Беларуская літаратура 70-х – першай паловы 80-х гадоў

5. Развіццё беларускай літаратуры ішло ў вельмі складаных умовах. Дыктат камуністычнай партыі, перавага стылю “сацыялістычнага рэалізму” прывёў да таго, што многія літаратурныя творы вызначаліся бесканфліктнасцю і ідэалізацыяй савецкага ладу (раманы А.Стаховіча, М.Паслядовіча і інш.). Галоўная тэма беларускай літаратуры – гэта вайна (І.Мележ, М.Лынькоў, І.Шамякін і інш). Гэтаму ж былі прысвечаны і першыя пасляваенныя п’есы К.Крапівы, А.Маўзона, А.Кучара.

 

Тэатральнае мастацтва таксама адчувала на сабе ўціск партыйнага кіраўніцтва. Калі ў сезоне 1944-45 гг. у БССР працавала 12 тэатраў, то ў 1950 г. іх засталося толькі 8. У касмапалітызме былі абвінавачаны тэатральныя рэжысёры В.Галаўчынер, Я.Рамановіч. Пачаліся нападкі на п’есы  А.Макаёнка, оперу Я.Цікоцкага “Алеся”, кампазітара П.Падкавырава. У той  жа час на сцэне ззялі таленты  актораў Б.Платонава, Г.Глебава, Л.Ржэцкай, Л.Аляксандроўскай.

 

Адной з галоўных тэм мастацтва становіцца гераізм савецкіх людзей у гады вайны, увасабленне героя з багатым  унутраным светам. Героіку савецкіх людзей у гады Вялікай Айчыннай вайны  ўвасабляюць мастакі Я.Ціхановіч, І.Давідовіч, Я.Зайцаў, В.Волкаў. З пачатку 50-х гадоў пачынаюць набываць папулярнасць жанравыя карціны (Г.Бржазоўскі, А. і І.Ткачовы, П.Гаўрыленка). Ярка праявіўся  талент скульптара З.Азгура. Ён стварае  цэлую серыю партрэтаў гістарычных  дзеячаў і герояў сучаснасці. Значным  дасягненнем стаў ансамбль Плошчы Перамогі (1954), створаны З.Азгурам, А.Бембелем, А.Глебавым, С.Селіханавым.

 

Манументалізмам адзначаецца і пасляваенная архітэктура (кампазіцыі праспекта Скарыны, Прывакзальнай  плошчы). Пануе так званы імперскі стыль – “сталінскі ампір”. Ствараюцца генпланы рэканструкцыі гарадоў. Значная  ўвага надаецца аднаўленню прамысловых  прадпрыемстваў і жылога фонду (пераважна  малапавярховыя дамы). Такім чынам, асаблівасцю пасляваеннага развіцця культуры стаў партыйны дыктат, барацьба з прагрэсіўнай інтэлігенцыяй, русіфікацыя. Але важна адзначыць, што адбылося аднаўленне матэрыяльна-тэхнічнай  базы адукацыі, навукі і культуры.

 

Супярэчлівы характар насіла культурнае жыццё рэспублікі і ў далейшы перыяд: 50-80 гады ХХ ст. З аднаго боку, ішла дэмакратызацыя, звязаная з наступленнем “адлігі”, рэабілітацыя дзеячаў навукі і культуры, аслабленне партыйнага ўціску, а з  другога, – русіфікацыя ўсіх сфер жыцця, абгрунтаваная тэзісам аб пабудове камуністычнага грамадства, дзе будуць зліты мовы і культуры ўсіх савецкіх народаў, ваяўнічы атэізм, шаблоннасць. У адукацыі ў гэты час  праходзіць некалькі рэформ. У 1958 г. адбываецца пераход да ўсеагульнага 8-гадовага навучання і ўвядзенне ў сярэдняй школе адзінаццацігадовага тэрміну  з вытворчым навучаннем. Дзесяцігадовае навучанне вярнулася ў 1964-1984 гг., а ў 70-я гг. была ўведзена ўсеагульная  сярэдняя адукацыя моладзі. У прафесійна-тэхнічнай  адукацыі стваралася адзіная сістэма  гарадскіх і сельскіх прафесійна-тэхнічных  вучылішчаў. У 1950 г. ў БССР працавала  больш за сто тэхнікумаў, 29 ВНУ. Але  вышэйшая і сярэдняя спецыяльная  адукацыя адзначалася экстэнсіўнасцю, калі пры пастаянным павелічэнні  колькасці выпускнікоў не заўсёды  захоўвалася якасць іх навучання.

 

Адной з адмоўных рыс адукацыі таго часу стала звужэнне сферы выкарыстання беларускай мовы. У БССР не было ніводнай сярэдняй спецыяльнай і вышэйшай навучальнай установы з беларускай мовай навучання. Бацькі атрымалі права  вызваляць дзяцей ад вывучэння беларускай мовы ў школе. Дапускалася выкладанне беларускай мовы па-руску. У сярэдзіне 80-х гг. усяго каля 19% дзіцячых садкоў і 23% школ працавалі на беларускай мове. У выніку такой моўнай палітыкі стварыліся вельмі неспрыяльныя ўмовы для развіцця беларускай культуры.

 

Навука  гэтага перыяду характарызуецца  станаўленнем фундаментальных даследаванняў. У сістэме АН БССР адкрываюцца  інстытуты фізікі і матэматыкі, генетыкі, цепла- і масаабмену і інш. Ствараюцца цэлыя навуковыя школы (у галіне звычайных дыфференцыяльных ураўненняў — школа Н.П.Яругіна, спектраскапіі  і лазераў – Б.І.Сцяпанава, цепла- і масапераносу – А.В.Лыкава, тэарэтычнай  фізікі – Ф.І.Фёдарава, антрапагенэзу  – Г.І.Гарэцкага, кардыялогіі –  Г.І.Сідарэнкі, вылічальнай матэматыкі – У.І.Крылова, геалогіі і тэктонікі  – Р.Г.Гарэцкага). Шырока вядомымі ў  свеце сталі біёлаг В.Купрэвіч, матэматык  У.Платонаў, фізік М.Барысевіч. Пераважнае развіццё ў рэспубліцы атрымалі тэхнічная  і фізіка-матэматычная навукі, што  звязана з развіццём навукова-тэхнічнага прагрэсу. Аднак толькі нямногія навуковыя  распрацоўкі знаходзілі прымяненне на практыцы.

 

У беларускім рэчышчы развіваецца  літаратура. Узмацняецца яе сувязь з жыццём. Але захоўваецца партыйнае  кіраўніцтва, цэнзура, асабліва пашыраныя  ў другой палове 60-х гг. У якасці вядучага жанру прозы ўсталёўваецца  раман. Галоўнай застаецца тэма мінулай  вайны, але зараз мастакі слова  большую ўвагу надаюць раскрыццю  ўнутранага свету чалавека ў такіх  экстрэмальных умовах (раманы А.Адамовіча, В.Быкава, І.Навуменкі, І.Чыгрынава, дакументалістыка С.Алексіевіч і інш.). Гістарычная  праблематыка таксама прыцягвае  да сябе пільную ўвагу (раманы Л.Дайнекі, В.Іпатавай, У.Караткевіча, К.Тарасава, п’есы А.Макаёнка, А.Петрашкевіча).

 

Шмат  твораў прысвячалася праблемам сацыялістычнай рэчаіснасці (Я.Брыль, Г.Далідовіч, К.Крапіва, І.Мележ, І.Шамякін). Паэзія адзначана  творамі Р.Барадуліна, П.Броўкі, Н.Гілевіча, П.Глебкі, П.Панчанкі і інш. Беларускія літаратары цесна супрацоўнічалі з  кінастудыяй “Беларусьфільм”, якая аднавіла сваю работу ў 1944 г. Кожны год  на ёй выпускалася каля 70 фільмаў  розных накірункаў. Сярод найбольш вядомых – мастацкія стужкі “Міколка-паравоз”, “Белыя росы”, “Крушэнне імперыі”, “Альпійская балада”.

 

З 60-х гг. беларускія тэатры захапляюцца  маральна-этычнай праблематыкай. Ставяцца п’есы беларускіх драматургаў (А.Дударава, А.Макаёнка, М.Матукоўскага), рускіх і  сусветных класікаў, савецкіх аўтараў. Сусветнае прызнанне атрымлівае балетная трупа Беларускага дзяржаўнага  тэатра оперы і балета пад кіраўніцтвам В.Елізар’ева, свайго роду заснавальніка  беларускай школы балета ("Стварэнне  свету" А.Пятрова і інш.). К сярэдзіне 80-х гг. у БССР працавалі 2 музычныя, 6 лялечных, 9 драматычных тэатраў, але  толькі тры з іх былі беларускамоўныя.

 

У музычным мастацтве развіваюцца  жанры сімфоніі і інструментальнай музыкі (кампазітары У.Алоўнікаў, М.Аладаў, А.Багатыроў, І.Лучанок, У.Мулявін, П.Падкавыраў, Я.Цікоцкі). Наладжваецца цеснае супрацоўніцтва з тэатрамі (оперы М.Аладава, Дз.Лукаса, Р.Пукста, Дз.Смольскага, Ю.Семянякі). Кампазітары  звяртаюцца да ваенна-патрыятычнай тэматыкі, увасаблення вобразаў рэальных гістарычных асоб. Большасць кампазітараў працуе ў розных жанрах. У 70-80-я гг. з’яўляюцца новыя тыпы музычных і танцавальных калектываў (вакальна-інструментальныя ансамблі “Песняры”, “Верасы”, “Сябры”, фальклорна-харэаграфічны ансамбль “Харошкі”).

 

Дзяржава  садзейнічае масаваму развіццю самадзейнай  мастацкай творчасці: многія аматарскія калектывы сталі вядомы далёка за межамі рэспублікі. У 1983-1985 гг. у БССР было створана 652 калектывы мастацкай  самадзейнасці, якія аб’ядноўвалі 18 тысяч  удзельнікаў.

 

3. ^ 3.15. Беларуская літаратура 70-х – першай паловы 80-х гадоў

 

  Негатыўныя тэндэнцыі ў развіцці  беларускай літаратуры ў перыяд  так званага застою, абумоўленыя  залежнасцю ад палітычных кірункаў  грамадства, метаду сацыялістычнага  рэалізму. Нараджэнне кан’юнктурных  і схематычных твораў з ідэалагізаванымі  вобразамі, спрошчанымі калізіямі  жыцця і гісторыі. Тэматычная  абмежаванасць, засілле светапоглядных  і мастацкіх стэрэатыпаў, стрымліванне  эстэтычных пошукаў. Скроба пераадолення  сацрэалістычнага мыслення, нівеліроўкі  паэтычнага слова ў беларускай  паэзіі. Устойлівасць эстэтычных  прынцыпаў, выпрацаваных і замацавных  творчай практыкай ў паэзіі  другой паловы 60-х гадоў. Пранікненне  новых з’яў у паэзію: ускладненне  эстэтычных сувязей з жыццём  праз глыбокія праекцыі ў памяць, у гістарычныя аналогіі, праз  шматзначнасць асацыятыўных супастаўленняў  і паралелей, праз шматказальнасць  па-мастацкаму выкарыстаных прытчаў,  міфаў, у тым ліку і уласна  створаны паэтамі. Адлюстраванне  тыпу шматмерна-асацыятыўнага мыслення, іншасказання ў паэзіі М. Танка,  А. Куляшова, У. Караткевіча, А.  Вярцінскага, П. Макаля, Я. Сіпакова  і інш. Усталяванне новых форм  узаемадачыненняў з часам: свядомая  настроенасць на цвярозы роздум  аб свеце, на павелічэнне долі  рацыянальнага за кошт змяншэння  чыста эмацыянальнага, пафаснага  (“гучнага”) асэнсавання рэчаіснасці.  Прадсказанне кардынальных зрухаў  і змен у бліжэйшым будучым  у паэзіі Р. Барадуліна.

 

  Праблема пакаяння, спавядальнага  ачышчэння ў творчасці паэтаў  старэйшага пакалення А. Куляшова, П. Панчанкі, М. Танка, А. Бачылы, А. Пысіна.

 

  Імкненне да творчага самавыяўлення,  адстойванне ўласнага “я” і  эстэтычнага пошуку ў паэзіі  пакалення “сямідзесятнікаў” Я.  Янішчыц, Р. Баравіковай, К.  Камейшы, В. Яраца і інш. Наватарства,  інтэлектуалізм і форматворчасць  у паэзіі А. Разанава.

 

  Асаблівасці развіцця беларускай  прозы ў складаны і супярэчлівы  перыяд літаратурна-грамадскага  жыцця. Рэалізацыя духоўна-эстэтычнага  патэнцыялу, атрыманага ў паслякультаўскія  часы.

 

  Тэма вайны, тэма партызанскай  барацьбы як нацыянальная тэма  ў беларускай літаратуры. Узнаўленне  трагічных і гераічных падзей  мінулай вайны, глыбокага філасофскага  іх асэнсавання на ўзроўні  асабістага ведання і народнай  памяці з пазіцый высокіх маральных  крытэрыяў чалавечнасці і праўды. Творчасць пісьменнікаў ваеннага  пакалення В. Быкава, І. Навуменкі,  І. Шамякіна і пісьменнікаў пакалення “дзяцей вайны” М. Стральцова, Б. Сачанкі, В. Казькі, І. Пташнікава, І. Чыгрынава, А. Кудраўца і інш.

 

  Дакументальныя кнігі “Я з  вогненнай вёскі” А. Адамовіча,  Я. Брыля, У. Калесніка, “Блакадная  кніга” А. Адамовіча і Д.  Граніна.

 

  Паказ пераадолення крызісных  з’яў у грамадстве, увага да  ўнутранага стану чалавека, паглыбленне  філасофскага зместу, інтэлектуалізацыя  прозы (І. Шамякін, Я. Сіпакоў,  В. Гігевіч і інш.).

 

  Мастацкае асэнсаванне жыцця  ў творчасці Я. Брыля, А. Карпюка,  А. Асіпенкі, В. Адамчыка, А. Кудраўца, А. Жука, Г. Далідовіча, Л. Дайнекі,  У. Дамашэвіча, Л. Левановіча, Л.  Арабей, С. Грахоўскага, У. Рубанава. і інш.

 

  Складанасць і супярэчлівасць  развіцця беларускай драматургіі.  Выспяванне новага ўзроўню грамадскай  свядомасці ў пісьменніцкім асяроддзі.  Барацьба за свабоднае, развіццё  эстэтычна-творчай практыкі ў  драматургіі.

 

  Творчасць А. Макаёнка як рэнесанс  беларускай драматургіі. Надзённасць  твораў мастака (“Зацюканы апостал”, “Трыбунал”, “Таблетку пад язык”). Пашырэнню жанрава-тэматычных абсягаў  драматургіі: драмы А. Дударава (“Радавыя”, “Парог”, “Вечар”), камедыі К. Крапівы (“Брама  неўміручасці”), М. Матукоўскага (“Амністыя”), п’есы А. Петрашкевіча (“Соль”, “Трывога”, “Напісанае застаецца”), А. Дзялендзіка (“Выклік багам”), У. Караткевіча (“Кастусь Каліноўскі”,  “Званы Віцебска”, “Калыска  чатырох чараўніц”, “Маці ўрагану).

 

Лірыка  Аркадзя Куляшова

 

«Спадарожнічаючы  нам з дзяцінства, са школьных год, паэзія А. Куляшова нязменна хвалюе актыўнасцю ідэйнага пошуку, багаццем і дасканаласцю мастацкіх вобразаў, сагравае сваёй  непадробнай чалавечнасцю, наталяе  прагу хараства», — пісаў пра  творчасць А. Куляшова У. Гніламёдаў.

 

А. Куляшоў пачаў друкавацца з 1926 г. Першы зборнік «Росквіт зямлі» быў  прыхільна сустрэты ў той час. У ім выяўляецца эмацыянальнае светаадчуванне рамантычнага юнака.

 

Новы  крок у творчым развіцці А. Куляшова пазначаны 30-мі гг. У вершах «Воблака», «Ранак», «Плыла, цалавалася хмара з  зямлёй», «Мая Бесядзь» А. Куляшоў па-сапраўднаму  звярнуўся да чалавечай душы, прыйшоў  да арыгінальнай, самабытнай творчасці, да прастаты і глыбокага філасофскага роздуму, да шырокага абагульнення, у  якім моцна аб'яднаны думка і пачуццё  паэта.

 

У вершы «Мая Бесядзь» паэт адкрыта  выяўляе свой эстэтычны ідэал, выказвае свае адносіны да творчасці, да жыцця, да людзей. Ён выкарыстоўвае народнае паданне аб тым, што «рэкі птушкамі створаны». I калі маленькія на выгляд птушкі капалі рэчышча, адносячы ў дзюбах мяшэчкі з выкапанай зямлёй, каня гуляла і здзекавалася з нястомных  працаўнікоў. Птушкі праклялі каню, і з той пары лятае яна над рэкамі і просіць піць, канаючы ўлетку на спякоце. Лірычны герой не хоча нагадваць каню, ён ставіць сябе на месца самаадданых птушак-працаўнікоў. Як і яны, ён упарты, не кіне пачатай справы, будзе крышыць каменне, разграбаць пяскі, капаць рэчышча ўласнай ракі і не заспакоіцца, пакуль не давядзе справы да канца, пакуль не заблішчыць вясёлая рачулка. Гэта рачулка яшчэ не Волга і нават не Кама, а родная Бесядзь, што працякае на радзіме Куляшова. Вось такая пазіцыя грамадзяніна і паэта. Ён сціплы ў сваіх імкненнях, не пераацэньвае свой талент, жыве, усведамляючы, што «толькі ў справах гарачых куецца бяссмерце»:

 

                       Бо прагай да працы ахоплены  часта я,

                       I сэрца абпалена смагай радка,

                       Бо жыць не магу,

                       Як каня няшчасная,

                       Кропляй дажджу з лесавога  лістка.

 

 

Некаторыя вершы, напісаныя ў 30-я гг., не пазбаўлены дэкларатыўнасці, фармальнага падыходу да адлюстравання рэчаіснасці. Аўтар  паэтызуе радасць жыцця, духоўную веліч  і маральную сілу чалавека, яго  адданасць Радзіме і гатоўнасць служыць ёй да апошняга дыхання («Стаіць  на ўзлессі дом», «Ранак», «Карусель», «Бюро даведак»).