Отбасы татулығы бағдарламасы

 

6.2.5.Тест «Адам  суреті»

 

«Адам суреті» әдістемесі баланың жеке ерекшеліктері жөнінде ақпарат алудың ең оңай рәсімі болып саналады. Адам денесін немесе мүшелерін  бөлек салу сипатының негізінде баланың жеке дамуының жалпы беталысын байқауға болады. Айтып өту керек, бұл әдістеме баланың психологиялық келбетін толығымен бейнелеп бере алмайды, оның нәтижелері басқа әдістемелердің нәтижелерімен толықтырылуы және нақтылануы мүмкін.

Нұсқау: «адам суретін сал». Бала суретті қарапайым қара қаламмен салады.Бала суретті салып болғаннан кейін, одан салынған «адам»жөнінде сұраған жөн. Біздің көңілімізді алған мәселе жөнінде сұрақ қоюға болады (тек баламен сезімдік жақын қатынас болған жағдайда), олар тура болмай («ол кіммен дос?», «оның достары көп пе?», «ол төбелеседі ма?» және т.б.) , жанама болуы тиіс («сен қалай ойлайсың, ...?», «саған қалай көрінеді, ...?»). мектеп жасына дейінгі балалардың өзіндік ерекшелігіне қарай, сұрақтарды балама түрде қойылуы дұрыс: «сенің ойыңша, ол біреумен дос па  жоқ па?» немесе «саған қалай көрінеді, ол төбелескенді ұнатады ма жоқ па?» және т.б.

Айта кеті керек, әдістеменің жобалық мүмкіншіліктері балалардың жасымен шектеулі (5 жасқа дейінгі балаларға арналған жобалық әдістеме ретінде қолданылады).

***

Баланың әлеуметтік қатынасты қажет етуі, одан алған сезімдік тәжірибесі және шыққан мәселелердің бейнеленуі оның басқа адамдармен және өзіне деген қарым-қатынасының қалыптасуында  білінеді.

Осының бәрі суреттегі адамның қолын салғанда  білінеді. Тағы бір рет ескерту қажет, баланың қатынас кезінде байқалатын ерекшеліктерінің нәтижелері тек расталуды және нақтылауды қажет ететін топшылама ретінде қабылдануы тиіс.

Егер бала адам қолын ең соңында бейнелесе, онда ол әлеумттік қатынастардан қорқады деп топшалауға болады.

Қолдары екі жаққа кең қойылғаны әлеуметтік қатынастың кең өрісін қажеттігін көрсетеді.

• Төмен түскен қолдар, керісінше – қатынасының тар екендігін көрсетеді (бұл ерекшелік баланың әлеуметтік қатынасының сезімдік тереңдігін сипаттамайды).
• Екі жаққа кең қойылған қолдар мен қол басының үлкейтілгені бейнеленсе, баланың қатынасымен қанағатсыздығын, айналасындағылармен қарым-қатынасының нашарлығын көрсетеді.
• Қолы төмен түскен және қол басының жақсы бейнеленген адам суреті, баланың қатынасты таңдайтынын көрсетеді.
• Суретте адамның қолының басы жоқтығы немесе редуцивті, баланың қатынас практикасының төмендеуін көрсетеді. Алайда қатынасты қажеттік төмендемейді. Ол өте жоғары болуы мүмкін.
• Екі жаққа кең қол басынсыз салынған қолдар (әсіресе қолдар өте ұзын болып келсе), бала қатынасы кең, бірақ формальды және жанама деп есептелінеді.
• Қолы төмен түскен адамның қолының басы жоқ болса, қатынас қажеттілігінің төмендеуі сезімдік кедейлігімен үйлескен. Бұндай қатынас сипаты баланың сезімдік дамуының бұзылуымен байланысты.
• Қолдың ұзындығы тәуелсіздік қажеттілігінің көрсеткіші болып табылады: қол қаншалықты ұзын болса, қажеттілік те соншалықты көп.
• Қолдың басы жұдырық түрінде немесе саусақтар таяқша ретінде салынған болса, басқыншылық тенденция белгісі.
• Егер бала қолдарды штрихтесе немесе мүлдем салмаса, әлеуметтік қатынастардың қиыншылығын көрсетеді.

 

Кіндік салынуы, эгоцентризм көрінісін түсіндіреді. Эгоцентризм мектеп жасына дейінгі балалардың жастық ерекшелігі деп қарастырылады, бірақ бұл жерде эгоцентризм жеке ерекшелік сипаттамасына ие және жеке тұлғаның өзімшілдік бағытымен байланысты.

Адамның басы қырынан немесе адам арқасымен салынса бұл баланың жабықтылығын, қатынастарға түспейтіндігін көрсетеді. Бұл қатынас қажеттілігінің төмендеуі емес, қатынас кезінде қиыншылықтардың салдарынан пайда болатын негативті күйзелулерден қорғаныс.

Жер сызығының бейнеленуі – баланың қорқыныш, сенімсіздік басқа адамдармен қарым-қатынас жүйесіндегі нақты жағдайын көрсететін сезімінің көрсеткіші (зерттеушінің міндеті – отбасында немесе топта, осындай қорқыныш сезіміне себепші болған қарым қатынасты анықтау).

Егер бала өзінің сенімсіздігінен қарым-қатынасы тар болса, онда адам суреті «портрет» түрінде немесе басқа да шектеулермен шектеледі (мысалы тереземен).

Баланың басқалармен қарым-қатынас талдауының нәтижелерін оның сезімдік фонының сипатының мәліметтерімен салғастыру керек.

«Адам суреті» әдістемесінің көмегімен қарым-қатынас өрісін зерттеуде оның мүмкіншіліктері баланың жеке дамуының демонстративтілігі, басқыншылық, үрейлілік сияқты жалпы тенденцияларын айқындауға көмегін тигізеді.

Демонстративтік.

Демонстративті балалар ойындарда өте табысты, олар түрлі қызық ойын ұсына алады. Сондықтан олармен құрдастары жиі қарым-қатынасқа түседі, бұл олардың қарым-қатынаста табысты деген әсер беруі мүмкін. Алайда бұндай балдардың көңіл қажеттілігінің жоғарылығынан проблемалар пайда болуы мүмкін.

Егер жобалық әдістемелер тапсырмаларының нәтижелерінде бала қарым-қатынасында проблемалар, жанжалдар бар екендігі айқындалса, көңіл бөлу қажеттілігі толығымен қанағаттандырылмайды.

Баланың демостративті тенденциясы біріншіден адам денесінің сәнділігі көрсетеді (көйлектің сәнділігі, тәж, жіне т.б. – қыздардың суреттерінде, көптеген әр түрлі қалталар, тігістер, бір түрлі қалпақтар – балалар суреттерінде). Демонстративтілікті бейнелейтін персонаждардың әдеттіліксіз, стандарттылықсыз көрсетеді.

Демонстративтілікті пішін мөлшері де көрсетеді. Сурет соншалықты үлкен болуы мүмкін, бала оны бітіру үшін орын таппайды.

Жоғарыд қарастырылған сурет ерекшеліктерінде айқындалатын демонстративті тенденцияларды демонстративті «елестетуге қашу» түрінен айыра білу қажет. Мұндай жемонстративті түрі балалар қарым-қатынасы төмен. Көңіл қажеттілігін сезе отырып, өздеріне тән қорқыныш сезімінен олар қарым-қатынасын дамыта алмайды, ал демонстративті тенденциялары елестету жоспарына ауысады.

Көңіл бөлінуден тарыққан балалар  өтірік айта бастайды, бұл басқа балалардың оларға теріс қарауын тудырады, сонымен бірге ата-анасымен қарым-қатынасында қызбалық пайда болады.

Адам суретін салғанда, бұндай балалар, өзін ханзада түрінде салады, өзінің бейнесін сәндеуге тырысады. Ол кезде суреттің сәнділігі шыдамды сипатта салынған, одан жеке дамудың төмендігін кездестіреміз, негізінен қорқыныш көрсеткіштері.

Нәтижелерді өндеу және интерпретациялау. Барлық сұрақтарға жауап беріп болған соң, алдыңғы сұрақтамалар сиақты  «иә» немесе «жоқ» жауаптарының жалпы санын есептеп шығарыңыз. «жок» деген жауаптардың саны көп болған сайын бала өзінің үлкен әпкесі мен ағасына қызғанышпен қарау сезімі жоғары болады. Әсіресе бала үшін «жоқ» жауабы 6-дан немесе 60% көп болғанда ең жағымсыз жағдай болады.

6.2.6. «Отбасындағы балалардың  арасындағы бәсекелестік деңгейін  анықтау шкаласы»

 

Әдістеменің мақсаты – отбасындағы балалардың өзінің кіші бауырына қызғаныштық дәрежесінің, бір – біріне бәсекелестік деңгейінің диагностикасы. Берілген сұрақнама мектепке дейінгі, кіші мектеп жасындағы және орта мектеп жасындағы балаларға арналған.

А нұсқауы:  «Төменде келтірілген сұрақтарға «иә» немесе «жоқ» деген нұсқада өз жауабыңызды беріңіз. Жауап нұсқасының астын сызып қойыңыз»

 

№ 1 Сұрақнама бланкісі

Егер саған байланысты болса, онда сен.........

1. Әрдайым кіші бауырыңмен (қарындасы,сіңлісі) бірге ойнар едің -  иә, жоқ.
2. Өзіңнің жақсы көретін ойыншықтарыңды берер едің – иә, жоқ.
3. Оны өзіңмен бірге серунге алып шығар едің – иә, жоқ
4. Оны басқалардан қорғап жүрер едің – иә, жоқ
5. Оны қарайтын едің – иә, жоқ
6. Оны анаң мен әкеңе мақтайтын едің – иә,жоқ
7. Оның бар болғанына қуанар едің – иә, жоқ
8. Ол үйде жалғыз қалмасын деп, жанында отырар едің - иә, жоқ
9. Ертегі оқып берер едің - иә, жоқ
10. Оны бала бақшаға немесе мектепке алып барар едің - иә, жоқ

 

Нәтижелерді өңдеу және талдау. Барлық сұрақтарға жауап берілгеннен кейін, «иә» және «жоқ» нұсқасындағы жауаптардың жалпы саны есептеледі. «Жоқ» жауаптарының басымдылығы, баланың өз кіші інісіне немесе қарындасына қызғанышты қатынасын білдіреді. «Жоқ» жауабының 6-дан жоғары болуы немесе 60%-ті құрауы бала үшін ерекше қолайсыз жағдай.

Үлкенбауырларына қызғаныш сезімі мен балалар арасындағы бәсекелетік деңгейінің әртүрлі жастарға арналған сұрақнамасы арқылы анықтауға болады.

Нұсқау Б сұрақнаманың әр пунктіне  бала нақты иә немесе жоқ деп жауап беруі қажет

№ 2 сұрақнама бланкісі

Егер саған байланысты болса, онда сен....

1. Өзіңнен үлкен бауырыңның бар болғанына мақтанасың-иә, жоқ
2. Одан үлгі алып жүруге ынталысың- иә, жоқ
3. Онымен жақсы дос болар едің- иә, жоқ
4. Үлкен ағаң бар екені жайлы барлығына айтар едің- иә, жоқ
5. Оны анаң мен әкеңе мақтар едің- иә, жоқ
6. Сабағын дайындауға кедергі келтірмейтін едің- иә, жоқ
7. Ата-анаңа  ол жайлы шағымдар айтпайтын едің- иә, жоқ
8. Үйде барлық шаруаларды орындауға көмектесер едің-иә, жоқ
9. Онымен барлық тәттіні бөлісер едің- иә, жоқ
10. Барлық жақсыны соған берер едің- иә, жоқ

 

Нәтижелерді өңдеу және талдау: Барлық сұрақтарға жауап берілгеннен кейін , «иә» және «жоқ» жауаптарының жалпы санын есептеу қажет. «Жоқ» жауаптарының саны неғұрлым көп болса, соғұрлым баланың үлкен ағасына немесе әпкесіне қызғаныш сезімінің деңгейі жоғары екенін көрсетеді. әсіресе «жоқ» жауаптары 6 немесе 60%-дан көп болса, қиын жағдайды болжайды.

 

 

 

                       6.2.7. Тұлғаның агрессивтілік деңгейін анықтау.

    Отбасында зорлықтын  бар болуы агрессивті мінез -құлықтың  қалыптасуына жағдай жасайды. Агрессивті  мінез құлықтың бұл адам іс-әрекетінің  ерекше бір түрі, ол күштің  басымдылығы мен басқа адамдарға күш көтсетумен сипатталады.

     Агрессивті мінез- құлықтың  нақты көріністерінің пайда болуын  түсіну үшін агрессивті акт  отбасы мүшесінің аффективті  жағдайының нәтижесі тепе-теңсіз  қорғаныс реакциасы ма, әлде ол  мақсатқа бағытталған мәнге ие  ме соны біліп алған жөн. Көптеген зерттеушілер ағылшын әлеуметтанушысы Г.Вильсонның айтуымен келіседі. Яғни, қазіргі замандағы зорлық бұл өзінің бейімделуіне қиын болған әлеуметтік орта шарттары мен әртүрлі стрестік факторларға наразылық көрсететін, жеке тұлғаның нервотикалық қарсылығының 1 түрі болып табылады. Сондықтан да біз  агрессивті мінез- құлықты бейімдеуге қарама-қарсы  ұғым ретінде қарастырамыз [12]

       Бейімдеу іс-әрекеті  бұл адамның от басы мүшесі  мен сипаттайтын өзара іс-әрекеті. Баланың немесе ата-ананың жоғары агрессивтілігі отбасы іс-әрекетіне әсер етіп, оның мүшелері арасында бақталастық, жан-жалдың туындауына жағдай жасайды.

     Агрессивті мінез  – құлықтың төмендегі типтерін  бөліп көрсетуге болады: 1) Вербальды  агрессия; басқа адамдарға деген өатынасында өз агрессиясын  вербальды, сөзбен, сөздік қор  кемсітулерді қолдану арқылы көрсетеді. 2) Физикалық агрессия; басқа адамдарға деген  қатынасында  өзінің агрессиясын физикалық тұрғыдан көрсетіп, тіпті күш көрсетуі де мүмкін. 3) Заттық агрессия; адам өз агрессиясын айналадағы заттарға шығарады. 4) Эмоционалды агрессия; басқа адамдармен қарама-қарсылықта шеттетілу, икемдену, өштесу, қабылдамау сезімдері пайда болады. 5) өзіндік агрессия; адам өзімен-өзі келісімді өмір сүре алмайды, оның «Мен» қорғаныс механизімі әлсіреген немесе тіпті жоқ, ол агрессивті ортада қорғансыз болып қалады.

1.3. Қосымшасында  Басса-Дарк сауалнамасы  берілген оның негізгі мақсаты  – тұлғалық агрессивтілік деңгеиін  бағалау.

6.3. Ата-ананы психологиялық  зерттеуден өткізу негіздері

Ата-ананы диагностикалық зерттеуден өткізу негізінде 2 міндет жатыр олар:

1.   Ата-ана көзқарасынан «ата-ана-бала»  жүйесіндегі тұлға аралық қатынасты  зерттеу.

2. Ата-ана қабілеттерін анықтау

6.3.1Э.Г.Эйдемиллердің  ЖТТ (Отбасылық тәрбиелеудің талдамы)

сауалнамасы

 

ЖТТ сауалнамасы отбасылық тәрбиелеудің түрлерін диагностикалау және оны бұзуының сипаттамасы. Отбасылық тәрбиелеу бұзылуының келесі түрлері диагностикаланады:

І. Деңгей протекциясы – бала тәрбиесіне ата-ананың қанша күш және уақыт бөледі:

1) гиперпротеция (тым артық) – Г+ шәкілі;

2) гипопротекция (жетіспейтін) – Г- шәкілі.

ІІ. Қажеттілктерді қанағаттандыру дәрежесі – баланың қажеттіліктерін қанағаттандыруда ата-ананың қандай мөлшерде қызмет жасайды.

1) теңдесу ыңғайы (баланың  барлық қажеттіліктерін жоғары деңгейде және қарсыласпай қанағаттандыруға ата-аналардың ұмтылуы) – У+ шәкілі;

2) баланың қажеттіліктерін  елемеулік (баланың қажеттіліктерін  қанағаттандыруда ата-ананың ұмтылуы  жеткіліксіз) – У- шәкілі.

ІІІ. Отбасында балаға талап деңгейі. Олар міндеттері, жаза, тыйым салу түрінде шығады.

1. Міндет-талаптарының артықшылығы психожарақат қауіпін көрсетеді – Т+ шәкілі;
2. Міндет-талаптарының кемшілігі баланы белгілі бір жұмысқа тартуды қиындатады – Т- шәкілі;
3. Тыйым салу-талаптарының артықшылығы эмансипация реакциясын қалыптастырады немесе үрейлі күмәншіл акцентауция және сенситивті дамуына келтіреді – 3+ шәкілі;
4. Тыйым салу-талаптарының кемшілігі мінез-құлықтың тұрақсыздық, гипертимдік түрлерін дамуын ынталандырады – 3- шәкілі;
5. Мақұлдаудың артықшылығы – іс-әрекеттін кішкене де болса бұзылуына әрекеттену артықшылығы – С+ шәкілі;
6. Мақұлдаудың кемшілігі – мадақтауға үміттену, кез келген жазалаудың нәтижелілігінде күмәндану – Н шәкілі.

 

Нәтижелер кесте түрінде дайындалады:

Отбасы тәрбиелеу түрлерінің диагностикасы

Бұзу сипаты	Жақтау деңгейі	Қажеттілікті қанағаттандыру толықтығы	Қойылған талаптар дәрежесі	Тайым салу дәрежесі	Мақұлдау қаталдығы
Отбасы тәрбиелеу бұзуды түрлері	П(Г+Г-)	У	Е	З	С
Потворствті гиперпротекция	+	+	-	-	-
Басым гиперпротекция	+	±	±	+	±
Сезімдік терістеу	-	-	+	+	+
Қаталдық	-	-	±	±	+
Гиперпротекция	-	-	-	-	±
Моральдік жауапкершіліктің артықшылығы	-	-	+	±	±