Құқық құрамы

Тұлганың ақылының дұрыс емес күйі оның қылмысты жасау кезіне қатысты  анықталады. Ақылы дұрыс емес тұлға  қылмыстық субъектісі бола алмайтындықтан, ол қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды, бірақ ҚР ҚК-нің 16 - бабы 2 - ші бөлігіне сәйкес, оған, дәрігерлік сипаттағы  мәжбүрлеу шаралары (ҚР ҚК -тің 90 - б.) тағайындалуы мүмкін. Дәл осындай  шаралар қылмысты ақылы дұрыс  күйінде жасап, бірақ одан кейін  психикалық бұзылуға немесе ауруға ұшыраған тұлғаға да оған қатысты қылмысты жазаны іске асырудың мүмкінсіздігінен тағайындалуы мүмкін.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық  кодексінде алғашқы рет есінің дұрыстығы  жоққа шығарылмайтын психикасы  бұзылған адамның қылмыстық жауаптылығы  туралы ерекше бап тұжырымдары (ҚР ҚК 17-б.). Бұл баптың 1-ші бөліміне сәйкес, қылмыс жасаган кезінде психикасының бұзылуы салдарынан өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық  көлемінде ұғына алмаған не оған ие бола алмаған есі дұрыс адам қылмыстық жауапқа тартылуға  тиіс. Сонымен қатар, дәл осы баптың екінші бөліміне сәйкес, есінің дұрыстығы  жоққа шығарылмайтын психиканың бұзылуын сот жаза тагайындау кезінде  жеңілдетпеуші мән-жай ретінде  ескереді және ол осы Кодексте көзделген  медициналық сипаттағы мәжбүрлеу  шараларын тағайындау үшін негіз  бола алады.

Сонымен ҚР ҚК-нің 17-бабында аталған  психикалық бұзылыс осындай психикалық аурулар мен ауытқуларға байланысты, жалпы олар тұлғаны ақылы дұрыс  деп тануға мүмкіндік бере алатындығына қарамастан, қылмыс жасаған тұлғаның өз істегенінің  қауіптілігін түсінуге немесе өз қылығын басқара алуға  айтарлықтай төмендеген қабілеттілігі  дегенді білдіреді. Бұл жағдайларда  әңгіме, жалпы осы дұрыстық көлемінде  анықталатын есі дұрыстықтың  дәрежесі туралы. Заң қызметкерлері  мен психиатрлардың жүргізген зерттеулері  қылмыс жасаған тұлғалардың арасынан ақылы дұрыс деп табылғандардың көпшілігін психикалық аномалияға ұшырағандар (созылмалы алкоголизм, бас миының негізгі зақымдануы жәнс т.б,)¹ құрастыратынын көрсеткенін атап өту керек. Жаза тағайындау кезінде бұл жағдайларды ескеру керектігін кеңестік қылмыстық-құқықтық ғылым бұған дейін де мойындап келген. Алайда, мұндай ескерудің тәртібі мен дәрежесі туралы түсінік әр түрлі болып келді. Кейде авторлардың, мысалы, И.К. Шахриманьян, А.А Хомовскийлердің айтуынша, сот істің басқа жағдайларымен қатар психикалық аномалиялардың  да әсерін ескеруге құқығы бар десе, Г.И. Чечель психикалық аномалиялар жағдайы жеңілтпеушілердің тізіміне кіргізілуі тиіс деп есептеп, жазаны жеңілдетпеудің және мұндай жағдайларда жазамен қатар, дәрігерлік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың ашық мүмкіндігі болатындығын айтты. Қылмысты, ақылы дұрыс бола түра, психикалық бұзылу күйінде жасаған тұлғаға жазаны жеңілдету туралы нұсқау бірқатар шетелдік қылмыстық заңдарда, мысалы, ГФР Қылмыстық кодексінде кездеседі және бұл ақыл дұрыстығы "азайтылған" деп аталады.                                                                      

Есі дұрыс еместіктің мәселесіне мас  күйде жасалған қылмысқа жауаптылық қабысып тұр. Қылмыстық заң адамның  мас күйінде жасаған қылмысы  туралы айрықша тоқталады және ол туралы ҚР ҚК-иің 18-бабында: "Алкогольді ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да есеңгірететін заттарды пайдалану салдарынан мас күйінде  қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан  босатылмайды", -делінген.

Бұл бапта алкогольді ішімдік ішіп, немесе есірткілік немесе басқа да есеңгірететін заттарды қолданғаннан болатын жәй мас болу (патологиялық емес) туралы айтылады. Мұндай жәй мас  тұлғаның өз әрекетіне есеп беру немесе оны басқару қабілетінен айырлып  қалуына әкеліп соқтырған күйде  де, есі дұрыс еместіктің шеңберінде қарала алмайды, себебі бұл жағдайда есі дұрыс еместіктің заңды және медициналық шарттары, яғни тұлғаның санасы мен еркін істен шығарып  тастайтын немесе айтарлықтай шектейтін  психикалық бұзылу жоқ. Жәй мас болу (соның ішінде ең кең тараған түрі - алкогольдік ішімдік ішіп мас  болу), әдетте, ішімдік пен есірткі  заттарын өз еркімен  қолдану нәтижесінде  пайда болады, ал оның қолданылған  мөлшері айыптының мас күйіндегі  қылығына, айтарлықтай ықпал жасайды. Тұлғаның қылығы оның тәрбиесі, мәдени деңгейі, әдеті және т.б. факторларға  да байланысты. Осының барлығы мас  болуды психикалық аурудың түріне теңестіруге  болмайтындығын көрсетеді.

Тіпті жәй (физиологиялық) мас болудың  ең ауыр сатысында да олар қоршаған жағдаймен белгілі байланысты сақтайды, өз әрекетіне бақылау жасай алады. Мұндай адамдарда сананың, ойлық  алмасуы болмайды². Демек мұндай жағдайда жауапқа қабілетті деп танылып, қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Сондықтанда Н.С. Лейкинаның ҚК-тің Ерекше бөлімінде тұлға қоғамдық қауіпті әрекег жасау кезінде өзінің қылықтарын түсіне алмайтын және оларды басқара алмайтын жағдайға дейін мас күйге жеткендігі үшін жауаптылық қарастыратын жеке бап болу туралы ұсынысы қылмыстық-құқықтық теорияға көпшілік қолдауына ие болмады¹.

Әдетте, жәй (физологиялық) мастық күйден патологиялық мас болуды ажырата білу қажет. Патологиялық мас болу қысқа уақытқа созылатын психологиялық қапалану тобына жатады. Патологиялық мас болуды танымның    ауруға    шалдығуы    салдарынан    кенеттен    саңдырақтау, галлюцинация пайда болып, бағдарлау бұзылады, шынайы іс-әрекетпен байланыс   жоғалады,   себепсіз   қорқыныш,   ыза   болу,   кектену   пайда болады.   Агрессивтік  әрекет  үлкен   күйреткіш   күшпен,   кенеттілікпен, қаталдықпен   ерекшеленеді.   Патологиялық   мас   болу   факторлардың (сары уайымға салыну, дабыл, мазасыздық және т.б.) әсерінен пайда болады және ішкен ішкіліктің мөлшеріне байланысты болмайды. Бұл көрсетілген  психикалық бұзылыстар  кезінде  қауіпті  әрекеттер  жасау  қылмыстық    жауаптылықтан    тыс    болады,    себебі     заңды     және мәдициналық шарттардың белгілері болғандықтан, тұлга есі дұрыс емес деп   танылып,   оған   жаза   орнына   дәрігерлік   сипатта      мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін.        

3.4.  Қылмыстың  арнайы субъектісі

Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың  жалпы субъектісінен басқа арнайы субъект деген ұғым бар. Қылмыстың  арнайы субьектісі деп - қылмыс субъектісінің  жалпы белгілерінен (дені сау, ақыл-есі  дұрыс, белгілі бір жасқа жеткен тұлға) басқа ҚК-тің Ерекше бөлімінің  нормаларымен қарастырылған қосымша  белгілермен сипатталатын субъектіні айтамыз. Бұл белгілер мына төмендегідей болуы мүмкін:

- Субъектінің    азаматтығына    қарай:    Мемлекеттік    опасыздықтың субъектісі болып  тек қана Қазақстан Республикасының  азаматы болып табылады, ал шпионаждың  субъектісі болып шет ел азаматы  немесе азаматтығы жоқ адамдар  ғана болады.

- Жынысына  қарай:  зорлаудың  (ҚР  ҚК   120  -  бап)  орындаушысы  болып тек қана ер адам ғана  болып табылады.

- Жасына  қарай:   мысалы,  кәмелетке   толмағанды   қылмыстық  іске  тартудың (ҚР ҚК 131-бап) субъектісі  болып тек қана кәмелетке толған  адам бола алады.

- Отбасылық  -  туыстық  қатынастарға   қарай:  балаларды   асырауға  арналған қаражатты төлеуден  қасақана бас тартудың субъектісі  тек қана ата-аналар, ал еңбекке  жарамсыз ата-аналар үшін –  кәмелетке толған және еңбекке  жарамды балалары болып табылады (ҚР ҚК 136-бап).

-  Қызмет     бабына     және     кәсіби     міндетіне     қарай:     техникалық қауіпсіздік немесе  еңбек қорғаудың басқа да ережелерін  бұзудың субъектісі осы ережелерді  сақтауға міндетті тұлға ғана  бола алады (ҚР ҚК 152-бап).                                                                                 

- Әскери    қызметке    қатыстылығына    қарай:    бүл    қылмыстардың  субъектісі   әскерге   шақыру   бойынша   не   келісім-шарт   бойынша   Қазақстан    Республикасының    қарулы    Күштерінде,    Қазақстан Республикасының басқа  да әскерлері мен әскери  құрамаларында  әскери қызмет атқарушы немесе  әскери қызметшілер, сондай-ақ  әскери     қызмет     аткарудың     белгіленген     тәртібі     бойынша жиындардың өту кезеңіндегі запастағы азаматтар болып табылады.

-  Басқа    да    негіздерге    қарай:    мысалы,    куәгерлер,    аудармашы, сарапшылар.

Арнайы субъектінің белгілері - бұл қылмыс құрамының қосымша белгілері. Қылмыс құрамының басқа элементтерін сипаттаушы (қылмыстың объективті және субъективті жағын) факультативті белгілер сияқты, олардың ерекшелігі мынада:

- Қылмыс құрамының құрылымдық  белгілері бола алады,  бұларсыз  қылмыс   құрамы    болмайды.    Мысалы,    банкротқа ұшырау  кезіндегі  заңға қарсы әрекеттердің  субъектісі тек борышты ұйымның  иесі немесе  жетекшісі, сол  сияқты жеке кәсіпкер бола  алады. Егер бұл әрекеттерді   кәсіпорынның басқа қызметкері  жасаса, қылмыс құрамы болмайды.

Ауырлатушы      жағдайлардағы   қылмыс      құрамын      жасайтын  саралаушы белгі бола алады, егер айыптыға сеніп тапсырылған  бөтен мүлікті иелену оның қызмет бабын пайдалануымен жасалса, мұндай әрекеттер   ҚР   ҚК-нің   176-бабының   2-бөлігі   "В"   тармағы   бойынша сараланады.

Жазаны жеңілдетуші немесе ауырлатушы жағдай ретінде оны жеке басқа  қарай бейімдеуде маңызды болуы  мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК-нің 54-баптың 1-бөліміндегі "О" тармағындағы ауырлатушы жағдай ретінде қылмыскердің қызмет жағдайына  немесе шартқа байланысты өзіне көрсетілген  сенімді пайдаланып қылмыс жасауы.

3.5.  Кылмыстық  субъективтік жағының түсінігі  және оның маңызы

Егер қылмыстың объективті жағы - қылмыстың сыртқы сипаты болса (қоғамдық қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік, қоғамдық қауіпті салдар, себепті  байланыс, қылмыс жасау орны, уақыты, тәсілі, жағдайы, қаруы мен,                                                                            құралдары), субъективті   жағы   оның   ішкі   (объективті   жаққа   қатыстылығынан) сипаты. Бұл  қылмыскердің өзі жасаған қылмысқа ішкі, яғни кінәмен, ниетпен және мақсатпен  сипатталатын адамның қылмыс жасау  кезіндегі психикалық   қатынасы.    Қылмыстың   субъективті   жағын    құрайтын белгілерге, аталып өткендей, қылмыстық кінәсі, себебі мен мақсаты, сонымен қатар, қылмыс жасау кезіндегі  тұлғаның сезім күйі жатады. Бұл  белгілердің әр түрлі мазмұнына  қарамастан олар субъективті жағын  құрайтын бір топқа бірігеді, себебі олардың барлығы қылмыс жасаушы  тұлғаның психикасында болатын процестерді сипаттайды.                          

Психика адам өмірінің ішкі мазмұнын, оның ойын, сезімдерін, ниетін, еркін    білдіреді.    Психикалық   процестер,    әдетте,    интеллектуалдық, сезімдік және еркіне қарай болып бөлінеді. Сөйте тұра мұндай бөліңу шартты түрде ғана екенін, мұндай процестер жекелеп (әрқайсысы өз бетімен)   өмір   сүрмейтіндігін   ескеру   керек.   Тек   бірлікпен,   интеллект (таным), сезім мен еріктің тығыз бірлігімен ғана адамның психикасының түрі,  қылмыстық,   тұтас   алғанда,   субъективті   жағы    сияқты,   оны құрастырушы белгілердің де мағынасы мен мазмұнын анықтау үшін, психиканы құрастырушы элементтерге көңіл аудару пайдалы ғана емес, қажет те.

Қылмыстың   субъективті   жағын   құрайтын   белгілердің   әрқайсысы қылмыстың психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әрқайсысы  өзінше сипаттайды. Мысалы, кінә - бұл  тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті  іс-әрекетіне (әрекетіне немесе әрекетсіздігіне) және оның қасақаналық  немесе абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы. Кінә қылмыстың субъективті  жағының, тіпті  оны толық қамтымаса  да, негізгі белгісі. Қасақана сияқты, абайсыз кінәні де құрастыру кезінде  заң  шығарушы   психиканың   екі      интеллектуалдық   және   еркіне   қарай элементтерін      пайдаланады.      Қасақаналық      пен      абайсыздықтық қылмыстық-құқықтық сипаты үшін психикалық процестердің сезімдік мазмұны  есепке алынбайды.  Керісінше,  әрекеттің  қоздырушы  себебі және     субъективті     жағының     белгісі     болғандықтан,     қылмыстық сылтауында қылмыс жасаушы тұлғаның психикасында болып жатқан, көбінесе,   сезім   процестерінің   таңбасы   болады.   Жеке   жағдайларда қылмыс жасаушы  тұлғаның сезімінің  күйі  (мысалы,  аффект  күйінде болуы,    яғни    аяқ   астынан    пайда    болған    жан    күйзелісі),   дербес қылмыстық-құқылық   мағынаға    ие   болады   (ҚР   ҚК-нің   98-бабы),  қылмыстың мақсаты, кінә сияқты, интеллектуалдық және еркіне қарай мазмұнымен шектеледі.

Кінә - қылмыстың субъективті жағының  міндетті белгісі. Кінә болмаған күнде  қылмыстық құрамы да болмайды және болуы да мүмкін емес. Бұл субъективті  жақтың қылмыстық істі қылмысты емес істен ажыратып, бөліп отыратын негізгі  белгісі. Заң шығарушының  кінәға маңызды мағына беретіндігі соншалық, тіпті кінәлі жауаптылық қылмыстық  Кодекстің қағидасына дейін көтерген. ҚР ҚК-нің 19-бабының 1-бөліміне сәйкес адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекеті  немесе әрекетсіздігі) және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға  тиіс. Осы баптың 2-белімінде объективті анықтауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылық қолданылмайтыны  атап көрсетіледі.

Кінәлік жауаптылық қағидасы - заңгерлердің ойлап шьғарғаны емес, бұл - адам қылығын заңды және әлеуметтік адамгершілік тұрғыдан дұрыс бағалаудың қарапайым  шарты. Көрнекті Кеңес психологі С.Л. Рубинштейн атап өткендей, "жалган, абстрактілі "обьективизмге" қарама-қарсы айтылатыны: қылықты багалау кезінде өзіне орын алғанының түгел барлығына емес сол объективті түрде өзінше орын алғанның ішінен қайсысы алдын-ала ескерілуі мүмкін еді - тек соған сүйену керек"¹.

Осыған байланысты, қылмыстық құқық  теориясы мен құқықтық тәжірибе, қылмыстық  жауаптылықтың тұлғаның жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекетіне (әрекеті немесе әрекетсіздігіне) және оның салдарынан психикалық қатынасын (қасақаналық  немесе абайсыздық күйінде) ескерумен  ғана шектелмейтініне сүйенеді. Жасалган қылмыстың кез келген жағдайы (әсіресе  ауырлататын) соттың оларға байланысты кінәлі қатынасын, яғни қасақаналық  немесе абайсыздық түріндегі психикалық қатынасын, анықтауынан кейін ғана айыпқа жүктеле алады (заң шығарушының  бұл жағдайларды қылмыстық құқықтық нормаларда құрастыру ерекшеліктеріне  байланысты).

Қылмыстық мақсаты, себебі мен қылмыс жасау кезіндегі тұлғаның  сезім  күінің кінәдан айырмашылығы - олар қылмыс құрамынық қажетті белгілері  болып табылмайды. Заң шығарушы оларды барлық емес, тек кейбір қылмыстардың ғана құрамының белгілерінің қатарына қосады және бұл жағдайларды оларда қылмыстық жауаптылықтың негізіне айналады. Қылмыс құрамының белгілері  болмағаны күнде де олар жеңілдетуші  не ауырлатушы жағдай ретінде, жазаның  тағайындалуына айтарлықтай ықпал  жасайды. Тіпті, бұл белгілердің  қылмыстық жауаптылық пен жаза үшін жеке мағынасы болмаган жағдайда да, олардың  қылмысты анықтаудағы, қасақана кінэ мен  абайсыздықты ажыратудағы мағынасының  маңыздылығы сирек емес. Сондықтанда  қылмыстық құқық кінәлі жауаптылық қағидасымен ғана шектеліп қоймайды, бірақ субъективті жүктеу көзқарасын үстайды. Оның мағынасына кешеек, қылмыс жасаған тұлғаның қылмысты жауаптылығы  мен оны жазалау мәселесін  шешер кезде тұлғаның өзі жасаған  қоғамдық қауіпті іс-әрекеті (әрекеті  мен әрекетсіздігі) мен оның салдарына  кінәлі қатынасы ғана есепке алынбай, қылмыстың субъективті жағының  басқа элементтері де, яғни қылмыстың  себебі мен мақсаты, тұлғаның қылмыс жасау кезіндегі сезімінің күйі де ескеріледі. Тергеу мен сот үшін анықтау және дәлелдеу жұмыстары  кезінде қылмыс құрамының барлық элементтерінің ішіндегі ең күрделісі  – дәл осы субъективті жағы болып табылады. Бұл түсінікті  де, себебі қылмыс жасаушының ойына,  ниетіне,   тілегіне,   сезіміне   жол   табу,   қылмыстық   объективті   жағын анықтаудан анағұрлым қиындау.  "ішінде не барын  кім  білсін" деген бекер  емес шығар. Сондықтанда, тұлғаның өзі  жасаған қоғамдық қауіптә  іс-әрекеті  мен  оның салдарына  психикалық  қатынасының  қандай  да болмасын түрін анықтауда, оның себебін, мақсатын, сезімдердің ("әдетте  осылай    болады",    "көбіне   осылай    жасайды"   деумен   дәлелденетін), анықтауда  барлығына  ортақ  қолдануға болмайды  және олай  болуы  мүмкін емес. Орыстың көрнекті әдебиет сыншысы В.Г. Белинскийдің әр-түрлі адамдардың қылығын бақылау үшін бірдей тәсіл қолдануға қарсы: "Түлғалар сансыз және алуан түрлі, адам рухының әр-түрлі жағы сияқты, оның    барлық    жағының    да    жасап    келе    жатқандығы - оның қажеттілігінен...   Сондықтан,   біреудің   тұлғасын   басқаның   тұлғасына шақтаудан асқан әділетсіздік жоқ, ол, бәрі-бір, ешқашан дәл келмейді, бәрі-бір болады"¹. Сондықтан, қылмыстың субъективті жағын бағалауға біркелкі (жеке басқа бейімделмеген) келу, қылмыстық заңды, одан келіп қылмыстық істер    бойынша    әділ    сот    аясындағы    адам    құқығын пайдалануда өте өрескел қателерге соқтыруы мүмкін.