Құқық құрамы

Қылмыстың объективті жағының маңыздылығын, қылмыс құрамының дәл осы буыны  қылмыстық жауаптылық пен қылмыс құрамының түгел құрылымының  іргетасы екендігін, ҚР Қылмыстық кодексі  Ерекше бөлімі баптарының диспозицияларында  заң шығарушы қылмыстың объективті жағының белгілерін жиі атайтындығынан да көруге болады. Мысалы, қылмыстық  заңда ылғи қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің белгілері аталады, оларсыз Ерекше бөлім баптарының бірде-бір диспозициясы мүмкін болмай қалады, қылмыстық заңда  объективтік жақтың басқа да белгісі  жиі көрсетіліп отырады. Атап өтетін бір жай - олардың барлығы да қылмыстық-құқықтық маңызға бірдей дәрежеде ие бола алмайды. Қылмыстардың барлық құрамына міндетті нәрсе - қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекстсіздік). Объективтік  жақтың басқа белгілері факультативті, атап айтқанда, олар кейбір қылмыстардың құрамы үшін олардың объективтік  жағының белгілері болып саналса, басқа біреулері үшін - олай саналмайды. Мысалы, адам өлтіру, зорлау (ҚР ҚК 96, 120-баптар) қылмыс құрамдары үшін қылмыстың  істелген орны еш рөл атқармайды және қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстардың қай жерде істелгеніне қарамастан тағайындалады. Алайда, дәл осы белгі (орын),  мысалы, су жануарлары мен  өсімдіктерін заңсыз алу (ҚР ҚК 287-6.) қылмысының құрамын анықтау үшін міндетті болып  табылады.

Объективті жақтың факультативті  белгілері - тіпті қылмыстың тиісті құрамының белгілері болмағандықтан оның бағалауына әсер етпеген күнде  де, жаза белгілеуге айтарлықтай әсер ететіндіктен үлкен материалдық-құқықтық маңызға ие. Кейбір жағдайларда олар жаза белгілеу кезінде кінәлінің жауаптылығын жеңілдетуші немесе ауырлатушы жағдай болып табылады. Мысалы, ҚР ҚК-нің 54-бабына сәйкес қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар болып объективтік жақтың төмендегідей белгілері саналады: қоғамдық қауіпті салдар ("қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру"), қылмыстың жасалу әдісі ("аса қатыгездікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні қинап қылмыс жасау"), қылмыстың жасалу жағдайы ("қылмысты төтенше жағдайда жасау") және т.б.

Объективті жақтың факультативті  белгілерінің қылмыстық іс бойынша  әр қашан маңызды дәлелдік мағынасы бар екендігін ескерген жөн. Олардың  барлығы да кез келген қылмыстық  қажетті сипаттамасы болып табылады. Егер, мысалы, істелген қылмыстың уақыты мен орны анықталмаса, қылмысты ашылды деп санауға болмайды (тіпті кейбір құрамда олардың қылмысты бағалауда  маңызы болмаса да. Сондықтан, қылмыстың  объективті жағынан барлық белгілері  өзінің "міндеті" немесе "факультативті" болуына қарамастан кез келген қылмыстық  іс бойынша қылмыстық-құқықтық мағынада дәлелдеу затына жатады.

ҚР Қылмыстық Кодексінің Ерекше белімінің бір тарауы көлемінде  текті (арнайы) объект бойынша топтастырылған қылмыстар көбінесе объективті жағының  белгілері бойынша ажыратылады. Себебі, қылмысқа сәйкес қоғамдық қауіптілікке тән дәл осы белгілерді ажырату  кезінде байқалады. Адамның және азаматтардың конституциялық құқықтары  мен бостандығына қарсы жасалған қылмыстардың көпшілігі бір-бірінен  қылмыстың объективті жағының белгілері  бойынша, яғни қоғамдық қауіпті іс-әрекеттің  сипатына қарай ажыратылады. Мысалы, сайлау құқығын жүзеге асыруға немесе сайлау комиссиясының жұмысына кедергі  жасау (ҚР ҚК 146-6.), азаматтардың тең  құқылығын бұзу (ҚР ҚК 141-6.), сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалау немесе дауыстарды қате есептеу (ҚР ҚК 147-6.), түрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу (ҚР ҚК 145-6.) және т.б.

Қылмыстың объективті жағының белгілері  тек қылмыстық істерді бір-бірінен  ажыратудың негізі болып қоймай, кейбір жағдайларда қылмыстарды жіктеуге де негіз болады - бір жағынан  әкімшілік, тәртіптік, екінші жағынан - басқа құқық бұзушылық. Мысалы, ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу (ҚР ҚК 291-6.), қылмыс ретінде дәл  осындай әкімшілік құқық бұзушылықтан объективті жақтың белгісімен ажыратылады, ол - құқық бұзушылық салдарынан тартылған залалдың мөлшері. Қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану (ҚР ҚК 307-6.) осыған ұқсас тәртіптік теріс  қылықтан келтірілген зиян мөлшері  бойынша ажыратылады. Егер қызмет өкілеттілігін  теріс пайдалану кезінде азаматтар  мен ұйымдардың құқықтарына немесе заңды мүдделеріне немесе қоғамның не мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне айтарлықтай зиян келтірілген болса, ондай теріс пайдаланушылық,  қылмысты деп танылады. Егер келтірілген зиян мөлшері онша көп болмаса, бұл іс тәртіптік жауаптылыққа тартылуы керек.

Қылмыстық іс-әрекетті саралауда қылмыстың  объективті жагының маңызы зор. Мысалы, Қазақстан Республикасының күші бар қылмыстың заңдары бөтеннің мүлкін талан-таражға салуға байланысты қылмыстық жауаптылықты, олардың  жасалу нысанына қарай анықтайды (ҚР ҚК 175-179-баптар). Бұл қылмыстардың барлығы (ұрлық, сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін ысырап ету немесе иеленіп  алу, алаяқтық, шабуыл жасап тонау, тонау) тікелей қасақаналықпен жасалынып, бірдей объектіге қол сұғады. Сондықтан  аталған қылмыстарды тек қана объективтік белгілеріне байланысты дұрыс -саралай аламыз, яғни мүлікті  алу тәсіліне қарап (ұрлық - жасырын  алу,  тонау - ашықтан-ашық алу және т.б.).

ҚЫЛМЫСТЫҢ СУБЪЕКТІСІ

3.1  Қылмыс субъектісі туралы түсінік

Қылмыс деп істелінетін іс-әрекетті істеген адамды қылмыстық жауапқа  тарту үшін (ондай адамды қылмыстық  субъектісі деп атайды) ол адамның  белгілі қасиеті болу керек. Қылмыстық  заң бойынша белгіленген қасиет қоғамға қауіпті іс-әрекет істеген  адамда болмаса ол адамды қылмыстық  жауапқа тартуға болмайды.

Қылмыстық заң арқылы тыйым салынған іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) жасаған және ол ісі үшін қылмысты жауап беруге қабілеті жететін тұлға  қылмыстық құқық бойынша қылмыстың  субъсктісі деп танылады¹.

Демек, қылмыстық жауапқа тек  есі дұрыс және заңның қойған талабы бойынша белгілі жасқа толған жеке тұлғаны ғана қылмыстық жауапқа  тартуға болады.

Қылмыс субъектісінің белгілері  қандай? Егер қылмыс жасаған жеке тұлғаның бойында, есі дұрыстың, қылмыстық  заң тағайындаған жаска жету сияқты белгілер болса, ол өзінің жасағаны үшін қылмыстық жауап беруге қабілетті. Қылмыстың субъектісі тек жеке тұлға  ғана бола алатындығы жөніндегі ереже  қылмыстық кодекстің бірнеше  баптарынан туындайды. Мысалы, ҚР ҚК-нің 6, 7, 14-баптарында Қазақстан Республикасының  азаматтары, шет ел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар, қылмыстың  және қылмысты жауаптылықтың субъектілері болу мүмкіндігі туралы айтылған. Қылмыстың  ықтимал субъектілері туралы жеке тұлғалармен  шектелуі, заңды тұлғалардың, яғни кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, партиялардың қылмыс субъектісі бола алмайтындығын  білдіреді. Бұл мәселе заңдылық деңгейде отандық қылмыстық құқыққа тән  үлгіде шешілген. Алайда, теориялық  тұрғыдан заңды тұлғалардың қылмыстық  құқықтағы жауаптылығы туралы мәселелер  әлі күнге дейін пікір-талас  тугызуда.

Уақыт өткен сайын дами түсетін  ғылыми-техникалық және әлеуметтік прогресс бізді көптеген үйреншікті көзқарастарымыздан бас тартқызады. Осы себепті біздің алдымыздан күтпеген сұрақтардың, бас  көтеруі жиі ұшырасады және қаншалықты қиын болғанына қарамастан, оларға жауап беру қажет. Қылмыстық құқық  аясындағы осындай күрделі сұрақтардың  бірі - заңды тұлғалардың қылмысты жауаптылығы. Аталып өткеніндей, кінәлінің  жеке өзінің, яғни қылмыстық заңмен тыйым салынған қылмыстық іс-әрекетті жасаушы ақыл-есі дұрыс, көрсетілген  жасқа толған жеке тұлғаның ғана жауаптылығы  қылмыстық құқықтық дәстүрлі қағидасы болып табылады. Бұл қағида - адамзаттық өрлеу, прогресс және демократия жолындағы  ең маңызды жеңістерінің бірі екендігі сөзсіз. Ол XVIII ғасырдың аяғында Ұлы француз революциясы кезінде орнатылған еді. Бұл қағида, бұган дейін қылмыстық жауаптылық туралы - ол кінәлі қылмысты жасау ғана емес, кез келген қауіпті және зиянды зардап шектіру деп феодалдық қоғамға қалыптасып келген, жалпылама көзқарасты ығыстырып шығарды. Ал, қауіптілікті немесе зияндылықты есі дұрыс емес те, жануарлар да, тіпті заңсыз заттар да келтіруі мүмкін деген ұғым болды. Қылмыстық жауаптылықты мұндай түрғыдан түсінудің шеңберінде заңды тұлғалардың жауаптылығы да табиғи үйлесімділігін табатын.

Ақыры, бертін келе заңды тұлғалардың  жауаптылығы, мысалы, американ қылмыстық  құқығында, қайтадан қолға алынды. Бастапқы кезде (өткен ғасыр мен қазіргі  ғасырдың торабында) ол шаруашылық қылмыстық  құқықтың аясында тресттер мен синдикаттардың қылмыстық қызметіне қарсы жолға  қойылды. Кінәлі болып табылған тиісті корпорациялардың бостандығы, әрине, шектелмейтін, оларға тек айып салынатын. Осыған орай, кейінгі кезде АҚШ-тың қылмыстық  заңында қоғамдық ұйымдарды қылмыстық  іс жүргізу көлемінде айыппен  жазалайтын қылмыстық жауаптылық қарастырылады. Біздің құқықтық теориямыз бұл сияқты қылмыстық-құқықтық тұжырымдамаларға "буржуазиялық заңдылықтардың тоқырауынан  туындаған, демократияға қарсы" деген  бұлжымас баға берген. Алайда,  бұл  идеологиялық таласқа біздің елде әр түрлі экологиялық мәселелер  араласа бастағаннан кейін шың  көңіл қойыла бастады.

Батыс Европа елдері экологиялық мәселелерді  тұтас түсінуден болсын, оларға құқықтық тұрғыдан ықпал жасау жолдарын пайдалануда  болсын бізден әлде қайда озық тұрды. Қылмыстық бұл түріне қарсы қолданылатын қылмыстық - құқықтық санкциялар, эколологияға зиян келтіретін өндіріс пен айналасуды осы кәсіпорын қожайындары мен басқарушы қызметкерлері үшін ғана емес, онда істейтін барлық жұмысшылар үшін экономикалақ жағынан тиімсіз қалатындай болуы тиіс еді. Заңды тұлғаға қарсы қолданылатын айып санкциялары бұл ойды жүзеге асыра алса, жеке тұлғаларға қарсы қолданылатын айыптың ондай мүмкіндігі болмайды (мөлшері елеулі айырмашылығына байланысты). Европа елдері бұл мәселе төңірегінде 70 - ші жылдардан бастап ойлана бастады. Сонымен, 1978 жылы Европа Кеңесі қолындағы Европалық қылмыс мәселелері жөніндегі комитет Европа елдерінің заң шығарушыларына заңды, тұлғаларды экологиялық қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық субъектілері деп тану жағына шығаруды ұсынған. Мұндай ұсыныс біраз Европа елдерінде (мысалы, Англия,  Франция) заң жүзіне асырылды.                                                             

Ал біздің елімізде қылмыстық құқық  саласыңда заңды тұлғалардың  жауаптылығы жөніндегі мәселе әлі  күнге дейін шешімін таппауда. Заңды тұлғаны қылмыстың субъектісі ретінде тану туралы ұсыныстар қылмыстық құқық теориясында 1990 жылдан бері қарай шындап талқыға түсе бастады. ҚР қылмыстық кодексінің жобасының көптеген авторлары заңды тұлғалардың жауаптылығы жөнінде ұсыныстар енгізгенімен, мұндай ұсыныстар өтпей, жаңа қылмыстық кодекс бұл мәселе бойынша бұрынғы пікірінде қалды.

Қылмыстың субъектісі міндетті түрде  есі дұрыс, яғни өзінің әрекетін (әрекетсіздігін) басқара алатын, оның шын мәніндегі  сипаты мен қоғамға келтіретін қауіптілігін түсінуге қабілеті жететін жеке тұлға  болуы керек.  Ал психикасының бұзылуына  байланысты мұндай қабілеттен айырылған  есі дұрыс емес (ҚР ҚК 16 - б.) тұлғалар қылмыстық субъектілері бола алмайды. Тіпті психикасы сау адамның  да жоғарыда айтылғандай сана мен  еркінің қабілеті белгілі бір  жасқа толғанында ғана пісіп жетіледі. Осыған байланысты - қылмыстық заң  қылмыс жасаған тұлганы қылмыстық  жауаптылыққа тартуға болатын жас  мөлшерін тағайындаған (ҚР ҚК 15-6.).

Бұл көрсетілген үш белгі қылмыс субъектісінің ортақ заңды белгілері  болып табылады. Олар қылмыстың кез  келген құрамының міндетті белгілері  болып табылады және бұлардың біреуінің  болмауы іс-әрекетте қылмыс құрамының  жоқтығын білдіреді.

Сонымен қатар, ҚР ҚК-нің Ерекше белімінде  кейбір жағдайларда тиісті қылмыстың  субъектісін сипаттайтын жалпы  ғана емес, қосымша да белгілері  бар тұлғалардың жауаптылығы  қарастырылады. Мысалы, әскери қызметке қарсы қылмыстардың субъектісі болып  әскерге шақырылып, міндетін өтеп жүрген немесе Қазақстан Рсспубликасы Қарулы Күштерінің, басқа әскерлердің және әскери құрамалардың қатарында келісім  шартпен жүрген әскери қызметкерлер ғана, сол сияқты запастағы азаматтар  әскери жиында жүрген кездерінде және де кейбір басқа тұлғалар табылады. Бұл қосымша белгілер - тиісті тұлғаны  қылмыстың арнайы субъектісіне айналдырады. Қылмыстың субъектісі туралы түсініктен қылмыскердің жеке басы туралы түсінікті  ажырата білу керек. Бұл екі түсініктің де бір тұлғаға - қылмысты жасаган  тұлғаға қатысы бар. Алайда, бұл түсініктердің  мазмүны – және ең бастысы -олардың  заңдық (қылмыстық-құқықтық) мағынасы сәйкес келмейді. Бұған дейін айтылғанындай, қылмыстың субъектісі - бұл белгілердің  жиынтығы - ал белгілерсіз қылмыстың  ешқандай құрамы (жалпы белгілер) немесе қылмыстың арнайы құрамы да (қылмыс субъектісінің арнайы белгілері) болмайды, әрі болуы мүмкін емес. Бұл белгілердің  кез келген біреуінің болмауы  мұндай жағдайда қылмыс құрамының болмайтынын, бұған орай, тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа тартылмайтынын білдіреді.

Мұнымен салыстырғанда, қылмыскердің жеке басының белгілері қылмыс құрамының  белгілеріне тірелмейді. Мысалы, қылмыс жасаған тұлғаның әлеуметтік - психологиялық  және биологиялық белгілері қылмыс құрамының құрылуына қамтылмайды. Криминология саласы әлеуметтік құбылыстарды зерттейтін неше түрлі ғылымдармен қатар, жаратылыс ғылымдарының да (медицина, биология, соның ішінде генетика және т.б.) тәсілдері мен әдістерін қолдана отырып, қылмыскердің жеке басының мәселесін зерттейді. Криминологияда жеке бастың белгілері негізгі үш құрамға топтастырылады:

1.  Жеке бастың әлеуметтік бейнесі  (статусы), ол жеке бастың белгілі  бір әлеуметтік      топқа     (сыныпқа)     жататындығын,      әлеуметтік демографиялық сипатын  (жасы, жынысы, білімі, отбасылық жағдайы  және т,б.) зерттеумен анықталады.

2.  Жеке бастың әлеуметтік орны  (рөлі), бұл жеке тұлғаның отбасының,  еңбек   ұжымының мүшелігінен,  қоғамдық  қатынастар   жүйесіндегі  азаматтылығынан тұратын қызметінің  жиынтығы.