Жас қыздарға арналған қазақ ұлттық киім

                                       Жоспары

 

Кіріспе.......................................................................................................................

1.Шығармашылық бөлім

1.1.Сән бағыты........................................................................................................

1.2.Эскиздік жоба.................................................................................................

1.3.Модельдің технологиялық  сипаттамасы......................................................

1.4.Материалды таңдау және  негіздеу................................................................

2.Құрастыру бөлімі

2.1. Бұйымның негізгі сызбасы және модельдеу конструкциясы.....................

2.2. Киім бөлшектерінің  оригинал лекалоларын құрастыру  және безендіру.....

2.3. Материал шығынын мөлшерлеу......................................................................

3. Техникалық бөлім

3.1. Өңдеу әдістерін және  құрал жабдық таңдау...................................................

3.2. Түйінді өңдеу тәртібі..........................................................................................

3.3. Бұйымды дайындаудың  техникалық бірізділігі..............................................

4. Экономикалық бөлім

4.1. Бұйымның өзіндік құны  және рентабельдігі...................................................

5. Экология және еңбекті қорғау

5.1. Техникалық қауіпсіздік  ержесі......................................................................

Қорытынды..............................................................................................................

Пайдаланылған әдебиеттер...................................................................................

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                  Кіріспе

 

       Киім  қазіргі кезде қолданбалы өнердің  туындысы ретінде қарастырылады.  Ал эксплотациялық қасиеттерін  бағалау кезінде бұйымның сән  бағытына сәйкестігі, қазіргі заманға  сай безендірілуі, бұйымның сыртқы  көрінісінің тұрақтылығы, оны  күту жеңілдігі үлкен мағынаға  ие. Сондықтан жоғары сапалы бұйымдарды  шығару үшін, тек қана озық  технологияны қолданып қана қоймай, тұтынушылар сұранысында ескеру  қажет.

       Киімнің  адамдар тұрмысындағы рөлі алуан  түрлі. Оның басты қызметі алуан  түрлі. Оның басты қызметі –  адам денесін қоршаған ортадағы  келеңсіз құбылыстардан, ыстық-суықтан  қорғау. Көне дәуірлерден бастап  киімнің жыныстық және әлеуметтік  бөлінушілік сияқты қосымша қызметіде  пайда болды. Соңғы қызметін  діни- ғұрыптық рөл атқаратынынан  байқаймыз.

       Ұзақ  уақыт аралығында адамдардың  жалпы әлеуметтік және мәдени  дамуына байланысты киімнің жынысқа  бөлушілік қызметінен өзіндік  бір үрдісін байқауға болады.

Қазіргі кезде әр түрлі  жаңа құрылымды химиялық талшықтар  мен жіптер, иірім жіптерді тігін  бұйымына қолданудың арқасында, киімдерге  арналған материялдардың ассортименті тоқтаусыз кеңейіп жаңаланып отырады. Өйткені, олар өздерінің әр түрлі қасиеттерімен ерекшеленеді, пішу және тігін бұйымын өндірудің технологиялық процесіне, химиялық тазарту және бояу параметрлеріне ықпалын тигізеді.

 Қазіргі өркендеу кезеңінде  тігін бұйымдарының сапасы қолданылған  техника және технология негіздеріне,  өндірісті ұйымдастыру деңгейімен  механикаландыру дәрежесіне тікелей  байланысты. Тігін өндірісінде шығарылатын  өнім ассортименті мен бұйым моделі сән онерімен бағытына негізделіп, ғылыми- техникалық жаналықтар негізінде шығарылған жаңа материалдардың түрі кеңінен қолданылатындықтан, болашақ мамандар бұйымды өндіруде жаңа материалды өңдеу технологиясын және қолданылатын әр алуан құрал жабдықтарды меңгеруі қажет.

Қазақ халқының киімдеріне халықтың шығу тарихы, экономикалық, әлеуметтік және климаттық жағдайлары бейнеленген ертедегі салт-дәстүрлері көрініс тапқан

Қазақтар құланның, киіктің  және жолбарыстың терілерін, сондай-ақ қара түсті жанаттың, су тышқанның, бұлғының және сусардың, ақ түсті тышқанның, күзеннің үлбірлерін аса бағалы деп  санаған. Сусар мен бұлғынныңүлбірлері басқа мамық жүнді аңдардың үлбірлеріне  қарағанда қымбат бағаланған. Теріден тондар тігілген. Мамық жүнді аңдардың үлбірлеріненжасалған тондарды қазақтар ішектер деп атаған. Жанаттың үлбірлерінен дайындалған тон- жанат ішік, қара түлкінің үлбірінен тігілген тон-қара түлкі ішік, алтайдың қызыл түлкісініңүлбірінен тігілген тон-алтай қызыл алтай түлкі ішігі деп аталған. Жоғары түкті жібекпен көмкерілген үлбірлі ішік қыз жасауындағы ең қымбат мүліктердің бірі саналып, бас тон делінген. Қазақтар аққудың, гагара мен құтандардың да мамығынанжасалатын ішіктердің дайындау техникасын білген. Оған 1878 жылы Ақмола көрмесіне қойылған гагара мамығынан тігілген ішік мысал бола алады.

       Шапандар  және кең шалбарлар жібекпен  кестеленген. Семей өлкесінің  суретшісі және өнертанушысы  В.Н. Белослюдов кесте үлгілерін  жинаумен айналысқан. Оның 1973жылы «Қазақ кестелері» деген мақаласы жарық көрді. Осы қолжазба Орталық мемлекеттік әдебиет және өнер мұрағат-мұражайының Г.Н.Потанин мұрағатында сақталған. Халық шеберлері ұсақ

нақыштарды кестелеу барысында  ою-өрнектің суретіне немесе кестеленетінбұйымның пішініне байланысты дөңгелек немесе тік бұрышты арнайы кергіштерді  пайдаланған.  Әйелдер және ерлердің бас киімдері- желек, кимешек, сәукеле, телпек, тақиялары, әйелдер көйлектерінің  желбіршектері, сондай-ақ, омырау әшекейлері-омырауша, алқаларды және күдеріден тігілген шекпендерді, шапандарды, кең шалбарларды инемен және ілгекті бізбен кестелеген. Тығыз кестелеу әдісі өте кең таралған. Тығыз кестелеу арқылы кимешек, шұғадан жасалған ерлер шалбары әшекейленген. Ілмектен ілмекке біз кестелеу әдісіде жиі қолданлған. Біз кесте және тығыз кесте әдістерімен киімдерге геометриялық және өсімдік тектес ою өрнектер, кейде адамдармен жануарлардың контурлы бейнелері, толық сюжеттер әшекейленген, мысалы Эрмитаждағы күдеріден тігілген шапанда аң аулау көрінісі толық кестеленген. Санкт-Петербург, Мәскеу, Алматы, Омбы қалаларының мұражайларында сақталған бірқатар кең шалбарларда біз кестелеу арқылы безендірілген. Олардың он шақтысы Эрмитажда сақтаулы. Солардың ішінде Ш.Уәлихановтың Арынғазы Ханқожиннің (Семей облысы), Н.А.Крижановтың , Л.Ф.Баллюзектың (Батыс Қазақстан) сыйға тартқан экспонаттарының кестелері ерекше көзге түседі. Ш.Уалиханов сыйға тартқан шалбарда сары түсті кестенің ерекше бір талғаммен орындалуы көз тартады. Кестеде бедерлі өсімдік тектес мотивтер – жапырақтар, бүршіктер, сондай-ақ, ирек бейнелі сызықтар қолданылған.

       Киіз  – ертедегі көшпенділердің сырт  киімдеріне арналған дәстүрлі  маталардың бірі. Жұқа киізден  жасалған, жібекпен кестеленген  көне шекпен Эрмитажда сақталған.  Қазақтар жұқа ақ киізден тігілген  шапанды «Қаттау» деп атаған. Қазақтардың киімдерін дайындауда  қой жүнінен басқа түйе жүні де қолданылады Клавдий Элианның жазбасында «Каспий жағалауындағы елдерде түйелер өте көп, олардың жүндері өте жұмсақ, жұмсақтығы соншалықты милет жүндерінен асып түспесе кем түспейді. Оның жүнінен жасалған киімдерді өте атақты адамдар мен байлар киген» деп айтылған. Марко Полоның мәліметтері бойыншада қарлұқтар ең жақсы, өте бай көрінетін, ақ шұғаны түйе жүнінен дайындаған және оларды баска елдерге сатып отырған.

        Түйе  жүнінен дайындалған ежелгі киімдер  түрінің бірі – шекпен. Шекпен  жаңбырдан, бораннан, жайсыз ауа  райынан сақтайтын өте кеңде  ұзын тігілген киім. Шекпенді боялмаған жүндерденде, боялған жүндерденде дайындаған. Салтанатты шекпендер тек боялған жүндерден тігілген, олардың тігістері оқамен көмкерілген. Сондай-ақ, Мәскеу университеті қарсаңындағы көрмеде салтанатты көк түсті шапан экспонатқа қойылған.

        Шапан  – қазақтардың негізгі және  ежелгі киімі. IX-XIV ғасырлардағы қыпшақтардың тас мүсіндерінен шапан бейнелерін кездестіруге болады. Шапанды әйелдерде ерлерде киген. Шапандар күдеріден ғана тігілген жоқ, басқа елдерден әкелінген жібек, жүн және мақта маталарданда дайындалады. Орыс халқының дерекнамаларында шапандарды «кафтандар» деп атаған. Бабиковтың қызыл шұғадан жасалған шапан суретін салғаны белгілі. Осы шапан біз кестемен кестеленген. Кестенің негізгі мотивтері - қатар-қатар орналастырылған шеңберлер мен қара, ақ сызықты жиектер. Әр шеңбердің ішіне ақ жібектен жұлдыз кестеленген, ал шеңбер төңірегіне – төрт мүйіз және ашық алақан бейнесі әшекейленген. Қазақтар арсынан ең әдемі шапандарды ақын, сал-серілер киетін болған.

         Ерлердің  және әйелдердің бір қатар  бас киімдері киізден дайындалған.  Солардың ішіндегі ең ежелгісі  және дәстүрлі түрінің бірі- қалпақ. Қалпақтың ақ киізден жасалған  түрі «ақ қалпақ» деп аталады  да,енді ені шеті жоғары қайырылған  түрі«айыр қалпақ» деп аталады. Киізден жасалған, жоғары ұшы үшкір бас киім алғаш рет Пазырық қорғанынан табылған.

Қалпақтың тағы бір түріне телпек жатады. Телпекті тек сұлтандар  киетін болғандықтан, ол ХІХ ғасырға  дейін-ақ қолданылған.

         Ерлер  бас киімінің бір түрі көктемде  және күзде киілетін бөрік.  Бөрік «бөрі» қаскыр деген  сөзден шыққан. Ал қасқыр түрік  тайпасының байырғы тотемі саналған. Пішіні бойынша бөріктің жоғарғы бөлігі биік конус тәріздә дөңгелек немесе бірнеше қималы болып келеді де, үнемі бұлғын, камшат үлбірлерімен әшекейленген. Бөрікті қыздарда киген, олар салпыншақтармен және үкі, құтан және тауыстың мамықтарымен әшекейленген. Камшаттың үлбірімен көмкерілген бөрік- камшат бөрік деп аталынған. Махмұт Қашқари үлбірлі тымақтарды «камач бөрік» деп атаған. Тымақтар қара және қызыл түлкінің үлбірінен дайындалған.

         Тақия  – барқыттан, қамқадан тігілетін  жазғы жұқа бас киім. Ертеректе  оның шеттері ақ тиіннің, сусар  мен бұлғынның үлбірлерімен көмкерілген,  күміс және алтын ызбалармен  әшекейленген. Суретші П.Қошаров  тақияның нақышталған, қымбат  матадан жасалған суретін салған. Ш.Уалиханов және Жанайдаровқа  тиесілі әдемі тақиялар ориенталистердің  көрмесінде экспонатқа қойылған.

Сәукеле – ХІХ ғасырға  дейін қолданылған ертедегі бас  киімдердің бірі. Ол туралы И.Георги, Ш.Уалиханов, И.Ибрагимов және т.б жазған болатын. И.Ибрагимовтың жазбасы бойынша  «сәукеле – күміс және алтын ақшалармен, інжумен, сондай-ақ маржанмен әшекейленген, биік конус тәріздес құрастырылған бас киім». Ұзындығы – 1,5 аршын. Осы бас киімді келін күйеуге шыққан алғашқы күндерінен бастап бір жыл киген, сонан соң төрт немесе бес жыл қатарынан тек қана үлкен той-жиын, мерекелерде киген. ХІХ ғасырда қымбат сәукелелердің бағасы мың сомға дейін немесе таңдаулы жүз аттың құнына жеткен. Олардың металдан жасалған торлы тәжісінің (алтыннан немесе інжу, маржан жіптерінен құрастырылған) маңдайында салпыншақтары және иек асты әшекейлері болған. Сәукеленің қаңқасы матамен қапталған және оған әр түрлі конфигурациялы металдан жасалған белгілер жапсырылған, олардың ара арасына қымбат және жартылай қымбат тастар қойылған. Белгілердің ұсақ та, ірі де түрлері болған. Ұсақтары ірілермен бекітілген. Сәукеле үсті жібек немесе барқыттан жасалған орамалдармен жамылған.

        Сәукелені  ісмерлігі тігінші, кестелеуші  шеберлер дайындаған. Сәукеле орамалымен  таспасына әшекейлер жуан иректеліп  бұралған әр түсті жіптермен кестеленген. Орамалдың ортасымен шеттері есілген кестелермен және торлы тігістермен әшекейленген. Сәукелеге арналған алтыннан, күмістен және қоладан жасалған салпыншақтар мен жапсырма белгілерді зергерлер құю, шекілеу, мөр басу әдістерін қолдану арқылы жасаған. Әдетте шеберлердің бір сәукелені жасауға бір жыл уақыты кеткен. Оренталистердің Санкт-Петербургтегі үшінші конгресіндегі кормеге Ақмоладан, Көкшетаудан, Солтүстік Қазақстан облысынан және Атбасардан әкеліп көрсетілген сәукелелер қымбат тастармен, інжумен, маржанмен, алтынмен әшекейлеген, жібекпен жамылған.

         Келіннің  бір жыл толғанан кейін киетін  бас киімдерінің бірі- желек. Ол  сәукеленің қарапайымдатылған түрі, оның қаңқасы қатты материалдан  жасалған, пішімі конус тәрізді,  қаңқа глазетпен қапталды немесе  фольгаен оралып, алтыннан, күмістен  жасалған асыл тастар орнатылған  белгілермен әшекейленген. Жас әйелдің  бала туылғаннан киетін бас  киімі болып кимешек саналған. Оны әдетте әйелдер 25-45 жас  арлығында киген. Ол ақ матадан  тігіледі, көбінесе тығыз кестемен кестеленеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          1. Шығармашылық бөлім

        1.1. Сән  бағыты

 

        Адам  әрдайым қоғамда, ортада өмір  сүреді, сондықтанда қоғамда болып  жататын қозғалыстар жеке адамды  айналып өтпейді. Моданы қоғамның  күнделікті көріністерінің белгісінің  бірі десек, одан қателеспейміз.  Рас, әл ахуалына, дәулетіне, біліміне, сәулетіне, ой-өрісіне, мәдениетіне, жұмыс істейтін жері мен мамандығына байланысты біреулер моданың тереңіне дендейді, енді біреулер болса мода қуудың  өз жағдайына сай келмесін көріп іштей тынады.

        Жалпы  сәнге бағыттамаға келетін болсақ  сән, мода деген сөз біздің  тілімізге шет тілінен енген  термин сөз ретінде қабылданған. «Мода» сөзі француздың «mode» деген сөзінен алынған, ал бұл сөз латынның «modus» сөзінен бастау алған.

         Ол  белгілі бір өлшем, тәртіптің  немесе образ деген мағынаны білдіреді. Моданы өмірдің немесе мәдениеттің белгілі бір саласында белгілі бір мәнердің аз уақытқа дәуірлеп тұруы деп те аударуға болады. Талғам ұғымында моданың айырмашылығы ол көркем туындыларға және күнделікті тұрмыста қолданылатын заттарымыздың сыртқы түрінің неғұрлым аз уақытта үстірт өзгеруінбілдіреді.

         Ал  тар мағынада «Мода»дегеніміз  салыстырмалы түрде аз ғана уақыттың аралығында киімнің сыртқы түрімен үлгісінің өзгеріп отыруы.

         Жалпы  моданың екі бағытын айқындауға  болады:

Жеке адамдарға  арналған, ерекше сәнді және салтанатты сән үлгілері;

Жалпы халыққа арналған сән үлгілері.

Бұлардың біріншісі екіншісінен  қымбатырақ болады. Бірақ сән үлгілерін  жасаушылардың міндеті осы екі  категорияға да бірдей. Аталарымыздың  «Ағаш коркі- жапырақ, адам көркі-шөберек» деген мақалынын мағынасы түрінде. Оның философиялық мәні біздердің бүгінгі қызметімізді толық саралап береді.

         Байқап  отырсақ, мода барған сайын  қоғам өмірінің барлық жақтарына-  саясатқа, экономикаға, социологияға  және басқаларына дейін еніп  келеді. Сол себептіде қоғамдық  өмірдің барлық жақсылықтары  мен қарама қайшылықтары сән  үлгілері мен өзіндік көріністерін  тауып отырады.

        Костюм  тарихының адамзат қоғамындағы ең бір маңызды түсініктердің бірі «сарын».

       Сарын-суретшілердің,  дизайнерлердің ойлауындағы ортақ  категория. Сарын- бұл тұрақты,  мақсатты түрдегі жүйе. Бұл- сәулет  өнерінде, суретте, қолданбалы қол  өнерде болмасын өзінің тұрақты  ырғақты түрін сақтап қалады.

       Сонымен  қатар сарын дегеніміз – киімнің модельеріміздің, дизайнерлердің шығарған бұйымдарында жалпы ортақ ерекшеліктерін сақтап тұру.