсер етуде.  Халықаралық  жеке құқық үшін басты маңызды  болып табылатын нәрсе – халықаралық  қатынастар гуманизациялануы болып  табылады. Барлық мемлекеттердің –халықаралық қатынас реттеуіне қатысушыларының назарында адам, оның жай-күйі, құқықтары мен бостандықтары болуы тиіс.

Сонымен қатар мемлекеттер  арасындағы қауымдастық туралы мәселелерді  шешу кезінде құқықтық және оның әдістері мен құрылымдарының орны мен ерекше болып келеді.

Халықаралық  жеке құқықтың спецификалық ерекшелігі осы мемлекеттердің арасындағы, құқық жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып, коллизиялық  деп аталатын нормалардың көмегімен  қай мемлекеттің құқығы тиісті жағдайларда  қолданылатындығын анықтауға бағытталған.

Халықаралық жеке құқықтың мақматы – әр түрлі елдердің фирмалары  мен ұйымдарының арасындағы іскерлік байланыстарды құқықтық реттеу болып  табылады.

Қатынастардың екінші бір  тобы – шетелдік қатысушылар, яғни азаматтардың қатысуымен болады. Халықаралық құқықтағы сияқты халықаралық жеке құқыққа да жалпы қоғамдық мүдде мен жеке тұлғаның мүдделері толығымен ескерілуге жатады.

Халықаралық жеке құқықта  шетелдіктердің жеке мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтары туралы, олардың  еңбек, отбасы және басқа салалардағы құқықтары туралы сөз болады. Осы аталған құқықтарға кепіл болу халықаралық жеке құқықта басты орынға қойылады, әсіресе, бұл аралас некелерге, отбасылардың түрлі мемлекет азаматтарынан құрылуына байланысты болып табылады. Халықаралық жеке құқық нормалары Қазақстандағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайын және біздің азаматтардың шетел мемлекетіндегі жағдайын анықтайды.

Халықаралық жеке құқықтың реттеу пәні халықаралық өмірде пайда  болатын азаматтық-құқықтық сипаттағы  түрлі қатынастар болып табылады.

Халықаралық жеке құқық  халықаралық жария құқықпен тығыз  байланысты. Халықаралық жеке құқық  өзбетіндік, тәуелсіз құқық жүйесі болып табылады.

Халықаралық жеке құқықтың халықаралық жария құқықтан айырмашылығы – олардың реттейтін қатынастарының мазмұның әртүрлігінде. Халықаралық жария құқықта мемлекеттер арасындағы саяси қарым-қатынастар, бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздік, мемлекеттің егемендігі мәселелері, мемлекет ісіне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер қарастырылады. Халықаралық жария құқықта халықаралық сауда, экономикалық әрекеттесу сияқты сауалдардың кең етек алуы халықаралық экономикалық құқықтың туындауына әкеліп соқтырады. Дегенмен, олармен реттелетін қатынастар азаматтық-құқықтық емес, мемлекетаралық сипатқа ие болып табылады. Ал халықаралық жеке құқыққа келер болсақ, оның реттеу аясы халықаралық қатынастағы нақты осы жеке  құқық саласында көрініс табады. Бұл ең біріншіден, мүліктік қатынастар (мәселен, авторлық пен патенттік құқық саласында), яғни бұлар халықаралық жеке құқықтың реттеу аясына жататын қатынастар болып табылады.