Пашырэнне слоўнікавага запасу, як сродак інтэлектуальнага развіцця асобы вучня

Слоўнікава-стылістычныя практыкаванні. Граматыка-стылістычныя практыкаванні выпрацоўваюць у вучняў увагу да значэння слоў, да граматычных форм, даюць магчымасць падбіраць такія спосабы выражэння, якія найбольш адпавядаюць зместу выказвання.

 Галоўнай умовай правільнага ўжывання слова з'яўляецца разуменне яго значэння. Таму тлумачэнне незразумелых слоў праводзіцца на працягу ўсяго перыяду навучання. Адначасова надаецца ўвага ўдакладненню значэння слова, яго спалучальнасці з іншымі словамі. Напрыклад: беражна несці, беражліва захоўваць; гліністая глеба, гліняная падлога. На ўроках граматыкі i чытання праводзіцца работа над ciнонімамі, антонімамі, мнагазначнымі словамі i вобразнымі сродкамі мовы [ 4, с. 21] .

 

 

 

 

ГЛАВА 2. ДАСЛЕДЧАЯ РАБОТА ПА ПАШЫРЭННІ СЛОЎНIКАВАГА ЗАПАСУ ВУЧНЯЎ III КЛАСА

 

 

2.1 Выяўленне слоўнікавага запасу вучняў III класа

 

 

Сярод апісаных метадычных прыёмаў было выбрана некалькі, каб выявіць слоўнікавы запас вучняў III класа. Для выяўлення слоўнікавага запасу малодшых школьнікаў былі прапанаваны наступныя заданні: 
Заданне № 1. Класіфікацыя паняццяў. Матэрыял: 30 малюнкаў жывёл, адзення, цацак, садавіны, гародніны, транспарту. Настаўнік называе паняцце, якое пазначае групу малюнкаў, просіць вучняў даць падрабязнае вызначэнне паняцця, а затым адабраць адпаведныя карцінкі. Напрыклад, падабраць малюнкі з выявай жывёл.

У кожным заданні падлічвалася колькасць правільных выбараў малюнкаў, кожны правільны выбар ацэньваўся ў 1 бал. Вышэйшая адзнака — 30 балаў. Вынікі выканання задання паказалі, што вучні ўвогуле валодаюць ўменнем класіфікаваць паняцці. Трэба адзначыць, што ўзровень, які паказаў клас дастаткова высокі (сярэдні бал — 28,9), найбольшыя цяжкасці выклікалі заданні на класіфікацыю садавіны і агародніны (Магчыма, гэта звязана з тым, што дзеці – жыхары горада).

Заданне № 2. Падбор сінонімаў. Праводзілася ў форме гульні «Скажы па-іншаму». Вучням прапанавана было пагуляць у словы і падабраць да названага слова блізкае па значэнні. Усяго давалася 10 слоў (хмурны, вясёлы, стары, вялікі, баязлівы; ісці, бегчы, размаўляць, смяяцца, плакаць). Вышэйшая адзнака — 10 балаў. 1 бал — падабранае слова з’яўляецца сінонімам названага; 0 балаў — падабранае слова не адпавядае семантычнаму полю зададзенага.

Вынікі правядзення задання  сведчаць пра тое, што вучні ўмеюць падбіраць сінонімы (сярэдні бал — 8,3). Аднак 25% абследуемых вучняў паказалі ўзровень ніжэй сярэдняга.

Заданне № 3. Падбор азначэнняў. Праводзілася ў форме гульні ў словы. Вучню прапанавалася прыдумаць да названага слова як мага больш азначэнняў. Давалася 5 слоў: сукенка, бяроза, яблык, ліса, дзяўчынка. Напрыклад: Сукенка. Якая яна? Як пра яе можна сказаць яшчэ? Якой яна можа быць?

Вышэйшая адзнака — 10 балаў. 2 балы — прыдумана больш  за 3 словы, семантычна адпаведных названаму; 1 бал — менш за 3 словы; 0 балаў  — адказ адсутнічае або не адпавядае  семантычнаму полю разглядаемага слова.

Неабходна адзначыць, што  школьнікі паспяхова справіліся з заданнем (сярэдні бал — 9,6), што сведчыць пра дастаткова якасную працу настаўнікі з вучнямі.

Пасля выканання ўсіх трох заданняў, накіраваных на выяўленне  слоўніка, па сумарнай ацэнцы высвятляўся  ўзровень развіцця слоўніка школьнікаў. Вышэйшая адзнака — 50 балаў — адпавядала высокаму ўзроўню; 32-49 балаў — сярэдняму; менш 32 балаў — нізкаму ўзроўню лексічнага развіцця дзіцяці.

Па выніках праведзенай  работы атрымалася, што ні адзін  з вучняў не паказаў нізкага ўзроўню развіцця слоўніка, 31,2 % школьнікаў знаходцяцца на высокім узроўні і 68,8 % — на сярэднім.

 

 

2.2 Фарміраванне слоўніка вучняў з дапамогай разнастайных метадычных прыёмаў 

 

На пачатковым этапе работы па фарміраванню слоўніка вучняў, на кожным уроку ўводзяцца ў сярэднім два-тры новыя словы, прызначаных для актыўнага засваення. Вялікая ўвага і значны час надаецца навучанню вымаўлення засвоенных слоў. У дальнейшым колькасць слоў, якія ўводзяцца на працягу аднаго ўрока, павялічваецца да пяці. Словы з канкрэтнымі значэннямі даюцца ў большай колькасці, чым словы з адцягненымі значэннямі, аднак сярэдняя норма не парушаецца. Вучні павінны штодзённа запамінаць новыя словы і ўстойлівыя словазлучэнні, але нельга  перагружаць іх гэтай працай. Пажадана, каб знаёмства з новымі словамі і фразамі праводзілася на ўроку чытання і развіцця мовы. Замацаванне новых слоў праводзіцца на тым жа ўроку, на якім яны ўводзяцца, і працягваецца на наступных уроках. Трывала засвоенным лічыцца толькі тое слова, якое вучні свядома ўжываюць у гаворкі [8, с. 206] . Пры працы на запамінанне новых слоў варта ўлічваць шэраг умоў:

· устаноўка на запамінанне: вучань павінен хацець запомніць  тое, што яму трэба запомніць;

· зацікаўленасць: лягчэй запамінаецца тое, што цікава;

· яркасць ўспрымання: лепш запамінаецца ўсё яркае, незвычайнае, тое, што выклікае пэўныя эмоцыі;

· вобразнасць захаваныя: запамінанне, якое абапіраецца на вобразы, значна лепш механічнага запамінання [ 7, с. 85].

Аднак для актыўнага засваення  новых слоў недастаткова разумець іх значэнне. Такія словы стануць  набыткам толькі ў тым выпадку, калі дзеці навучацца правільна ўжываць  іх у вуснай і пісьмовай мове, увядуць у свой актыўны слоўнік.

Кожнаму вучню прапануецца  вядзенне вучэбных слоўнікаў. Вядзенне такіх слоўнікаў спрыяе засваенню слоў, аказвае вялікую дапамогу ў навучанні пісьменнаму пісьму. Словы заносяцца ў слоўнікі на ўроку, вучні могуць  самастойна запісваць словы, але  абавязкова з наступнай праверкай слоўніка настаўнікам. Злева пішацца беларускае слова, а побач праз працяжнік - пераклад гэтага слова рускую мову або малюнак. У спісы ўваходзяць назвы прадметаў, дзеянняў, станаў і якасцяў. 
Пры падрыхтоўкі да ўрока вылучаліся ўсе словы, значэнне якіх трэба растлумачыць. Тыя, якія павінны ўвайсці ў актыўны слоўнікавы запас вучняў, выпiсваліся на дошку, вучні запісвалі ў сшыткі, словы ўдакладняліся па тлумачальнага слоўніка.  Вусныя практыкаванні суправаджаліся пісьмовымі, напрыклад такімі: запісаць слова ў слоўнік, скласці з новымі словамі прапановы, запісаць словы, якія абазначаюць прадметы, ужываючы іх з прыналежным займеннікам або прыметнікам і г.д. 
Асноўнымі крыніцамі ўзбагачэння слоўніка вучняў з'яўляюцца ўрокі класнага і пазакласнага чытання, урокі граматыкі і правапісу, экскурсіі і назіранні, пераказы і сачыненні.

На ўроках чытання вучні  пачатковых класаў не толькі атрымліваюць веды, удасканальваюць навыкі свядомага, правільнага, беглага і выразнага  чытання, але і развіваюць мову, узбагачаюць, удакладняюць і актывізуюць слоўнік  на аснове фарміравання канкрэтных уяўленняў і паняццяў[18] .  
Вялікая ўвага пры фарміравані слоўніка  вучняў  надавалася чытанню кніг,на беларускай мове. Чытаючы на ​​беларускай мове, вучні паступова назапашвалі новыя і замацоўваюць у сваёй памяці,словы якія сустракалі раней. На ўроках чытання ўдакладнялася і пашыралася значэнне знаёмых дзецям слоў; вывучаліся новыя словы і заканамернасці іх ужывання ў мове. Калі ў тэксце сустракалася слова ў новым значэнні, давалася тлумачэнне значэння слова і прапаноўвалася вучням успомніць, у якім значэнні гэта слова сустракалася раней.  Новыя словы запісваліся на дошцы з наступным прагаворваннем іх па складах, трэніроўкай вымаўлення  і правільнай пастаноўкай націску ў словах. Вучні запісвалі словы ў слоўнікі.

У мэтах узбагачэння слоўніка вучням паказваўся мультфільм. Было прапанавана паглядзець казку “Дзед”, па матывах казкі Уладзіміра Караткевіча “Нямоглы бацька”. Фільмы забяспечваюць не толькі паўтаранасць вывучанай лексікі і граматычных канструкцый, але і служаць пазнавальным матэрыялам для набыцця новых слоў і словазлучэнняў. Яны спрыяюць развіццю мыслення вучняў на беларускай мове. Пазнаючы падчас дэманстрацыі фільмы з дапамогай беларускай мовы нешта новае, вучні з вялікай цікавасцю пачынаюць ставіцца да вывучэння беларускай мовы [9, с. 154].

Перад дэманстрацыяй мультфільма была праведзена невялікая ўступная размова. У працэсе гутаркі былі названы словы, на якія дзеці павінны звярнуць увагу і паспрабаваць запомніць, у спалучэнні з якімі словамі яны ўжываліся. Таксама трэба было выпісаць словы значэнне якіх не было зразумела.

Эфектыўным сродкам узбагачэння  слоўніка вучняў з'яўляецца завучванне на памяць песень, вершаў, празаічных урыўкаў. Вучні запаміналі не толькі асобныя словы, але і канструкцыі фраз, што важна для практычнага авалодання мовай. Мы таксама правялі з вучням такі прыём. Быў вывучан верш Алег Лойка “Першы снег”.

Бы маленькія зоркі,

Сняжынкі падалі на дол,

І вось ужо на панадворку 

Пасвятлела навакол.

 

Снег у садзе вішням ножкі,

Каб не змерзлі, прысыпаў,

Ды ў полі скрыў дарожку,

Дываном на рунь ўпаў.

 

Ён зялёненькім ялінкам

Кажушкі накроіў, сшыў,

На галінкі лёгка  ўскінуў,

Толькі стой і калышы!..

 

Таксама завучвалі песні: “Песенька пра коніка” ,словы М. Носава, музыка У. Шаінскага, У. Жуковіч. 

Сядзеў у траўцы конік 
Сядзеў у траўцы конік, 
Як травачка і клёнік, 
Зялёненькі ён быў.

Уявіце сабе, 
Уявіце сабе, 
Як травачка і клёнік. 
Уявіце сабе, 
Уявіце сабе, 
Зялёненькі ён быў!

Ён харчаваўся траўкай, 
Ён харчаваўся траўкай, 
не крыўдзіў і казяўкі 
І з мушкамі дружыў.

Уявіце сабе, 
Уявіце сабе, 
Не крыўдзіў і казяўкі. 
Уявіце сабе, 
Уявіце сабе, 
І з мушкамі дружыў.

Дый вось прыйшла квакушка, 
Дый вось прыйшла квакушка, 
Пражэрлівае брушка 
І з’ела цвіркуна.

Уявіце сабе, 
Уявіце сабе, 
Пражэрлівае брушка. 
Уявіце сабе, 
Уявіце сабе, 
І з’ела цвіркуна.

Не думаў, не гадаў ён, 
Не думаў, не гадаў ён, 
Ніколі не чакаў ён, 
Што з’есць яго яна. 
 
Народная дзіцячая песня “Люлі, люлі”

Люлі, люлі, люлі,  
Кот схадзіў у дулі.  
Наеўся, напіўся  
Дый важным зрабіўся,  
Сеў сабе на зэдлі,  
Зайграў на басэтлі,  
Працаваць не хоча,  
Сам сабе мармоча:  
 
"— Муры, муры, мыра  
Не хачу ні сыра,  
Ні кавалка сала,  
Мне ўсяго дастала..."  
Грае кот і жмурыцца,  
Нешта з норкі курыцца.  
Люлі, люлі, люшанькі,  
Стрыгуць ў ката вушанькі,  
Хвост вужакай круціцца,  
Капцюры вон лупяцца.  
 
З цёмнай норкі-дзірачкі  
Ля ката, ля мурачкі  
Мышка паказалася,  
Кругом азіралася,  
Паветрыка нюхала,  
Дый вухам ўсё слухала...  
 
Сцеражыся, мышанька,  
Будзе бяда-ліханька...  
Коціка не бачачы,  
Пайшла мышка, скачачы...  
 
Ой, бяда ўжо блізіцца.  
Кот на лапкі нізіцца,  
Сыру, сала кот не хочыць,  
А на мышку капцюр точыць.  
Да мышэй ён, калі й сыты,  
Вораг — страшны і сярдзіты.

Пашырэнне слоўнікавага запасу адбываецца таксама пры працы  над загадкамі, прыказкамі, прымаўкамі. Пры гэтым адбіраліся толькі такія, сэнс якіх вучні маглі зразумеюць. Работа была праведзена з наступнымі прыказкамі і прымаўкамі:

“Калі добра ўзарэш, то і ўраджай збярэш”.

“Хлуснёй свет пройдзеш,а назад  не вернешся”.

“Гультай за работу, а мазоль за руку”.

“Чалавек без сяброў, што сокал без крылаў”.

Таксама для фарміравання слоўніка вучняў вялікае месца займаюць сінонімы. Асноўная мэта практыкаваняў з сінонімамі - узбагачэнне слоўніка вучняў, уменне выкарыстаць словы з блізкім  значэннем у вуснай ці пісьмовай  мове. Уменнем правільна ўводзіць такія словы ў звязную мову павінна быць адным з крытэрыяў  ацэнкі моўнага развіцця школьнікаў [19]. 
Напрыклад, паняцце смеласці  ў розных адценнях можа быць выражана словамі смелы, адважны, мужны, храбры, бясстрашны, геройскі. 
Было прапанавана ахарактыразаваць асенні ліст. У першую чаргу вучні сказалі, што гэта жоўты ліст. Але былі прапанаваны і такія варыянты: залаты, залацісты, медзяністы. Якімі словамі можна апісаць сябра? Вучні прапанавалі такія праметнікі: добры, дарагі, верны, слаўны. 
Другім заданнем было падабраць да славазлучэнняў “назоўнік+ прыметнік” назоўнікі, блізкія па значэнню: моцны дождж (лівень) , запісная кніжка (блакнот) , высокі дом (вялікі) , зіхацяць зоркі (свецяцца,іскрацца). 
Гэтыя словы вучні запісалі ў слоўнікі, а таксама кожны склаў сказ. 
Праводзілася работа над фразеалагізмамі на ўроках чытання ў сувязі з аналізам твора і на ўроках беларускай мовы. Практыкаваліся наступныя віды работ: знаходжанне ў творы фразеалагізмаў, тлумачэнне іх значэння (гладзіць па галоўцы- хваліць, патакаць; майстар на ўсе рукі- усё ўмее рабіць) . 
Вучні пазнпёміліся з “Фразеалагічным слоўнікам для сярэдней школы” Н. В. Гаўрош, І. Я. Лепешава, Ф. М. Янкоўскага (Мінск, 1973). Вялікае значэнне для ўзбагачэння слоўніка вучняў заняла праца з ілюстрацыямі. З іх дапамогай слоўнік навучэнцаў ўзбагаціўся ў шмат разоў лягчэй і хутчэй. Асабліва шырока выкарыстоўваліся прадметныя і сюжэтныя карціны. Напрыклад, для ўзбагачэння слоўніка вучняў прыметнікамі былі прапанаваны класу карціны, якія паказвалі прыроду. Дзеці па ёй складалі прыкладна такія словазлучэнні: яркі сонечны дзень, чыстае блакітнае неба, блакітная шырокая рака, высокі пяшчаны бераг, хвойны і ліставы лес. Усе гэтыя і іншыя прыметнікі былі запісаны ў слоўнікі. Прапанаванымі вышэй прыкладамі я паспрабавала  пашырыць слоўнікавы запас вучняў.

 

 

2.3 Выяўленне сфарміраванасці слоўнікавага запасу вучняў III класа 

 

Практыкуючыся ў замацаванні  новых слоў, вучні адначасова паўтараюць і раней засвоены слоўнікавы матэрыял. Была пастаўлена мэта пры паўтарэнні пажадана не звяртацца да прамога апытання засвоеных слоў, а імкнуцца прывесці ў рух ўвесь слоўнікавы запас вучняў, ужываючы самыя разнастайныя прыёмы. Выкарыстоўваліся наступныя  заданні каб выявіць сфармірованнасць слоўнікавага запасу вучняў: напісанне сачынення па апорных словах, практыкаванні для падбору сінонімаў, гульня “Адгадай”. 
1. Напісанне сачынення па апорных словах.

Ход работы:

Упершую чаргу былі падабраны апорныя словы, звязанныя паміж сабой пэўным сюжэтам. Былі прапанаваны такія словы: сажалка, канькі, лёд, палонка, дапамога. Словы былі запісаны на дошцы. Чытанне вучнямі апорных слоў і ўстанаўленне сувязі паміж імі. Разам вызначалі змест сачынення і загалоўка да яго. Калектыўна была праведзена слоўнікавая работа і далей вучні пісалі сачыненне з выкарыстаннем усіх дадзеных апорных слоў. Прывяду прыклад найбольш удалага сачынення.   

“На сажалцы”   Гэта было зімой. Хлопчыкі пайшлі на сажалку. Ваня надзеў канькі. Ён пабег на лёд. А там палонка. Ваня ўпаў у палонку. На дапамогу прыбеглі таварышы. Яны выратавалі Ваню.” 
Увогуле можна сказаць, што ўсе вучні справіліся з заданнем. Кожны вучань выкарыстаў усе прапанаваныя словы ў сваім сачыненні.

2. Практыкаванні па падбору да слоў сінонімаў. У дужках запісаны словы, якія прапанавалі вучні. -Падабранне сінонімаў да выдзеленых у тэксце слоў

Пайшоў снег (паваліў, пасыпаў).  
Снег пакрыў (услаў) Зямлю.  
У вёсцы ўсё прыціхла (сцішылася, стаілася, заснула); 
-Замена словазлучэння словам:  
дубовы гай – (дуброва), 
добрыя таварышы – (сябры),  
чарада пералетных птушак – (вырай),  
даглядчык у лесе – (ляснік), 
пустата ў ствале дрэва – (дупло); 
-Выкарыстанне ў сказе найлепш трапнага слова:  
Наляцеў моцныя вецер, алё хутка ... (змоўк, сціх, суняўся, лёг).  
Хлопчык стараннямі даглядаў хварае шчаня, і яно ... (ачуняла, паправілася, выздаравела, адужала); 
-Размяшчэнне сінонімаў з улікам ступені дзеяння:  
вецер (павявае, дзьме, скуголіць, галосіць, выі, гудзе);  
дождж (капае, ідзе, льецца, цурчыць); 
-Скласці сказы з сінонімамі холад, мароз, буран, мяцеліца; 
-Замяніць прыметнік блізкім па значэнні слоў з прыстаўкай без-:  
правільны адказ – (беспамылковы адказ),  
ясная неба – (бязвоблачнае). 
Такім чынам  амаль усе вучні дакладна і правільна выканалі заданне, але больш цяжкім было заданне: выкарыстанне ў сказе найлепш трапнага слова. 
3. Гульня “Адгадай”