Ертегінің тәрбиелік мәні

 

Ертегіде кездесетін жоғарыда айтылған адамға қас күштер турасында, оларды тудырушы себеп жайында  Горький шешу айтады. "Көне ертегілердің геройлары сорақы, сұмырайлар, Жалғыз көзді Лихо, Өлмес Кащей, Жалмауыз кемпір сияқтылар болады. Бұлардың бәрі де табиғатқа құдіреті жүретін ерекше күш иелері және өздері адамға өзгеше қас-ызалы. Осыларды кім тудырған, бұлар қалайша араласқан және бұлар кімді қорқытады, ол арасын айыру қиын, бірақ, мөлшермен болжағанда жасырын білімнің қуатын билеуші осы сұмырайлар оқиғаларға араласқанда әдейі қорқыту, шошыту үшін араласатын сияқты", - дейді.  

 

Қиял ертегісінің тарихтан бұрынғы замандарынан келе жатқан қазақ  ертегісінде айқын көрінетін бір тобы - дүниенің өзін біреу емес, бірнешеу етіп айтатындары. Жоғарыда аталған "мергендер" мен "ерлер" ескі ертектің көбінде жердің үсті ғана емес, салт ертегілерде кездеспейтін тың дүниелер болады. Ол бірде жердің үсті, кейде жеті қабат жер асты, бір кезек алып қара құс ап кететін аспан үсті. Ол арадан жер тоқымдай немесе тебен иненің жасуындай болып көрінеді. Кейде Күн астында Күнсұлу, Ай астында Айсұлулардың, Айбаршаның адамзат баспас, бармас мекені болып келеді. Бұл мекендер көбінше от дариясының ар жағы, әлдеқандай "Барса келмес", сиқыр аралға айналып кетеді. Болмаса адамзатқа жұмбақ жай - жалмауыз мекені, немесе су асты болады. Сол дүниелерден барып шығатын мерген мен ер арманына, не бақ-дәулетіне жетеді. 

 

Сондай жайларға басқан ертегі адамның жайын байқасақ, айқын көрінетін бір ерекшелік - сол жұпыны адамның қуатына өзгеше сену бар. Мол, жарқын наным бар екенін аңғарамыз. Бұл адам - еңбек, қайрат, қажырлы, қимыл-әрекет адамы. Сондықтан әр түрлі ғажайып достарынан көмек алып, нелер "Барсакелместерге" жетіп, қолдан келместі келтіріп жүргенде бұл адам тек әзірді ғана алмайды. Көмектер үстіне өзі де ер, қажырлы, есті және бұл да өз тарапынан көмекке, керекке жарағыш жан болады. 

 

Осындай адамның жолын  болдырып, нелер сұмдық қорқынышты қуаты бар қас дұшпанды жеңгізген қиял - халық қиялы тегін емес. Ол "Еңбек түбі жеңбек" дегендей ой түйгізеді. Еңбек иесі, жазықсыз, адал қайрат иесі адамды қай заманда болсын халықтың қанаушы топтары сүймеген. Бұл жөнде Горькийдің тағы бір фольклорға байланыстыра нақтылап айтқан пікірі бар. "Еңбекші халықтың ой өмірінің әміршісі болғандардың толып жатқан қылмысты қаскөйліктерінің бірі, сол халықтардың барлығына ортақ ұстазы - еңбекті қорлап, былғаған еді", - дейді.  

 

Ал халықтың қиял-ғажайып  ертегісіне келсек, жаңағы Горький айтқан, халыққа жау ортаның дегеніне қарсы алысып, қарысқан еңбек иесін көреміз. Және соны жақтап, құптап отырған ел санасын аңдаймыз. Анығында, ертегі ішіндегі күшті мен тістіге, кәрлі мен зәрліге, сиқыр, тылсым, жатбауыр-жау ортаға, адамзат баласы басып көрмеген бытқыл қиынға кім барады? Жапа-жалғыз және көптің бірі, жұпыны ғана адам барады. Оның күші өзгеше ерекшелігінде емес, тек қана еңбекке, әрекетке, тартысқа барымен берілген тәуекелінде, өзіне сенуінде. Осы адам мерген бе, ер ме, бәрібір өзі және халық адамы болады. Адамзат өкілі болумен бірге, ол анық бейнетқор халықтың нағыз өзінің қалың ортасынан шыққан жан. Ол көп ертегілерде не әлсіз бала жігіт, не кедейдің жалғыз немесе момын ата-ананың жан деген жалғызы, немесе әділетсіздік, зорлық-сұмдықтан, әсіресе хан сарайы, уәзірдей әкімдер ортасынан азап шеккен, саза тартқан көп момын айыпсыздың бірі.  

 

Кей шақтарда бұл герой  көп жұрттан оңаша, оқшау күйде  жапан түзде тек өзінің әділ, адал еңбегімен күнін кешкен тәуекелшіл мерген, ер өнерпаз болып келеді. Ертегіде, міне, осы адамның аты жақсылық, осының жолы жақсы адамзат жолы болып шығады. Бұған достық еткеннің бәрінің жиын аты да жақсылық. Ал бұған қарсы әрекет етуші күштің де бәрінің жиын аты - жаманшылық, зұлымдық. Ол да көп пішінді, мол түсінді. Жақсылықтың айқын, жарқын бейнесі қаншалық шодырайып тұрса, мына жаманшылық, қастық та соншалық жансебіл, жыртқыш жүзімен балғын-батпан болып, жиынды бейне, үйінді жауыздық болып келеді. 

 

Ертегі, әсіресе қиял-ғажайып  ертегісі осындай екі алуан қарама-қарсы күштің алысуын тақырып етеді. Жақсылықтың жеңуін арман қып, сол идеяны ғана баян етеді. Осылайша баяндаумен тыңдаушысын тәрбиелейді, баулиды. Қас дүниені алғанда тек адамнан тыс ортаны ғана ертегі геройына қарсы қоймайды. Қиял-ғажайып ертегісінің тілі мен қазақ ертегісі кейде адамға дүниенің ішінде сол адамның ішінен шығып, өзіне жау болған ерекше жауыздық қалып көрсетеді. Бұл тұста Горькийдің жоғарыда, жасырын қуат иесі болған күштердің адам ортасынан шығып, көпшілікті қорқытып, шошытып отырып бағындырып ұстағысы келген жайды шешкен пікірін еске алу керек. 

 

Қиял ертегісінің үлгі, өнегесі бойынша жаңағы айтылғандай  қауымға қас қара күшті де баттитып, жиренішті, өрескел етіп, ірі бейнеде  суреттейді. Сонда қазақ ертегісі суреттейтін "жалмауыз" бейнесі ерекше қызық, өзінше, Горький айтқандай, реалдық болмыстан туған терең сырлы боп көрінеді. 

 

"Еділ-Жайық" ертегісінде  батыр барып тұтқынға түсетін,  тосып тұрған ажалдай кезігетін  жалмауыз қандай өзгеше! Оның  қалың дәулеті бар. Дәулет болғанда, бұл қоралы қой иесі бай, өзі бір өлкеге жан баласын бастырмай, жалғыз баурап, жалмап жатқан бір обыр. Баққан қойынан ішіп-жеп қызық көрмейді, тек қана көзі тоймай, көбейтіп өсіре бермек. Және сол малымен өзі де бірге өріп, бірге жусайтын, қойымен бірге қуыс тасты аңша мекен ететін үлкен бір дүлей болып шығады. Сөйтіп тұрып өзінің жейтіні - адам еті. Әсіресе жеріне, шегіне басқан адамзаттан аяп қалар қастығы жоқ. Осы кім? Малқорда, құлқыны бұзық, сараң, зорлықшы Қарынбай, Шығайбай, Қарабайлардың ертегілердегі анық арғы түбі, тегі емес пе? Адам қауымында зиянды өзімшілдікке басқан, еңбек елін қанаушы топтан шыққан жауыз, жыртқыш жандарға ертегі тілімен, шебер бейнелеу жолымен жасалған сын - жиреніш сын осы емес пе? 

 

Толып жатқан мыстан кемпір, қазық аяқ, қарға тұмсық кемпір, жезтырнақтар да осы сияқты ұлғайтып суреттелген жауыздық бейнесі. Адамның өз ортасында бар қанаушылық, қаскөйліктей озбырлық тұлғасы болады. Тек бұл соңғылар көбінше жалмауыздай көрінеу жау емес. Сырты момын, іші зәр, монтаны аяр бейнелі келеді. Бұлар да шындық, болмыс міндерінен туған. Соны ертегі тілімен өсіріп әсірелеп, өрескел жиренішті етіп көрсеткен халық қиялының шеберлігін танимыз. 

 

Халықтық қиял ертегілерінің  енді адамға дос күштерін аңғарып  қарасақ, онда да көп мағына, көп  сыр бар. Жанды-жансыз, жақсы заттың бәрі де адамзаттың алыстан келе жатқан арманын танытады. Ертегінің ерін қиын қиянға апаратын алып қара құс, өзі ұшатын кілем, тұлпар ат - бәрі де қиял пырағы. Жерде жүрген жүрісі өндімеген, өзінің талап-тілегі таудай адамзат "аспанда ұшар ма едім" деген арманды ертеден ойлаған, үзбей ұзақ ойлаған. "Жалпылдап ұшқан жапалақ пен қадірсіз қарға шыққан көк күмбезге мен де сондай биік самғасам, сондай шапшаң жүйткісем" деген арман қиялы әкеп "алты айлықты алты аттайтын" тұлпарға, алып қара құсқа сайған. 

 

Кейінірек заманда мұны батырлар жырында, қаһармандық дастандарда  Тайбурылдар, Тарландар, Қарақасқа  аттар деп, үзбей қиялдайды. 

 

Қиял ертегісі адамға тәлім айтқанда, қияға құлаш сермер адам бол дейді. Суырдай ін аузындағы  жайылысынды ғана танып, інде өлме дейді. Қиял-ғажайып ертегіде халық өкілі - герой аса қатерлі жаумен алысады. Ал жау күштер аса қаскөй, ерен қуатты болып отырады. Бойына біткен келбеті адам шамасынан сонағұрлым артық болу үстіне, олардың ажал жеңбейтін, оңайлықпен өлмейтін жансебілділігі басқаша келеді. Кейбір жалмауыз алыптардың жаны өз кеудесінде болмайды, не судағы балықтың ішінде, немесе кең даланы кезген киіктің ішінде, көкала үйрек ішінде болады. Бір жан емес, он жаны, қырық жаны болатындары да бар: "Ер Төстік"6, "Күнекей сұлу"7, "Елгезер батыр"8.  

 

Осындай жаумен алысардан  бұрын ертегінің ері әуелі  жауының жаны жүрген қиуасыз қиындағы жәндікті бағады. Жаны не жұмыртқа, не балапандар түрінде, әлдеқандай үйрек  түрінде болып табылып, қолға  түскен соң да жаудың оңайлықпен өлмейтіні болады. Ол көп алысып барып қана қаза табады. 

 

Аярлыққа салынған жәдігөй  жау бұдан да қатерлі. Ол кейде  мүләйім пішінде боп, сынықсып, кішік  болып келеді. Не қойынға кірген жар болып, немесе жарымжан өлмелі кем-кетік  болып келіп, кейде ұйқыда қапыда басады. Тағы бір кезекте алданған әйел, азғырылған қарындас арқылы, елеусіз жан күйер жақындар арқылы қиянат ойлайды. Немесе ердің жауына болысып, аса қатерлі қастан зат болып шығады. Тылсым сиқыр иесі сол болады. Адамды жадысымен буып, тас қып тастайтын, болмаса ит қып, есек қып құбылтып, қор ғып жіберетін болады.  

 

Бұлар мұсылманша жаду дұғасын  оқыған сиқыршылардан шығады. Мұндай жау ашық, айқын келмей, түс бояп құбылып келгендіктен және аңдаусыз, жақыннан шыққандықтан ең қауіпті қас  болады. Ертегі ері көретін анық қорлық, кешетін бейнет шағы осындай дұспанға кездесумен басталады. Кейде бұндай ертегілер неше алуан ғажайып құбылыстар туғызып, ертегілік алмасулар жасайды (ертегі трансформациясы) - ертегі геройы мен жауының кезектеп құбылулары: кейде құс болу, кейде ұсақ хайуан - мысық, тышқан боп кету, кейде тары тәрізді өсімдік боп кету, осылайша әр алуан ауыса құбылу қиял-ғажайып ертегісінің жаңағыдай жәдігөйлікпен байланыс халдерінен туады: "Қанай-Жанай"9, "Жалмауыз кемпір"10, "Қарғабай"11.  

 

Тағы бір ескеретін  елеулі жай: бұл алуандас ертегілердің бірталайы орыс халқының қиял-ғажайып  ертегілерімен де ұқсас келеді. 

 

Мысалы, жәдігөй жаудың жанын іздеу "Ер Төстікте" Шойынқұлақ туралы болса, орыс ертегісінде - Өлмес  Кащейдің жанын тауып ап, Иван Царевич алысады. "Үш қыз" деген қазақ ертегісінің түбегейлі әңгімесі Пушкиннің "Сказка о царе Салтане" деген ертегісіне ұқсайды. Әсіресе, оның халықтық варианттарына жақын келеді. "Үш ағайынды жігіт" деген қазақ ертегісінің басы әсіресе орыстың "Сивка-Бурка" деген қиял-ғажайып ертегісімен ұқсас екенін профессор Сидельников дұрыс көрсеткен. "Оренбургский листоктің" 1892 жылғы 45-санындағы "Қарғабай" деген ертек орыстың "Морской царь", "Василиса Премудрая" ертегісіне ұқсатып айтылған.  

 

Қазақ ертегілерінде  кейде Солтүстік елдерінің ертегілік әсері байқалып, "Баба яга" сияқты заттар араласады. "Тіл қататын хайуандар қатынасып жүреді"12 деп, Алекторов орыс ертегісі мен қазақ ертегісінің ұқсастық жайын дәл айтады. Ертегілерді әңгімелеу жөнінде қазақ халқының тіл орамында келісті байлығы бар, шешен тіл дей отырып, академик Радлов: "Сөздік жағынан қазақ тілі, әрине, солтүстіктегі орыс көршілерінің әсерімен де байи түскен"13, - дейді. 

 

Жоғарыдағы аталған  заттар ғана емес, орыс ертегісінде  кездесетін Таусоғар (Горокат), Көлжұтар (Опиваль), неше алуан мешкейлер (Объедало), Желаяқ (Ветроган) сияқтылар қазақ ертегілерінде аумаған ұқсас қалпында кездесіп отырады. Қазақ ертегісінде Жалмауыз кемпір - Баба яга болып кеп көрінуден басқа және қазақ ертегісіндегі "Жалғыз көзді жалмауыз" орыс ертегісінде "Лихо одноглазие" болып аталады. Әрине, осы тұста аталған орыс ертегісіне қазақ ертегісінің ұқсастығы сонау көне замандар кезінде туған жоқ. Шамасы XVIII ғасыр ортасынан, соңынан бастап, Россия мен Қазақстанның шаруашылық-саясаттық, мәдениеттік қарым-қатынастары дами түскен сайын көбейе түскен ұқсастық болады. 

 

Қиял-ғажайып ертегілері жөнінде тағы бір айтатын өзгеше ерекшелік - бұлардың бірталайы мысқыл сатира түрінде туған әңгімелер  болады. Негізінде қанаушы тапқа  халық қарсылығын көрсетуші ертегілердің бәрінде көркем бейне арқылы тап тартысы айқын сезіліп отырады. 

 

Сол ретте қиял-ғажайып  ертегілерінде де, өзге барлық ертегілер  түріндей, сатиралық ертегілер өзгеше орын алады. Қанаушыл, зорлықшыл, қаскөй күштерге қарсы арналған халықтың ащы мысқыл, аямас ажуасы бұл жөнінде де үлкен қызықтық үлгілер тудырады. Қиял ертегілерінде бұл топтар қиянатшыл хандарға қарсы, уәзірлерге қарсы, әр алуан обыр байларға қарсы, зорлықшыл, содыр және өздері көп жуан, зорлықшыл айғайларға қарсы туған сатиралық қиял-ғажайып ертегілері: "Тоғыз тоңқылдақ, бір шіңкілдек"14, "Қаңбақ шал"15, "Үш ағайынды жігіт'"16, "Хасен"17, "Айлакер шал"18 сияқты ертегілер. 

 

Қиял ертегілері жайындағы  сөзді аяқтай келе, тағы бір атай кететін нәрсе, олардың тіл кестесі, сөздік құрамдары, жалпы әңгімелену ерекшелігі туралы. Бұл ертегілердің айтылу әдетінде өзінше басталу, өзгеріс аяқтаулар болады. Әңгімелеу үстінде белгілі бір кезеңдерде арнаулы кейіпкерлер оқиғаға араласқанда айнымай айтылып отыратын сөз айшықтары, оқшay сөйлемдері бар. Ертегі басталарда: "Есте жоқ ескі заманда", "Баяғы өткен заманда", "Ертек, ертек ерте екен, Ешкі жөні бөрте екен, қырғауылы қызыл екен, құйрық жүні ұзын екен!" деген сияқты желдірмелі жаяулатқан өлеңсымақпен басталатыны да бар. Бітер кезде: "Барша мұрат басына жетіп, сақалы сирағына жетіп, бір жан өтіпті" деген сияқты аяқтаулар болады. 

 

Әңгіме ортасында құбыжық  пішінді жат жандар: "Абалақтай  анам-ай, қайдан келдің, балам-ай" деп  оқиғаға кіріседі. 

 

"Адамзат исі шығады", - деп сөйлей бастайды. Қызды айтса: "Ай мен күндей, әмбеге бірдей", - деп келеді. Оқшау мекенді айтса: "Айдалада ақ отау", "Жұлындай жерден жіптіктей түтін шығады" дейді. Жер бітімінің қиынын айтса: "Тескен тау" дейді, "Жер ортасы - Көктөбе", - дейді. 

 

Қиял-ғажайып ертегілер  бұл сияқты тіл, сөздік айшықтарды әсіресе мол көрсетеді. Тек ертегіні жазып алушылардың ұқыптылығы мен жауаптылығы, ғылымдық нақтылығы жеткілікті болған кездерде ғана бұл алуандас ертектердің тіл мен түрдегі көп ерекшеліктерін айрықша бағалай тануға болады. Ертелі-соңғы қазақ ескілігін жинаушы адамдар арасында бұл жөнде В.В. Радловтай ерекше ынталы, ұқыптылық көрсеткен оқымысты жоқ деуге болады. Ол жазып алған "Хан Шентей" деген бір ғана қиял-ғажайып ертегісінде төмендегідей ертегілік айшықты тіл, түр нақыстары бар екенін көреміз. Мысалы: "Таусылмас азық алды, тозбас киім киді", "Атса мылтық өтпесін, шапса қылыш өтпесін", "Қабырғаңда қаяу жоқ, омыртқаңда буын жоқ", "Маңдайым тасқа тиіп, табаным жерге тиіп", "Ұшқан құстың қанаты күйеді, жүрген аң тұяғы күйеді", "Қара құлақ атың астында, ақ шамайдың үстінде", "Заманды күндер болғанда", "Дөң жерді ой қылды, ой жерді дөң қылды", "Майысқақ жирен астында, солқылдақ қызыл найза қолында", "Қарақұсқа ккөң етін кесіп береді", немесе "Еркелі айдар" деген ертегіде: "Қотыр тай ұстағанда құнан, жүгендегенде дөнен, ерттеп мінгенде бесті ат болады", "Тар құрсақта жатысқан, таласып емшек еміскен" деген сияқты ертегілі әңгіменің көркін, сырын айшықты шешен сөзбен толықтыра түсетін тіл, түр өзгешеліктері болады.  

 

Осындай толып жатқан айрықша сөйлем, сөздік өрнектер де өзге ертектер қатарынан бөлекше боп қалыптанатын қиял-ғажайып ертегілерінің ерекшелік бейнесін танытады.