Тарау Қылмыстық іс бойынша басты сот талқылауының жалпы шарттары

Сот тараптардың өтiнiшi бойынша немесе өз бастамасымен сараптама  тағайындауға құқылы. Сараптаманы алдын  ала тергеу барысында қорытынды  берген сарапшы (сарапшылар) не сот тағайындаған басқа сарапшы (сарапшылар) жүргiзедi. Сарапшының сот отырысында төрағалық етушiнiң рұқсатымен сараптама мәнiне қатысты мән-жайларды зерттеуге қатысуға: жауап алынатын адамдарға сұрақ беруге, қылмыстық iстiң материалдарымен танысуға, сараптама мәнiне қатысты барлық сот iс-әрекетiне қатысуға құқығы бар. Төрағалық етушi тараптарға iс үшiн мәнi бар барлық мән-жайлар анықталғаннан кейiн сарапшыға жазбаша түрде сұрақ берудi ұсынады. Қойылған сұрақтар жария етiлуге және олар бойынша сот талқылауына қатысушылардың пiкiрлерi тыңдалуға тиiс.Тараптар сараптамалық зерттеу объектiсi ретiнде заттарды, құжаттарды ұсынуға құқылы. Оларды мұндайлардың қатарынан шығарғанда, сот дәлелдi қаулы шығаруға мiндеттi.

Мәселенi қарап және ол бойынша тараптардың пiкiрiн тыңдап, сот өз қаулысымен олардың iшiнен iске қатысы жоқ немесе сарапшының құзыретiне жатпайтындарын алып тастайды, жаңа мәселелердi тұжырымдайды. Сарапшы болып тағайындалған адамға сараптама тағайындалғаны туралы сот қаулысының көшiрмесi тапсырылады және оның құқықтары мен мiндеттерi түсiндiрiледi. Сот тараптардың пiкiрлерiн тыңдап болып, тексеру жүргiзу үшiн қажеттi уақытқа сот отырысын кейiнге қалдыруға құқылы.

Сарапшы қорытындыны  жазбаша түрде бередi және оны  сот мәжiлiсiнде жария етедi, содан кейiн, одан жауап алынады. Сарапшының қорытындысы iске тiгiледi. Iс бойынша сотқа дейiн iс жүргiзу барысында қорытынды берген сарапшы сотқа шақырылған жағдайда, сот қорытындыны жария еткен соң, егер ол тараптардың қарсылығын туғызбаса, сараптама тағайындамауға және сарапшыдан жауап алумен шектелуге құқылы.

Сарапшыдан жауап алу  қорытынды жария етiлгеннен кейiн  ғана оны түсiндiру, нақтылау немесе толықтыру үшiн жүргiзiлуi мүмкiн.. Сарапшыға бiрiншi болып өтiнiшi бойынша  сараптама тағайындалған тарап сұрақ қояды. Егер сараптама тараптар арасындағы келiсiм бойынша немесе қылмыстық iстi жүргiзушi органның бастамасы бойынша жүргiзiлсе, сарапшыға бiрiншi болып айыптаушы тарап, содан соң қорғаушы тарап сұрақ қояды. Сот жауап алудың кез келген сәтiнде сарапшыға сұрақ қоюға құқылы.

Тергеу барысында iске  тiгiлген және жаңадан алынған заттай дәлелдемелер сот тергеуi барысында сотта қаралуға және тараптарға ұсынылуға тиiс. Заттай дәлелдемелердi қарау сот тергеуiнiң кез келген сәтiнде тараптардың өтiнiшi бойынша да, сондай-ақ соттың бастамасымен де жүргiзiледi. Заттай дәлелдемелер куәлердiң, сарапшының, маманның қарауы үшiн ұсынылуы мүмкiн. Заттай дәлелдемелер ұсынылған адамдардың заттай дәлелдемелердi қараған кезде анықталған, iс үшiн маңызы бар мән-жайларға соттың назарын аударуға құқығы бар. Заттай дәлелдемелердi қарауды сот олар тұрған жерде осы баптың бiрiншi бөлiгiнде белгiленген ережелердi сақтай отырып жүргiзуге тиiс.

Мән-жайларды куәландыратын  тергеу iс-әрекетiнiң хаттамалары  және қарау, куәландыру, алу, тiнту, мүлiкке  тыйым салу, ұстау, тану үшiн көрсету, тергеу экспериментi телефонмен сөйлесудi тыңдау кезiнде белгiлi болған фактiлер, сондай-ақ егер оларда iс үшiн маңызы бар мән-жағдайлар баяндалған немесе куәландырылған болса, iске тiгiлген немесе сот отырысында ұсынылған құжаттар толық немесе iшiнара жария етiлуге тиiс. Сот отырысына ұсынылған құжаттар соттың қаулысы бойынша iске тiгiлуi мүмкiн.

Сотталушының, жәбiрленушiнiң, куәнiң айғақтарын, сондай-ақ тергеу iс-әрекетiнiң хаттамалары мен  құжаттарды оларды жария ету туралы өтiнiш бiлдiрген тарап не сот жария  етедi.

Iс болған орынды  және үй-жайды қарауды сот тараптардың қатысуымен, ал қажет болғанда куәлердiң, сарапшының, маманның қатысуымен де жүргiзедi. Қарау орнына келген соң төрағалық етушi сот отырысының жалғасатындығы туралы жариялайды да сот қарауға кiрiседi. Бұл ретте сотталушыға, жәбiрленушiге, сарапшы мен маманға қараумен байланысты сұрақтар берiлуi мүмкiн.

Егер iстiң мән-жайлары  бойынша бұл қажет болса, тану, куәландыру, эксперимент, сараптамалық зерттеуге үлгiлер алу үшiн  көрсету жабық сот отырысында жүргiзiлуi мүмкiн. Куәландырылушыны жалаңаштау арқылы куәландыруды жеке үй-жайда дәрiгер немесе өзге маман жүргiзедi, онда куәландыру актiсi жасалып, қол қойылады. Одан соң аталған адамдар сот отырысы залына оралады, онда олар тараптардың және куәландырылған адамның қатысуымен, егер куәландырылушының денесiнде таңбалар мен белгiлер табылса, олар туралы сотқа хабарлайды, тараптардың және соттың сұрақтарына жауап бередi. Куәландыру актiсi iске тiгiледi.

Мемлекеттiк айыптаушы  айыптау дәлелдемелерiн зерттеу  аталған өтiнiш туындаған сәтке  қаралған дәлелдемелермен шектеу туралы өтiнiш бiлдiруге құқылы. Соттың тараптардың  пiкiрiн тыңдап, бұл өтiнiштi қанағаттандыруға құқығы бар. Қорғаушы тарабының сотталушының, қорғаушының, сотталушының заңды өкiлiнiң, азаматтық жауапкердiң немесе оның өкiлiнiң өтiнiшi бойынша ұсынылған және iске тiгiлген дәлелдемелердi зерттеуден бас тартуға құқығы бар. Мұндай бас тарту сот үшiн мiндеттi.

Төрағалық етушi дәлелдемелердi зерттеу аяқталғаннан кейiн:

1) тараптарға, олардың  сот жарыссөзiнде, ал соттың  үкiм шығару кезiнде тек сот  тергеуiнде қаралған дәлелдемелерге  ғана сiлтеме жасауға құқылы  екендiгiн түсiндiредi;

2) тараптардан, олар  сот тергеуiн толықтыруды қалай  ма және немен толықтырғысы келетiнiн сұрайды.

Сот тергеуiн толықтыру  туралы өтiнiш мәлiмделген жағдайда, сот бұл өтiнiштi талқылайды және оны шешедi. Өтiнiштi шешкен және қажеттi сот iс-әрекетiн орындаған соң, сондай-ақ сот тергеуiн толықтыру туралы өтiнiш туындамаған немесе сот оларды дәлелдi түрде қабылдамаған жағдайларда төрағалық етушi сот тергеуiн аяқталды деп жариялайды.

Ауыр емес және орташа ауыр қылмыстар туралы iстер бойынша, егер:

1) сотталушы өзiнiң  кiнәсiн толық көлемiнде, оның iшiнде  өзiне қойылған талап-арызды мойындаса;

2) сотқа дейiнгi іс жүргiзу  барысында процеске қатысушылардың  құқығына нұқсан келтiретiн, заңда  белгiленген ережелердiң бұзылуына  жол берiлмесе;

3) процеске қатысушылар  iс бойынша жиналған дәлелдемелердiң  қатыстылығы мен жол берушiлiгiне  дау туғызбаса және оларды сот отырысында зерттеудi талап етпесе, сот талқылауы қысқартылған тәртiппен жүргiзiледi.

Iстi сотта талқылаудың  қысқартылған тәртiбi сотталушы  мен жәбiрленушiден жауап алудан  тұрады. Сот жарыссөзi және қаралған iстi аяқтау заңда белгiленген ережелер бойынша жүзеге асырылады. Қысқартылған сот талқылауы он күн мерзімде аяқталуға тиіс, ерекше жағдайларда бұл мерзім судьяның дәлелді қаулысымен ұзартылуы мүмкін. Сот, егер айыпталушыдан немесе жәбiрленушiден жауап алу барысында сот отырысында зерттеудi талап ететiн мән-жайлар белгiленген болса, сот тергеуiн толық көлемде жүргiзу туралы қаулы қабылдауы мүмкiн.

 

Сот жарыссөзі. Сот тергеуi аяқталған соң төрағалық етушi соттың сот жарыссөзiне көшетiнiн хабарлайды. Сот жарыссөзiне қатысушының өтiнiшi бойынша оған сот жарыссөзiне дайындалу үшiн уақыт берiледi, ол үшiн төрағалық етушi оның ұзақтығын көрсете отырып, сот отырысында үзiлiс жариялайды. Сот жарыссөзi айыптаушының, жәбiрленушiнiң немесе оның өкiлiнiң, азаматтық талапкердiң және азаматтық жауапкердiң немесе олардың өкiлдерiнiң, сотталушы мен қорғаушының сөздерiнен тұрады. Iске қатысушылардың сөздерiнiң реттiлiгiн олардың ұсыныстары бойынша сот белгiлейдi, бiрақ барлық жағдайларда бiрiншi болып айыптаушы сөз алады.

Егер мемлекеттiк айыптауды  бiрнеше мемлекеттiк айыптаушы қолдаса, iске бiрнеше жәбiрленушi, қорғаушы, азаматтық жауапкер мен олардың өкiлдерi, азаматтық талапкерлер мен олардың өкiлдерi, сотталушылар қатысса, төрағалық етушi өз сөздерiнiң кезектiлiгiн өзара келiсуi үшiн оларға уақыт бередi. Қажет болғанда бұл үшiн сот отырысында үзiлiс жариялануы мүмкiн. Егер аталған адамдар жарыссөздегi өз сөздерiнiң кезектiлiгi туралы келiсiмге келе алмаса, сот олардың пiкiрлерiн тыңдап болып, сөз кезегi туралы қаулы алады. Сот жарыссөзiне қатысушылар өз сөздерiнде сот отырысында зерттелмеген дәлелдемелерге сiлтеме жасауға құқылы емес. Сотқа жаңа айғақтар ұсыну қажет болса, олар сот тергеуiн қайта бастау туралы өтiнiш жасай алады.

Сот сот жарыссөзiнiң  ұзақтығын белгiлi бiр уақытпен шектей алмайды, алайда төрағалық етушi, егер жарыссөзге қатысушы азаматтардың сөзi қаралатын iске қатысы жоқ мән-жайларға қатысты не сот отырысында зерттелмеген дәлелдемелерге негiзделген болса, оларды тоқтатуға құқылы. Сот отырысына қатысушылардың барлығы сөз сөйлеп болған соң олардың әрқайсысы тараптар өкiлдерiнiң сөзiнде айтылғандар бойынша тағы бiр реттен қысқаша қарсылықтарын немесе ескертпелерiн (репликаларын) бiлдiруге құқылы. Соңғы ескертпенi айту құқығы барлық жағдайларда сотталушы мен оның қорғаушысына тиесiлi.

 

Сотталушының соңғы сөзi. Сот жарыссөзi аяқталған соң, төрағалық етушi сотталушыға соңғы сөз бередi. Сотталушыға оның соңғы сөзi кезiнде ешқандай сұрақ қоюға жол берiлмейдi. Сот сотталушының соңғы сөзiнiң ұзақтығын белгiлеуге құқылы емес. Төрағалық етушi, егер сотталушының сөзi қаралған iске қатысы жоқ мән-жайларға қатысты болса, оны тоқтатуға құқылы.

Егер сот жарыссөзiнде  сөз сөйлеушi немесе сотталушы соңғы  сөзiнде iс үшiн маңызы бар жаңа мән-жайлар туралы хабарласа, сот тараптардың  өтiнiшi бойынша немесе өз бастамасымен сот тергеуiн қайта бастайды. Қайта басталған сот тергеуi сот аяқталған соң сот жарыссөзiн жаңадан ашады және сотталушыға соңғы сөз бередi.

Сотталушының соңғы  сөзiн тыңдап, сот үкiм шығару үшiн  кеңесу бөлмесiне кетедi, ол туралы төрағалық  етушi сот отырысы залындағы қатысушыларға хабарлайды. Үкiмнiң жарияланатын уақыты процеске қатысушыларға судьялар кеңесу бөлмесiне кетер алдында хабарлануы мүмкiн.

 

Үкім шығару. Қазақстан Республикасындағы соттар Қазақстан Республикасының атынан үкiм шығарады.

 Сот үкiмi заңды және негiздi болуға тиiс. Егер үкiм заңның барлық талаптары сақтала отырып және заң негiзiнде шығарылса, ол заңды болып танылады. Егер үкiм сот отырысында сотқа ұсынылған дәлелдемелердi жан-жақты және объективтi зерттеу негiзiнде шығарылса, ол негiздi деп танылады.

Сот үкiмдi сотқа қандай болмасын ықпал ету мүмкiндiгiн  болдырмайтын жағдайда кеңесу бөлмесiнде  шығарады. Үкiм шығару кезiнде кеңесу бөлмесiнде осы iс бойынша соттың құрамына енетiн судьялар ғана болады. Өзге адамдардың, соның iшiнде запастағы судьяның болуына жол берiлмейдi. Жұмыс уақыты аяқталған соң, сондай-ақ жұмыс күнi iшiнде сот (судья) демалу үшiн кеңесу бөлмесiнен шығып, үзiлiс жасауға құқылы. Судьялардың талқылау және үкiм шығару кезiнде орын алған пайымдауларды жария етуге құқығы жоқ.

Сот үкiм шығару кезiнде  кеңесу бөлмесiнде мынадай мәселелердi шешедi:

1) жасалуына сотталушы  айыпталып отырған әрекеттiң орын  алғаны дәлелдендi ме;

2) бұл әрекет қылмыс  болып табыла ма және ол  нақ қандай қылмыстық заңда  көзделген (бабы, бөлiгi, тармағы);

3) сотталушының бұл  әрекеттi жасағаны дәлелдендi  ме;

4) сотталушы бұл қылмыстың  жасалуына кiнәлi ме;

5) оның жауаптылығы  мен айыбын жеңiлдететiн немесе  ауырлататын мән-жайлар бар ма;

6) сотталушы жасаған  қылмысы үшiн жазаға тартылуға  тиiс пе;

7) сотталушыға қандай жаза тағайындалуға тиiс;

8) жаза тағайындамай  үкiм шығару үшiн немесе жазада  босатуға не қылмыстық жазаны  өтеудi Қазақстан Республикасы  Қылмыстық кодексiнiң 72-бабында және 74-бабының екiншi бөлiгiнде көзделген жағдайларда кейiнге қалдыру туралы негiздер бар ма;

9) бас бостандығынан  айыруға сотталушы түзеу немесе  тәрбие беру мекемесiнің қандай  түрi мен режимдегiсiнде жазасын  өтеуге тиiс;

10) азаматтық талап-арызды  қанағаттандыруға жата ма, кiмнiң  пайдасына және қандай мөлшерде, сондай-ақ егер азаматтық талап берiлмесе, мүлiктiк зиян өтелуге жата ма;

11) азаматтық талап-арызды  немесе ықтимал тәркiлеудi қамтамасыз  ету үшiн тыйым салынған мүлiктi не iстеу керек;

12) заттай дәлелдемелердi  не iстеу керек;

13) iс жүргiзу шығыстары  кiмге, қандай мөлшерде жүктелуге тиiс;

14) сот сотталушының  құрметтi, әскери, арнайы немесе өзге  атағынан, сыныптық шенiнен, дипломатиялық  дәрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан,  мемлекеттiк наградаларынан айыруға  (айыру туралы Қазақстан Республикасының  Президентiне ұсыныс енгiзуге) тиiс пе;

15) Қазақстан Республикасы  Қылмыстық кодексiнiң 88-бабында көзделген жағдайларда медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы;

16) қылмысты жасауға  әсер ететiн мән-жайлардың болуы  туралы;

17) сотталушыға қатысты  бұлтартпау шарасы туралы;

18) бұрынғы үкiм бойынша  шартты сотталудың күшiн жою  немесе оны сақтау туралы.

Ақтау үкiмiн шығару кезiнде  сот тергеу, прокуратура, сот органдарының заңсыз iс-әрекетiмен ақталушыға келтiрiлген зиянды өтеу туралы мәселе жөнiнде шешiм  қабылдайды. Сотталушы бiрнеше қылмыс жасағаны үшiн айыпталған кезде сот әрбiр қылмыс бойынша жеке-жеке мәселелердi шешедi. Егер қылмыстың жасалуына бiрнеше сотталушы айыпталса, сот оның жасалған әрекеттегi ролi мен дәрежесiн айқындай отырып, әрбiр сотталушыға қатысты осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетiлген барлық мәселелердi шешедi. Сот сотталушы айыпталып отырған әрекеттiң орын алғаны дәлелдендi ме, негiзгi мәселені шешiп, мынадай қосымша мәселелердi шешуге көшедi:

1) сотталушының, ал қажет  болған жағдайда жәбiрленушiнiң ата-анасыз қалған, кәмелетке толмаған балаларын жайғастыру туралы;

2) сотталушының мүлкiн,  қажет болған жағдайда жәбiрленушiнiң  мүлкiн қорғау туралы;

3) жеке қаулы шығару  қажеттiгi туралы.

Алдын ала тергеу немесе сот талқылауы кезiнде сотталушының есi дұрыстығы туралы мәселе туындаған жағдайларда сот үкiм шығару кезiнде бұл мәселенi тағы да бiр рет талқылауға мiндеттi. Сотталушыны әрекет жасаған уақытта есi кiресiлi-шығасылы күйде болған немесе қылмыс жасағаннан кейiн оның өз әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен қоғамдық қауiптiлiгiн ұғыну не оларды игеру мүмкiндiгiнен айыратын психикалық науқаспен ауырған деп таныған сот, қылмыстық iстi тоқтатуға және егер қорғаушы iске айып тағылған сәттен бастап қатысса және iс құрамында үш судья бар сотта қаралса, сотталушыға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы қаулы шығаруға құқылы.