Сәбит Мұқанов

 Ақын  поэзияға жаңа өрнек, түр беруге, оны осы күнгі өмір, тұрмысқа  бейімдеуге ұмтылады. Осындай соны, әуенді туындысы – 1933 жылы  жазылған «Майға сәлем!» атты  өлеңі. Мұнда ақын дүниежүзі еңбекшілерінің ынтымақ күні – 1 майды тек жасыл көктем, шуақ күн деп қана жырламайды, бұл күн бүкіл езілген хадлықтың қолына ту ұстап, күреске шығатын, бостандыққа ұмтылатын, азат еңбекке бастайтын күн дегенді уағыздайды. Май мейрамының өзін ақын «Жолдас» едп атап, оны жаңа адам, жұмыскер бейнесінде елестетеді.

 «Малшының  мақтанышы», «Колхозды ауыл осындай», атты өлеңдерінде ақын ауыл  еңбеккерлерінің бейнесін жасайды.

 Ақынның  көптеген өлеңдері соғыс тақрыбына,  кейін бейбіт еңбек, тың тақрыптарына  арналды. Соғыс кезінде «Менде аттандым майданға», «Фашизмнің ажалы», «Гвардеец бауырларға», «Ленин қаласында» сияқты жоғары патриоттық сезімдерге толы өлеңдер жазды.

 Ақынның  лирикалық өлеңдерінің негізгі  кейіпкері – қарапайым еңбекші  халық өкілі.

1925-28 жылдары ақынның поэмалары жарық көре бастады. «Пионер» мен «Жетім қыз үйінде» жазушы қазақ ауылындағы кедейлердің қал ахуалың көрсетеді. 1926 жылы жазылған «Кешегі жалшы мен бүгінгі жалшы» (кейін «Батырақ» атанған) атты поэмасында ақын ауылдағы бай мен кедейдің ара қатынасын нақтылы образдар арқылы суреттеді.

1928 жылы  драмалы оқиғаға «Сұлушаш» оқиғасын  жазды. 

 Сұлушаш Тілеуберді деген  бай қызы болса да, жастайынан  бірге өскен, еңбекпен шыныққан, жас жылқышы Алтайды жақсы  көреді, Алтай үшін жанын қиюға  бар:

 Басқаны Сұлушаштың сүйері  жоқ,

 Алтайдан басқа көңілі иері  жоқ.

 Кездескен қай мырзаға көз  салса да,

 Ішінде тап Алтайдай жүйелі  жоқ.

 Кейін атастырған күйеуіне  зорлап апарылған Сұлушашты Алтай  құтқарып алады.

 Ақынның поэзиялық ерекшеліктері.  Қазақтың байырғы поэзиясына қарағанда, осы заманғы поэзиясы түр мен мазмұн көркемдігі жағынан жаңаша өсіп – өркендеді. Әрине, ол жаңалық бірден басталып кеткен жоқ. Бұрынғы дәстүрді бойына сіңірген, бұрыңғы бар түрді қолдана отырып, ақындар жаңа заман тынысын көрсетті. 20-30-шы жылдарғы қазақ поэзиясын алып қарасақ Сәбит Мұқанов көп жаңалықтар еңгізген. Күрескер ақын Сәкен Сейфуллин поэзиясы қазақ өлеңін қаншалықты жоғары көтерсе, Сәбит Мұқанов та- көп ізденіп, поэзиясын жаңаша сөйлетуге ұмтылған ақын. Жаңалық тек ұйқас, буын, ырғақ саласында ғана болмай, көбіне ақынның теңеу, метафора, эпитет сияқты шеберлік кетсе – өрнектерінен де көрінеді.

 «Колхозды ауыл осындай»  атты өлеңінде ақын көрікті  даланы, көркем аспан мен көкарай  шалғын жерді, онда тіршілік  етіп жүрген халықты үлкен сахналы театр сипатында суреттейді. Өлең, әрине, сол заманның көпірме ұранына сәйкес, бос мақтан сипатында жазылған.

 Не – десен, - бұл театр?  – Сол театр –

 Дағдылы театрдан зор театр, 

 Залы – аспан, сахнасы  - сұлу дала,

 Артисі миллионнан мол театр.

 Әрине жаңа өмірге қалыптасып, сіңіп кеткен театр өнері болмаса,  ақын мұндай ұқсатуды қолданбас  еді. Әйтпесе комбайнды суреттеген  жерін алайық:

 Алқынбай, өкпе, таңау қусырылмай,

 Теттігі фавриктің ұршығындай,

 Айналған комбайнның орағынан 

 Қырқылды егін жүннің қылшығындай.

 Драматургия, сын, әдебиеттану  салаларында ерекше еңбек етті. 200-ден астам әдеби сын мақалалар  жазды. Қазақтың ауыз әдебиетін  зерттеді, фольклор және көне  жазба мұраларды жинап бастырды, әдебиет тарихы және ағартушы  демократтар шығармашылығы туралы зерттеу еңбектер жазды, халық поэзисының ірі өкілдері туралы толымды пікірлер айтты.

 Ол халықтың арасынан шыққан  халықтың сүйікті жазушысы болды.  Оның қазақ мәдениетін өркендету  саласында сіңірген зор еңбегі  кезінде жоғары бағаланды. Бірнеше мәрте Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшелігіне, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаттығына сайланды, екі рет Ленин, екі рет Еңбек Қызыл Ту, «Құрметті белгісі» ордендерімен марапатталды. Бүкілодақтық бейбітшілік қорғау комитетінің мүшесі болды.

 Мұхтар Әуезовтің: “Қазақ  әдебиетінің аға жазушысы Сәбиттің  аты – қазақ оқушысының мол  қауымына өте даңқты, анық қымбат  аттың бірі” деп, Ғабит Мүсіреповтің: “Жазушы Сәбит Мұқановтың қаламынан  туған еңбектер өз алдына бір  энциклопедия”, деп Мұхаметжан Қаратаевтың: “С.Мұқанов толық мағынасында халық жазушысы еді” деп, Расул Ғамзатовтың: “Біздің әдебиетіміздің Эльбрустарының бірі” деп, Сәйфи Құдаштың: “Шын мағынасында үлгі-өнеге тұтатын кең құлашты жазушы” деп Ұлы адамдар Сәбитке өз мақтаныштарын білдірген

 

 

 

Сәбит Мұқанов

 

 

Сәбит Мұқанов - қазақтың әйгілі жазушысы, қоғам қайраткері, Қазақ КСР Ғылым  академиясының академигі. Туған  жері - қазіргі Солтүстік Қазақстан  облысының Жамбыл ауданындағы Жаманшұбар деген жер.

 

Әке-шешеден жастай жетім қалып, балалық шағын ауқатты ағайындарына жалданып, қой бағумен өткізген Сәбит өзінің талаптануымен хат танығанымен, мұғалім алдын көріп, жүйелі білім ала алмайды. Тек он сегізге толғанда, Омск қаласына барып, мұғалімдер курсында оқуға мүмкіндік туады. Оны бітіргеннен кейін ауылға барып, біраз мұғалім болады. Осында ауылды кеңестендіру жұмысына белсене араласып, таптық күрестің жауынгері ретінде танылады. Ақмола губерниясы ГПУ-нің Көкшетау облысындағы оперативтік өкілі және партияның Ақмола губкомының нұсқаушысы қызметін атқарады. Бұдан кейін 1922 жылы Орынбордағы рабфаққа түсіп, оны бітіріп шыққаннан соң, баспасөз орындарында жұмыс ітейді.

 

Жастайынан халық арасында жиі  айтылатын жыр-дастандарды жаттап, өзі де ауызша, жазбаша өлең шығарып  талаптанып жүрген Сәбит осы кезден бастап, шығармашылыққа шындап бет бұрады. Оның есімін жалпы қазақ оқырманына кеңінен танытқан "Сұлушаш" дастаны, "Адасқандар" романы осы кезде өмірге келді. Осыларға жалғаса жазылып, бірінен кейін бірі жарық көрген "Майға сәлем" (1933), "Сөз - Кеңестік армия" (1934) атты өлеңдері, "Ақ аю" поэмасы (1935), "Жұмбақ жалау" романы (1938) және осылар тәріздес толып жатқан шығармалары қазақ әдебиетінің дамуында ерекше рөл атқарады.

 

Осы кезге дейін атқарған сан  салалы қызметінде болсын, шығармашылық өрлеу жолында болсын, ілгерілеудің басты кепілі - терең білім екенін, онсыз көздеген мақсатында жету мүмкін еместігін айқын сезінген он 1928 жылы Ленинград университетінің филология факультетінде оқиды, Москвадағы Қызыл профессура институтының әдебиет бөліміне түсіп, оны бітіреді. "Қазақ әдебиеті" газетінің редакторы болады, Қазақстан Жазушылар одағын басқарады. Бұл жылдары да ол өндіріп жазумен болды. Драматургия, сын, әдебиеттану салаларында ерекше еңбек етті. 200-ден астам әдеби сын мақалалар жазды. Қазақтың ауыз әдебиетін зерттеді, фольклор және көне жазба мұраларды жинап бастырды, әдебиет тарихы және ағартушы-демократтар шығармашылығы туралы зерттеу еңбектер жазды, халық поэзиясының ірі өкілдері туралы толымды пікірлер айтты. Оның 1974 жылы жарық көрген "Халық мұрасы" деген тарихи этнографиялық шолуы халқымыздың мәдениеті, өнері, тілі, материалдық игіліктері жайында жазылған ерекше құнды зерттеу еңбек болды.

 

Жазушының шығармашылығында да, бүкіл  қазақ прозасында да белгілі белес  болған келелі туындысы кейіннен қайта өңделіп, "Ботакөз" деген атпен жарық көрген "Жұмбақ жалау" романы еді десек, оның саналы шығармашылық өмірін түгел дерлік қамтыған "Өмір мектебі" трилогиясы шын мәніндегі халық шежіресі болатын.

 

Ол халықтың арасынан шыққан халықтың сүйікті жазушысы болды. Оның қазақ мәдениетін өркендету саласында сіңірген зор еңбегі кезінде жоғары бағаланды. Бірнеше мәрте Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшелігіне, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаттығына сайланды, екі рет Ленин, екі рет Еңбек Қызыл Ту, "Құрмет белгісі" ордендерімен марапатталды. Бүкілодақтық бейбітшілік қорғау комитетінің мүшесі болды.

 

 

 

Сәбит Мұқанов әдебиетке араласқаннан бастап-ақ дәуір, заман алға қойған тақырыптарға қалам тербеді. Ол қазақ  әдебиетінің барлық жанрында өндіре еңбек етті. Жазушы қаламынан туған әдеби мұра сан жанрлы, мол көлемді, идеялық-эстетикалық мәні жоғары да бағалы. Ол 80 мың жолға жуық лирикалық өлең, жиырмаға тарта поэма, бірнеше повесть пен роман, көптеген әңгіме, очерктер, оннан астам пьеса, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар, қазақ ақын-жазушыларының шығармаларын талдайтын монографиялар, қазақ мәдениетінің тарихы және этнографиясы туралы зерттеу еңбектер, тағы басқа сан-салалы кітаптар жазды.

 

         Сәбит Мұқановтың алғашқы өлеңдері  мен поэмалары, мақалалары мен әңгімелері («Көңілім», 1917; «Бостандық», 1919, т.б.) 1917 жылдан жариялана бастады. Ол 1924 жылы өлеңдер мен мақалалардан және аударма шығармалардан тұратын «Совет өкіметі һәм қазақ әйелі» атты тұңғыш кітапшасын шығарған. 20 жасынан поэма жаза бастады: «Балбөпе», «Жетім қыз», «Батырақ», «Қанды көл», «Жүйткі, қара айғырым», 1926-1927 жылдары «Кешегі жалшы мен бүгінгі жалшы», «Октябрьдің еткелдері» поэмалары, «Ақбөпенің сыры» повесі жарық көрген. 1928 жылы «Сұлушаш» дастаны, 1931 жылы «Адасқандар» романы (орыс тілінде «Сын бая», 1934), тағы басқа туындылары жарияланды. «Сұлушаш» дастанында ғашықтық, махаббат мәселесін көтере отырып, әлеуметтік мәні зор түйіндерді толғаған. Ал «Адасқандар» романы қазақ әдебиетіндегі тұңғыш романдардың бірі саналды. Ол бұл романды едәуір өзгерістер енгізіп, 1959 жылы «Мөлдір махаббат» деген атпен қайта бастырып шығарды.

 

         30-жылдары «Майға сәлем» (1933), «Сөз - Советтік армия» (1934) атты өлеңдері, «Ақ аю» поэмасы (1935), «Жұмбақ  жалау» романы (1938), тағы басқа туындыларынан замандас бейнесі, қоғам кескіні аңғарылады. Одан соң «Теміртас» (1935), «Есіл» (1937) романдары, «Достар» (1937) повесі, тағы басқа шығармалары жарыққа шыққан. «Жұмбақ жалау» (1938, «Ботагөз», 1948, орыс тілінде «Ботагоз») романында Қазақстандағы 1910-1920 жылдардағы күрделі оқиғаларды бейнелеген. 1-дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы көтеріліс, Ақпан революциясы, Қазан төңкерісі, Азамат соғысы, Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы, тағы басқа ірі тарихи оқиғалар роман сюжетіне аркау болған. Романдағы басты тақырып - қазақ халқының, Қазақстанның тарихи тағдыры.

 

         «Ботагөз» романы - қазақ халқы  өміріндегі төңкерістік ірі кезеңді  шебер бейнелеген келелі шығарма.  Роман КСРО халықтары тілдерінде  және бірқатар шет ел тілдерінде  аударылып басылды. «Ботагөз» романына негізделіп пьеса жазылып, Казақстан театрлары сахнасына шықты, кинофильм түсірілген.

 

         Сәбит Мұқанов 40-жылдары «Менің  мектептерім» романын, «Балуан  Шолақ» повесін, «Сырдария» романын,  «Поэзия маршалы», «Майданға хат», «Жеңімпаз Қызыл Армия», «Фашизмнің ажалы», тағы басқа прозалық жөне поэзиялық шығармаларын жазды. Прозада ол роман мен мемуарлық әдебиеттің дамуына үлес қосты. 50 жылдары «Шоқан Уәлиханов» драмасын, «Тындағы толқындар» романын жазды. «Саяхаттар», «Туған жердің тыңында», «Тыңда тұнған байлық», «Алыптың адымдары», «Адам-Атаның шоқысында» кітаптарын шығарған. Өлеңмен жазылған «Замандас туралы аңыз» атты шығармасын 1961 жылы жариялады. Сәбит Мұқанов қазақтың 19 ғасырдағы ойшыл-ғалымы Шоқан Уәлихановтың өмірі мен шығармаларын ұзақ жылдар бойы терең зерттеді. Омбының, Ленинградтың (Санкт-Петербор) мұрағаттары мен кітапханаларында болып, Шоқан өміріне қатысты материалдар жинаған. Соның нәтижесінде оның қаламынан «Шоқан Уәлиханов» пьесасы мен «Жарқын жұлдыздар» атгы зерттеу еңбегі туды. Сәбит Мұқанов өмірінің соңғы жылдарында Шоқан өмірінен «Аққан жұлдыз» романын жазып, оның екі кітабын шығарған. Жазушы 4 том ретінде жоспарлаған бүл роман аяқталмай қалған.

 

          Сәбит Мұқанов драматургия саласында  да көп еңбектенді. Кезінде театр сахнасынан тұрақты орын алған «Шоқан Уәлиханов», «Қашқар қызы», «Сәкен Сейфуллин» пьесалары - көрермендер тарапынан жоғары бағасын алған шығармалар.

 

         Сын, әдебиеттану  саласына жазушы көп еңбек  сіңірді. Ол өз ұлтының көркем  мұрасын терең игерумен бірге, поэзия теориясының қағиадалары мен ережелеріне, өлең құрылысына жіті көңіл бөлді. Ол сонымен қатар қазақ ауыз әдебиетін зерттеді, фольклор және көне жазба мұраларды жинап бастырды. Қазақтың батырлық және ғашықтық жырларының жанрлық ерекшеліктері мен композициялары, сюжеттік ұқсастықтарын салыстыра отырып, олардың халық шығармындағы орнын анықтады. Эпикалық жырлардың жанрлық тарихи сипаттары мен әдебиеттегі орнын белгілеуде фольклорлық мұраны жариялау, зерттеу ғылымына өзіндік үлес қосты.

 

         18-19 және 20 ғасырлардағы әдебиет тарихы  және ақын-жыраулар шығармалары  туралы зерттеу еңбектер жазды.  Сәбит Мұқановтың қазақ әдебиеті  туралы зерттеу нысандарын, негізінен, 18-19 ғасырлардағы қазақ әдебиеті, Шоқан Уәлиханов пен Абай Құнанбайұлы, 20 ғасыр басындағы қазақ әдебиеті деп бөлуге болады. Оның «20 ғасырдағы қазақ әдебиеті» (1932) атты кітабы сол кезеңдегі қазақ әдебиетінің шындығы мен дамуы жайында жарияланған бірден-бір дұрыс еңбек болды. Еңбекте Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Ғұмар Қараш, Мағжан Жұмабаев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, тағы басқа ақын-жазушылар шығармаларына кезеңнің саяси талабына сай сыншылдық көзқарас тұрғысынан келгенімен, көркемдік тұрғыдағы озық үлгілерін шынайы бағалады. Оның «Өсу жолдарымыз» (1960), «Жарқын жүлдыздар» (1964), «Халық мұрасы» (1974, Қазақ қауымы, 1995) атты монография, зерттеулері қазақ халқының мәдениеті, тілі, өнері, материалдық тұрмысы, тағы басқа туралы жазылған сүбелі еңбек болып саналды.

 

         Сәбит Мұқанов сонымен қатар қазақ әдебиеті мен мәдениетінің көркеюі, өсіп-өнуі жолында көптеген қазақ қаламгерлерінің қадамдарына қолдау көрсетіп, қарапайым халықпен тығыз байланыс орнатты. Сәбит Мұқанов есімі қазақ әдебиетінің «алыптар шоғыры» қатарында аталады. Оның шығармалары әлемнің 46 тіліне аударылған. 1956-1966 жылдары Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитетінің мүшесі болды. 2 - 8 сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, КСРО Жазушылар одағының басқарма мүшесі болып сайланып, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының 1-лауреаты атанған.

 

         2 рет Ленин  орденімен, 2 рет Еңбек Қызыл Ту  орденімен, «Құрмет белгісі» орденімен,  көптеген медальдармен марапатталған.

 

         100 жылдық  мерейтойы қарсаңында қаламгердің  есімі Алматы қаласындағы көшеге, туған ауылына, ондағы мектепке, облыстық кітапханаға, облыстық драма театрына берілген. Алматы қаласында Сәбит Мұқанов атындағы көшеде ескерткіш мүсіні орнатылып, әдеби мемориалдық мұражай-үйі жұмыс істейді.