Құқық құрамы

Егерде қылмыс құрамында іс - әрекеттің  негізгі белгілеріне қоса жеңілдететін мән - жайлар көрсетілсе, онда мұндай қылмыс құрамы жеңілдететін мән-жайлары бар  қылмыс құрамы деп аталынады.

Мысалы: жаңа туған сэбиді анасының өлтіруі (ҚР ҚК-тің 97- б.). Жан күйзелісі  жағдайында болған адам өлтіру ҚР ҚК-тің 98- б.), қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (ҚР ҚК-тің 99- б:), қылмыс жасаған адамды ұстау  үшін кажетті шаралардың шегінен  шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (ҚР ҚКІОО - б.). Осы келтірілген мысалдарға, негізгі белгілерге қоса қосымша  белгілере яғни жеңілдететін мән - жайлар керсетілген. Жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіруде қосымша белгі  – жәбірленушінің күш қолдануынан, қорлауынан немесе ауыр балағаттауынан не өзге де заңға қарсы немесе  моральға жат іс-әрекетінен болған, кенеттен пайда болған субъектінің  жан күйзеліс жағдайы (қылмыс құрамы жеңілдететін мән - жайлармен).

Қылмыс құрамында негізгі белгілермен  қоса ауырлататын мән -жайларда айтылса, бұл дәрежеленген құрам, я болмаса  іс - әрекетті қауіптілік қылып көрсететін ауырлататын мән - жайлары бар  құрам деп айтылады.

Дәл осындай құрам ҚР ҚК-тің 96 - бабының 2-ші бөлігінде көрсетілген. Бұл бапта  ауырлататын мән - жайлар арқылы адам өлтірудің он үш белгісін (а-н тармақтарындағы) көрсеткен, және ол белгілер мейлінше толық қамтылған белгілер болып  табылады.

Кейде жасалынған қылмыстық ауырлық  дәрежесіне қарай заң шығарушы дәрежеленген қылмыс құрамының әр түрлілігін ерекше ауырлататын мән - жайлары бар  қылмыс құрамы түрінде бөліп көрсетеді. Мысалы, ҚР ҚК-нің 131-бабының 3-ші және 4-ші бөліктері ерекше ауырлататын қылмыс құрамы болып табылады.

Қылмыс құрамының белгілерін суреттеу тәсіліне байланысты жәй және күрделі  қылмыс құрамы деп екіге бөлінеді.

Жәй қылмыс құрамы деп - қандай да болмасын қылмыс құрамы элементтерінің қиындатылған белгілері жоқ құрамды айтамыз.

Мысалы, бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау  ҚР ҚК-тің 175- б. Демек, жәй қылмыс құрамында  бір іс-әрекетпен бір ғана объектіге  қол сүғушылықты сипаттайды.

Күрделі қылмыс құрамы деп, - қандайда болмасын қылмыс құрамының элементтерінің қиындатылған белгілері бар құрамды  айтамыз. Күрделі қылмыс құрамында  екі бірдей объект, екі бірдей әрекет және кінәнің екі бірдей нысаны болады. Мысалы, шабуыл жасап тонау кезінде  қиянат жасаушы екі бірдей объектіге  қол сүғады (меншік және адамның  денсаулығы). Кінәнің екі бірдей нысаны арқылы жасалынған қылмыс деп  кінәлінің қылмыстық іс - әрекетті қасақана жасауы бірақ, одан түсетін  зардаптарға абайсыздықпен қарауын  айтамыз. Мұндай жағдайға мысал келтіретін болсақ ҚР ҚК-тің 103-бабы 3-ші бөлігі, денсаулыққа  қасақана ауыр зиян келтірумен қатар  жәбірленушінің өліміне абайсыздықпен  қарауы.

Қылмыс құрамын олардың құрылымына қарай бөлудің тәжірибелік маңызы зор. Осы құрылымына байланысты қылмыс құрамы материалды, формалды, қысқартылған қылмыс құрамы болып екіге бөлінеді.

Жасалынған қылмыстық іс-әрекеттің (әрекетсіздіктің) салдарынан заңда  көрсетілген белгілі бір зардаптың  түсуін қажет ететін қылмыс құрамы, материалды қылмыс құрамы деп аталады. Демек, мұндай қылмыс құрамы қылмыстық  іс-әрекет жасалған кезде емес, содан  белгілі бір зардап түскен уақытта  аяқталған болып табылады. Мысалы, қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану (ҚР ҚК 307- б.).

Формальды қылмыс құрамы деп, жасалынған қылмыстық іс-әрекеттен (әрекетсіздіктен) белгілі бір зардаптың түсуін қажет етпейтін құрамды айтамыз. Мұндай құрамдағы қылмыстар белгілі бір зардаптың түскен -түспегенің қажет етпей - ақ жасалынған қылмыстық іс-әрекеті болса аяқталған қылмыс болып табылады. Мысалы, пара беру (ҚР ҚК 312-6.). Пара қандай түрде берілсе де оның келтірілген зардаптарына қарамай -ақ ол аяқталған болып табылады.

Кейде заң шығарушы қылмыстың аяқталу  кезеңін қылмыстық іс -әрекеттің  алдын-ала жасалу сатыларының біріне ауыстырады. Мұндай қылмыс құрамының  құрылымы қысқартылған қылмыс құрамы деп аталады. Мысалы, бандитизм (ҚР ҚК 237-6.). Заң бойынша бұл қылмыс аяқталған  болып банда ұйымдасқан кезең  болып есептеледі.

 

 

1.3.  Қылмыс  құрамы және қылмысты дәрежелеу

Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің  ерекше бөлімінің, кейбір жағдайда жалпы  бөлімнің нормалары бойынша толық  және кең көлемде нақты қылмыс құрамьның белгілерін анықтау болып  табылады.

Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын  дәл және  толығымен анықтау - бұл қылмысты дұрыс дәрежелеудің негізгі талабы.

Қылмыстық әрекетті дүрыс дәрежелеу  қылмыстық құқық қағидаларын, сонымен  қатар заңдылықты жүзеге асыруды  қамтамасыз етеді, ал қылмысты дұрыс  дәрежелемеу әділділік қағидасын  бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы  дұрыс көзделмейді. Әділділік, жазаның  мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелегенде  ғана нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегенде  қателесу ауыр зардаптарға әкеліп соғады (негізсіз ауыр жаза тағайындау, ұзақ мерзімге бас бостандықынан айыру).

Мысалы, кінәлі адам өзінің жеке бас  араздықтарына байланысты бір адамға жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның істеген іс-әрекетін бүзақылық  үшін қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін бас  бостандығынан айыруға жаза тағайындалады (ҚР ҚК 257- б. 1-ші бөлігі), ал денсаулыққа  қасақана жеңіл түрде зиян келтіргені үшін (ҚР ҚК 105- б.) бір жылға дейін  мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады.

Қылмысты дұрыс дәрежелеу қылмыс жасаган адамның құқықтарының сақталуына кепілдік береді.

Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз - бүл қоғамға қауіпті іс-әрекетті қамтитын қылмыстың заңды толық  қолдану және қылмысқа дұрыс қылмыстық-құқылық  баға беру.

Қайсібір әрекетті дұрыс дәрежелеу  үшін ең алдымен кінәлінің істеген  әрекетімен толық және түрлі жағынан  танысуға қажетті болатын барлық шын мәніндегі жағдайларды, кінәлінің кім екенімен және қылмыс істелген уақытындағы жағдайлармен толық танысу керек, өйткені қылмысты дәрежелеудің өзі кінәлінің істеген қоғамга қауіпті әрекеттерінің сипатына, кінәлінің жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық жауапқа тартылып отырған әрекетінің қандай жағдайда істелуіне байланысты.

Егерде   қылмыстық   кодекстің   Ерекше    белімнің    қайсы    тарауын болмасын зерттегенде,  оның ішінде бір-біріне барлық белгілері  сай келетін қоғамға қауіпті  деп тапған екі қылмысты әрекетті таппайсыз.

Сондықтан қылмысты дұрыс дәрежелеу  үшін әрбір жеке қылмыстың белгілерін білу айрықша қажет болып табылады. Мұны білу қылмысты бір-бірінен ажыратуға, оларды бір-бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты дәрежелегенде қате жібермеуге мүмкіншілік береді.

Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет. Сонымен  қатар қылмыс құрамының барлық элементтері  бойынша шынайы жағдайларды қылмыстық-қүқықтық нормалармен салыстыру керек. Жалпы  ереже бойынша дәрежелеу процесі  ең алдымен қылмыстың объектісі  мен объективтік жағын анықтаумен басталып, субъектісі мен субъективтік жағын анықтаумен аяқталады. Барлық жағдайлар қылмыстың заңға қарастырылған  қандайда болмасын қылмыс құрамының  элементтері мен белгілері сәйкес келгенде ғана қылмыстық іс-әрекет дұрыс дәрежеленген деп табылады.

Қылмыстық іс-әрекетті дәрежелеудің қорытындысы, қылмыстық-құқықтық нормаға  сәйкес қылмыс құрамы бар деген қорытынды  маңызды қылмыстық іс жүргізу  құжаттарын, соның ішінде сот үкімі  мен айыптау қорытындысында көрсетіледі. Оларда қылмыс жасаған тұлганы қылмыстық  жауапкершілікке тартуға және жазалауға  мүмкіншілік беретін, қылмыстық-құқықтық нормаларды реттейтін қылмыстық  заңның баптарын дәл көрсету жолымен  қылмысты дәрежелеу жүреді. Айта кететін  жағдай, әрекетті дәрежелеу кезінде, анықталған қылмыс құрамының барлық белгілері көрсетілген, ҚР ҚК -тің  Жалпы және негізгі бөлімдеріндегі баптар дәл көрсетілуі керек. Соның  ішінде құрамның ерекше белгілері, құрам  түрлері, негізгі, ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлар, ҚР ҚК -тің  Негізгі бөлімінің баптарының тармақтары көрсетілсе, онда оларды дәрежелеу  барысында еске алынуы керек.  Айталық, тонау адамдар тобының алдын-ала  сөз байласуы бойынша жасалса, олардың  істеген іс-әрекеті ҚР ҚК-нің 178-бабы 2-ші бөлімі "В" тармағымен дәрежеленуі  тиіс, ал азғырушы, көмектесуші немесе үйымдастырушы болса олардың  қылмыстық әрекеті ҚР ҚК -гің Жалпы  бөлімінің 28-бабына сілтеме жасай  отырып дәрежеленуі тиіс. Егерде пайда  табу мақсатымен қасақана кісі өтіру барысында орындаушымен бірге көмектесуші болса, онда соңғысының ісгеген қылмыстық әрекеті ҚР ҚК -тің 28-бабы 5-ші бөлігі және 96-баптың 2-ші бөлігі "И" тармағымен дәрежеленуі керек. Қасақана кісі өлгіру барысында орындаушы өзінің көздеген мақсатына жете алмаса, оның әрекеті қасақана кісі өлтіруге оқталғандық болып табылады (мүндай әрекет ҚР ҚК -тің 24-бабы 3-ші бөлігі жэне 96-баптың тиісті бөлігі, тиісті тармақтары бойынша дәрежеленеді).

Қылмыстық әрекетті дәрежелеудің маңызы ерекше. Қандайда болмасын қылмыстық  іс-әрекетке сәйкес қылмыс құрамын  анықгау дәрежелеу жолымен жүзеге асады, онда соңғысы қылмыс жасаған  түлғаны қылмыстық жауаптылыққа тартуға, кінә тағу үшін, сотқа беру, жаза тағайындау, я болмаса қылмыстық  жауаптылық пен жазадан босату үшін құқықтық негіз болады. Барлық жағдайларда  қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз  соттардың, прокурорлық, тергеу жәнеи  алдын-ала анықтау органдарының жұмыстарының заңдылығын сақтау болып  табылады.Қылмысты дұрыс дәрежелеу  ерекше криминологиялық маңызға  ие, себебі, соның негізінде қылмыстық  құрылымның дұрыстығы анықталып, қылмыстың  алдын - алу жэне ескерту шаралары жасалынады. Сонымен қатар ол ҚР-дағы жасалынған қылмыстардың жағдайын, деңгейін, оның динамикасын, жалпы және жекелеген  қылмыстардың түрлерін дұрыс анықтауға  мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚЫЛМЫС  ОБЪЕКТІСІ

2.1.  Қылмыс  объектісі туралы түсінік және  оның  мәні

Қылмысты іс-әрекет жасаушының қиянаты  бағытталған, қылмыстың салдарынан зиян шеккен немесе шегуі мүмкін нәрсе  қылмыс объектісі болып табылады.

Қылмыс объектісінің заңды тізімі ҚР қылмыстық кодексінің 2-бабының 1-ші бөлігінде көрсетілген. Олар адам мен  азаматтық құқықтары, бостаңдықтары  мен заңды мүдделері, меншік, ұйымдардың қүқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіп, қоршаған орта. Қазақстан Республикасының констиуциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығы, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері және бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігі.

Кеңестік заң әдебиеттерінде қылмыс объектісі,  әдетте,  қылмысты қиянаттан  қылмыс заңымен қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде айқындалып   келді.   Ал  қоғамдық  қатынастар   ретінде   біз   адамдар арасындағы    бірлесіп    атқарған    әрекетті    немесе    өзара    араласуы нәтижесінде пайда болған, құқықтық және моральдық  нормалармен  бекітілген қатынастарды түсініп келдік. Көпшілік жағдайларда қылмыс объектісін кейбір қоғамдық қатынастар ретінде  пайымдау орынды да, мысалы, бұған ұрлау, тонау немесе басқа да бөтеннің мүлкін талан-таражға   салу   кезіндегі   меншікке   қатысты   қылмыс   объектісі   деп танылуын жатқызуға  болады.  Бұл жағдайда, шынында  да,  қылмыс объектісі ретінде  ұрланатын мүліктің тікелей өзі  емес (оған ешқандай зиян келтірілмеуі де мүмкін) меншік құқығынан, атап айтқанда, мүлікті иелену, пайдалану немесе басқару құқығынан туындайтын қатынастар танылады. Алайда, кейбір жағдайларда  қылмыс объектісін  қогамдық катынастар ретінде тұжырымдайтын 6ұл теория "іске аспай" қалады.  Бұл әсіресе, жеке адамдарға қарсы жасалатын қылмыстарға, соның ішінде кісі өлтіруге қатысты, адамның маңыздылығы туралы оны  «барлық қоғамдық    қатынастардың   жиынтығы» ¹   деген   марксистік   тұрғыдан түсініп келгендіктен, кеңестік қылмыстық заң ғылымында кісі өлтіру объектісі   адам   өмірінің   өзі   емес,   тек   қана   қоғамдық   қатынастар жиынтығы² деген түсінік орын алып келді.

Әрине кісі өлтіру объектісі ретінде  адам өмірін мұндай тұрғыдан түсіну -адамның  биологиялық тірі организм, тіпті  жалпы өмірдің биологиялық құбылыс  ретіндегі абсолютті құндылығын төмендетіп жібереді. Адам тәуелсіз абсолютті  құндылықтан жәй қоғамдық қатынастардың (еңбек, қорғаныс, қызметтік, отбасылық, меншіктік  және тб) иесіне ғана айналып  шығады. Сондықтан, қылмыс объектісін қоғамдық қатынастар деп тұжырымдап келген теорияны, ол қылмыстық заңмен қорғалған күнде де, жан-жақты  деп қабылдауға болмайды. Тіпті өткен ғасырдың соңында қылмыстық-құқықтық классикалық және социологиялық мектептері көлемінде туындап, объектіні құқықтық игілік деп уағыздаған теорияға қайта оралу керек сияқты. Р. Иерингтің құқық жөніндегі анықтамасына сүйене отырып, неміс кримминалисі Ф. Лист қылмыс объектісін құқық пен қорғалған өмірлік мүдде деп түйінделген. Революцияға (кеңес заманына) дейінгі Ресейдің қылмыстық қүқық ғылымының ең ірі өкілі Н.С.Таганцев та бүл көзқарасқа жақын тұрған. Оның анықтауынша, қылмыс нормамен қорғалатын өмір мүддесіне қиянат жасайтын іс-әрекет және ол мүдденің белгілі бір елде, белгілі бір кезеңде маңызды деп саналатындығы соншалықты, тіпті мемлекеттің ізі қиянат жасаушыны жазамен қорқытады"¹ қылмыстық объектіні анықтау барысында оны қылмыскер арқылы қылмыстық-құқықтық норманың бұзылуы деп қана қарастыратын тар нормативті түрғыны өзгертуге де Таганцевтің еңбегі зор. Қылмыстық объектіні мұндай тұрғыдан қарастыру классикалық қылмыстық қүқық көлемінде өткен ғасырдың орта шеңінде ойлап шығарылған нормативті теорияга тән, мысалы, ол В.Д.Спасовичтің еңбектерінде кездеседі.

Қылмыстың салдарынан зиян тартқан  ғана қылмыс объекгісі болып есептеледі. Сондықтан, қылмыстық-қүқықтық нормаларды бұзуға салынған тыйымға қарамастан қылмыскердің оны бұзуы ғана қылмыс объектісі болып есептелмейді. Қылмыстық-құқықтық норма жасалған қылмыстың зардабына  төзбейді және төзуі мүмкін де емес. Оған қоса, қылмыскердің қылмыстық-құқықтық норманы бұзуына байланысты тиісті жазасын алуының өзі - бұл норманың қылмыстық-құқықтық тыйымға қарсы  шыққанды "жеңгендігінің" куәсі. Қылмыстық-құқықтық норманы қылмыс объектісі ретінде қарастыратын нормативтік теория бұл жерде  қылмысты қиянаттардан қылмыстық-құқықтық нормалармен қорғалушы мүдделердің  шын мәніндегі мағынасынан алшақтап кеткен. Таганцев кезінде қылмысты "шын болмыстық түріндегі заң  нормасына қарсы қиянат жасаушы  іс-әрекет"² деп анықтаған болатын. Егерде бұл автордың дәл осы анықтамасын бұған дейінгі анықтамасымен салыстырсақ, Таганцев "шын мәніндегі" норма деп қылмысты қиянаттан қылмыстық-құқықтық нормамен қорғалған мүдденің шын мағынасы түсінгендігі анық.