Дәрілік препараттар нарығын дамытудың бағыттары бойынша ұсыныстар

 

Маркетингтік  зерттеулер шаруашылық субъектінің  сыртқы және ішкі ортасы туралы ақпарат  бере алады, ал оның нәтижелері нарықтағы  маркетингтік қызметтің тиімділігін жоспарлау, іске асыру және бақылау үшін негіз болып саналады.

Маркетингтік зертеулерді  бес кезеңмен өткізуге болады:

• Зерттеу мәселесі мен мақсаттарын айқындау.
• Зерттеу жоспарын құру.
• Ақпарат жинау.
• Жиналған ақпаратты талдау.
• Зерттеу қортындылары туралы есеп.

Маркетингтік зерттеудің тұжырымдамасы – зерттеудің міндеттерін, объектісін және мақсаттарын айқын  белгілеу, жұмыс жоспарын жасау.

Маркетингтік зерттеу  қалыптасқан мәселелерден пайда  болады, осы мақсаттарға жетуі  анықтама алуға қол жеткізеді. Маркетингті  зерттеудің мінезінің мақсаты зерттеу  түрін алдын - ала анықтайды.

Зерттеу мақсаты, міндетті нақтылау және зерттеу мәселесі туралы бірінші  түсінікті қалыптастыру болып саналады.

Маркетингтік зерттеудің бірінші кезеңіндеоны әзірлеу талаптарын қалыптастыру және зерттеу мәселесін  анықтау қажет. Мәселені анық баяндау  – табысты маркетингтің негізі. Егер мәселе дұрыс тұжырымдалса, ол аздап шешілді деуге болады. Мақсаттар  мен мәселелер неғұрлым анық және түсінікті белгіленсе, маркетингтік зерттеулер соғұрлым тиімді болады. Ақпарат  жинау - өте қымбатқа түседі сондықтан, мәселе бұлдыр немесе дұрыс белгіленбесе, қажетсіз шығындарға ұшыранады. Мәселелерді  айқындау процедурасына мәселелер  каталогы кіреді. Әдетте, мәселелер  өндірістік - өткізу қызметін талдау нәтижесінде  және басшылар мен мамандардан сараптамалық пікір сұрау жүргізу арқылы анықталады.

Мәселелер анықталғаннан  кейін мақсаттар қойылады. Егер мәселе (обьект) – бұл міндеттердің жалпы  қойылымы болса, онда мақсаттар –  зерттеу обьектісінен шығатын жеке міндеттердің жиынтығы болып табылады. Мақсаттар анық құрастырылып, олардың  сандық өлшемі болуы қажет. Мысалы, тауар өлшемінің өткізу көлемді  төмендей бастады. Осы құбылыстардың  себептері мен факторларын анықтау  зерттеулердің мәселесі болып табылады. Бұл мәселені шешуде маркетингтік зертеудің  алдында мынандай мақсаттар қойылады: өнімге сатып алушылар көзқарасын айқындау; осы өнімді сату көлемінің өзгеруіне  бәсекелестерінің тигізетін әсерін талдау; осы өнімді сату көлемінің  өзгеруіне бәсекелестердің тигізетін  әсерін талдау; тауар өніміне нақты  сұранысы бар анықтау.

Қорғау шараларын енгізу қазақстандық кондитерлерді теңсіз бәсекелестіктен қорғауға және мемлекет нарығында өз орнын сақтап қалуға көмектесуге тиіс болды бірақ  бұл жағдайда  енгізілген кондитерлік  өнімнің  қорғау импорт салықтары  ішкі нарықта бәсекелестіктің төмендеуіне  әкелді, соның нәтижесінде мемлекеттік  ішкі нарықта баға көтерілді.

Маркетингтік зерттеулердің  әдістері оны жүргізу мен ақпарат  алу техникасы бойынша сандық және сапалық болып бөлінеді.

Сандық әдістер деп – жабық типті құрылымдық сұрақтарды пайдалану арқылы әр түрлі пікір сұрау жүргізуді айтады.

Сапалық әдіс – ақпаратты сапалы сипаттау және оны стандартты емес түрде жинау арқылы жүргізіледі. Бұл әдіс бақылау, тереңдетілген сұхбат, фокус-топтар және т.б. қолдануға негізделген.

Зерттеу мақсаттарына сәйкес зерттеудің мынадай  түрлері бар:

1.   Барлау (іздеу) зерттеулері – мәселелер мен болжамдарды дәлірек анықтау үшін ақпаратты алдын ала алу мақсатында жүргізілетін маркетингтік зерттеулер. Бұл зерттеулер мәселені нақтылауға, идеялар ұсынуға және білімді көтеруге бағытталған. Мысалы, сату көлемінің төмендігі жарнаманың нашарлығына байланысты деген жорамал бар, бірақ барлау зерттеуінің нәтижесінде басты себеп өткізу жүйесінің олқылығында екендігі анықталды.

Барлау зерттеулерін жүргізудің негізгі жолдары – екінші ретті  мәліметтерді қолдану, әдебиеттермен  жұмыс істеу, сарапшылардан және фокус-топтардан пікір сұрау алу, тањдалған оқиғаларды талдау. Барлау зерттеулерінде сауалнамалық пікір  сұрау қолданылмайды, оларды жүргізудің нәтижесінде идеялар мен болжамдар  алынады.

2.   Сипаттама зерттеулер – маркетингтік мәселелерді, әр түрлі жағдайларды, нарықтарды, тұтынушының өнімге қатысын сипаттауға бағытталған маркетингтік зерттеулер. Мұндай зерттеулерде не, кім, қайда және тұтынушылар өнімді қашан, қалай сатып алады деген сұрақтарға жауап ізделеді. Мұндай мәлімет қайталама ақпаратта бар, сонымен қатар  оны пікір сұрау мен бақылау жүргізу арқылы да алуға болады.

3.   Казуалды зерттеулер – себеп-салдар байланысына қатысты ғылыми болжамдарды тексеру үшін жүргізілетін маркетингтік зерттеулер. Мұндай зерттеулерді қолдана отырып, мынадай сұрақтарға жауап алуға болады.

«Егер Х факторының мәнін өзгертсек, онда Y-тің белгілі бір мөлшерін ала аламыз ба?» Мысалы, «Эйр Астана» әуе компаниясы билеттерінің бағасы 10%-ға төмендесе, онда жолаушылар саны 7%-ға ұлғаюы мүмкін бе? Мұндай зерттеулер негізінен математикалық әдістерді пайдалану арқылы жүзеге асырылады.

Маркетингтік  зерттеулер барлаушы зерттеуден басталып, сипаттаума зерттеуге көшеді, одан соң  казуалды зерттеулер жүргізіледі. Маркетингтік зерттеудің негізгі бөлігі, ол – болжамды тексеруде қолданатын сипаттаума зерттеулер, бірақ олар себеп-салдар байланысын айқындауда онша тиімді емес.

Маркетингтік  зерттеулердің кең қолданылатын әдістеріне мыналар жатады:

1.      Құжаттарды талдау әдісі;

2.      Тұтынушылардан пікір сұрау жүргізу;

3.      Сарапшылар бағалауы.

1.Сауалнамалар (анкеталар)  тарату жолымен пікір сұрау. Пікір сұрау пошта, телефон және жеке әңгімелесу арқылы жүргізіледі. Жеке әңгімелесу (сұхбат) – пікір сұрау жүргізудің ең әмбебап әдісі. Қажет болса, зерттеуші сауалнамадағы (анкетадағы) сұрақтардан да басқа сауалдар қойып, зерттеу нәтижелерін толықтыруы мүмкін. Бұл тәсіл – мұқият дайындықты, әңгіме өткізуді жоспарлауды және білікті мамандардың қатысуын талап ететін қымбат әдіс.  Пікір сұрау  жүргізудің мынадай әдістерін атап өтуге болады:

• Жеке сұхбат  – бір адаммен әңгімелесу. Жеке сұхбат жұмыс орнында, үйде және далада жүргізілуі мүмкін. Ол сұрақтарына, сұрақ санына және уақытына байланысты бірнеше минуттан бір сағатқа дейін созылуы мүмкін. Кейбір жағдайларда сұхбат беруге кеткен уақыт үшін шағын сыйлық, не ақшалай өтемақы беріледі. Жеке сұхбат – мәлімет жинаудың ең қымбат әдісі.
• Топтық сұхбат – 5–10 адаммен бірнеше сағат ішінде сұхбат жүргізіледі. Әңгімені жүргізуші жоғары білікті, объективті болуы, тақырыпты білуі және топтар мен тұтынушылардың мінез-құлқын, ерекшеліктерін ұғынуы қажет.
• Ірі дүкендерге келушілерден сұхбат (интервью) алу алғашқымен салыстырғанда арзан.
• Кеңселерде өткізілетін сұхбат. Әдетте мұндай сұхбат өндірістік-техникалық мақсатқа арналған өнім жөніндегі ақпаратты жинау кезінде пайдаланады. Мұндай әдістің білікті мамандар жүргізуіне байланысты бағасы жоғары болады.
• Телефондық сауалдама ақпарат жинаудың ең жылдам әдісі болып табылады. Артықшылықтары: көп респонденттердіқамтиды, салыстырмалы түрде бағасы төмен болады. Кемшіліктері – пікір тек телефоны барлардан сұралады және ресми сипаттағы қысқа әңгіме өткізіледі, жауап алу және оның сапасын тексеру қиынға соғады.
• Компьютерленген сұхбат. Интернет көмегімен ақпарат жинау – ең жаңа әдіс. Артықшылығы: ақпаратты жинау жылдамдығы, жоғары тиімділігі, шығындарының төмендігі.Кемшіліктері: жауап берушіні білмеу, көзбе-көз көрмеу.
• Респонденттердің қалдырылған анкетаны өздері толтыруы. Мұндай тәсіл сұхбат алуды ыңғайлы және арзан өткізу үшін қолданылады. Қатысушылар ретінде бір сыныптың оқушылары, топ студенттері, ұйым қызметкерлері, қонақүй тұрғындары бола алады. Бұл тәсіл сұхбат жүргізушінің респонденттерге ықпалының аздығымен және салыстырмалы түрде арзандығымен сипатталады.
• Пошталық пікір сұрау–сауалнамаларды (анкета) пошта арқылы жіберу. Алайда пошталық сауалнама қарапайым және қисынды мазмұндалған  сұрақтарды талап етеді.  Ал жауап қайтару дәрежесі төмен және баяу болады.

 

 

 

 

2 Қазақстан Республикасындағы фармацевтикалық нарықтың                 жағдайын талдау және бағалау

 

2.1 Қазақстанның дәрілік препараттар нарығының жалпы сипаттамасы

 

Халық пен  Қазақстан Республикасының денсаулық  сақтау мекемелерін дәрілік препараттармен және арнаулы медициналық бұйымдармен  қамтамасыз ету маңызды әлеуметтік мәні бар проблемалардың қатарына жатады. Халықтың ауру – сырқауының жалпы  жоғары деңгейі салдарынан медикаменттерді  тұтынудың ұлғаюы сипат алады. Осыған байланысты дәрілік препараттарға  сұраныс анықталады. Қазіргі кезде  Қазақстан Республикасында 6,5 мың  фармацевтикалық қызметтің объектілері  әрекет етеді. Олардың ішінде 2% өнеркәсіптік өндірістер, 8% дәріханалық қоймалар, 90% дәріханалық ұйымдардың тармақталған желісі. ҚР дәріханалық ұйымдардың 98% жеке меншікте, 3% мемлекеттік меншікте болып отыр.

Қазақстанда дәрілік препараттарды өндірумен  айналысатын 100-ге тарта кәсіпорын  тіркелді. 2005 жылы жалпы соммасы 3,16 миллион теңгені құрайтын медициналық  препараттар өндірілді, бұл 2004 жылмен салыстырғанда 110 %-ке жоғары. Айта кететін  жайт, 2005 жылы медициналық препараттардың экспорты 305,8 миллион теңгені құрады.

ҚР фармацевтикалық  өнеркәсібінің тұрақты даму тенденциясы  бар. Егер 1997 жылы соммасы 9 миллион  АҚШ долларын құрайтын дәрілік препараттар  шығарылса, 1998 жылы – 10 миллион АҚШ доллар, ал 1999 жылы – 11,5 миллион АҚШ доллары. 1997 жылы дәрілік препараттардың 132 түрі өндірілді, ал 2003 жылы бұл көрсеткіш 30 - 40% өсіп, 700 түрді құрады.

Отандық өндіріс галендік препараттарды, дәрілік өсімдік шикізатты, антибиотиктерді, вакциналарды, сарысуларды, рентген құрал – жабдықтарын, таңу материалдарын өндіретін 90 кәсіпорындармен көрсетілген. Олардың ішінен 51 кәсіпорын Алматы қаласында қызмет етеді. Осы кәсіпорындардың тек алтауында ғана өмірлік маңызы бар дәрілік заттардың 64 түрі шығарылады.

ҚР  фармацевтикалық қызметтер нарығының  даму үрдісін шартты түрде келесі кезеңдерге бөлуге болады:

1992 - 1994 жылдар - өтпелі кезең мен бағалардың  либерализациясы жағдайында фармацевтикалық  қызметтер нарығының қалыптасуы;

1995 – 1999 жылдар  – фармацевтикалық қызметтер  сферасындағы нарықтық қатынастардың  эволюциялық дамуы жеке меншіктегі  фармацевтикалық бизнестің заңды  түрде тіркелуімен сипатталады;

2000 – 2002 жылдар  – фармацевтикалық қызметтер  нарығын мемлекеттік реттеудің  белсенділігі;

2002 жыл –  қазіргі уақытқа дейін – фармацевтикалық  қызметтер нарығының тұрақтылығы.

2005 жылы импорт  көлемі 26 миллиард теңгені (186,6 миллион  АҚШ долларын) құрады, 2004 жылмен салыстырғанда  26 % өскенін білдіреді. 
Берілген мәлімметтер бойынша ішкі күштер нарық қажеттіліктерінің 11% қанағаттандырады. 
Бірақ орташа қазақстандық тұтынушының дәрілік препараттарды сатып алудың нақты көлемдері дамыған елдердегі (АҚШ, Батыс Еуропа) медициналық препараттарды тұтынумен салыстырғанда бірнеше рет (шамамен 10 рет) төмен. 

ҚР  фармацевтикалық және медициналық  өнеркәсібінің ірі кәсіпорындары  мыналар болып табылады:

1. «Химфарм» АҚ (Шымкент қаласы) дәрілік препараттарды жасау мен ендіруге, ампулдық, дәрілік түрлерді, антибиотиктерді өндіруге маманданған. Бұл республикада наркотиктік препараттар (прамедал, морфин, эфедрин) мен этил спиртінің үлкен көлемдерін өндіретін жалғыз өндіруші.
2. «Алматы фармацевтикалық фабрикасы» АҚ (Алматы қаласы) тұнбалардың, эликсирлердің, тамшылардың, экстрактардың, майлардың, линименттердің ірі өндірушісі.
3. «Береке» АҚ (Орал қаласы) флакондардағы залалсыздандырылған ерітінділердің өндірушісі.

Дәрілік препараттарды өндіретін шетел  үлесі бар кәсіпорындар:

1. «Қазақ Аджанта фарма ЛТД» ЖШС БК (қазақстан – үнді кәсіпорны).
2. «Ақсу – Дзен» ЖШС БК (қазақстан – корей кәсіпорны).
3. «Глобал фарм» ЖШС БК (қазақстан - корей кәсіпорны).
4. «Экофарм» ЖШС БК (қазақстан – бельгиялық кәсіпорны).

2002 жылдан  бастап республикада «Дәрілік  препараттардың мемлекеттік реестры»  деген электронды анықтамалық  шығып жатыр. Көп жылдар бойы  осында өмірлік маңызы бар  дәрілік препараттар жетіспей  жүр.

Қазақстанның  фармацевтикалық нарығының сиымдылығы әртүрлі ақпарат көздерінің мәліметтері  бойынша 150 – 300 миллион АҚШ долларын құрайды. Бүгінгі күні Қазақстанда 6000 астам дәрілік препараттар  тіркелген.

Дәрілік тәуелсіздік  мәселесінің тиісті шешімі – мемлекеттік  дәрілік саясаттың басымдылығы  – отандық зерттемелерді мемлекеттік  қолдау кезінде және сапалы бәсекеге қабілетті дәрілік препараттарды  өндіргенде ғана мүмкін болады.

Қазақстандағы нарықтық қарым-қатынастардың дамуымен байланысты тауарлардың әртүрлілігінің өсуі тек қана азық – түлік тағамдарының нарығына ғана емес, сондай-ақ дәрілік препараттар нарығына да үлкен әсерін тигізді. Қазіргі уақытта дәрілік препараттар нарығында әлемдік фармацевтикалық нарықтың барлық танымал өндірушілері ұсынылған. Бұл жағдай тұтынушыға өзіне негұрлым ыңғайлы және тиімді дәріні таңдауға мүмкіндік береді. 
Қазақстандағы дәрілік препараттар нарығын қарастыралық. TNS Gallup Media Asia компаниясының Қазақстаннның он бір ірі қалаларында жүргізген пікір – сұрауларының нәтижелері Қазақстанда дәрілік препараттарды бүкіл халықтың 80 пайызы пайдаланатынын көрсетті. 
Халық арасында неғұрлым кең тараған дәрілік препараттар болып бас ауруына қарсы дәрілер және ауырмайтын етуге (жансыздандыруға) бағытталған дәрілер саналады. Осындай препараттарды дәрілік препараттарды алатын тұтынушылардың 72,5 пайызы сатып алады. Екінші орында – суық тию мен тұмауға қарсы дәрілерді тұтынушылардың 54,3 пайызы сатып алады. Ал үшінші орында – тұтынушылардың 40,7 пайызы сатып алатын жөтелге қарсы дәрілер тұрады