Қылмыстық іс бойынша өндірісті қысқартудың түсінігі

          Жоғарыда көрсетілген акт белгілі бір қылмыстар үшін жауаптылықты белгілеген қылмыстық заңдарды немесе сот үкімін жоймай-ақ қылмыстық жауаптылықты немесе жазада немесе оған сот тағайындаған жазаны жеңілірек жазамен ауыстыруға не қысқартуға құқылы.

          Рақымшылық актісі әдетте, елде болған елеулі оқиғаларға немесе мерей тойларға байланысты қабылданады. Мысалы, 1993 жылы 5 қазанда «Халықаралық отбасы жылына байланысты рақымшылық туралы», 1996 жылы 15-маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясының бір жылдығына байланысты рақымшылық туралы Қазақстан Республикасының заңдары қабылданды.

______________________

 

¹ Төлеубекова Б.Қ. ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Жалпы бөлім. Алматы 2000ж. 215-бет.

² Синев Д.Б. Прекращение уголовных дел по нереабилитирующим основаниям на предварительном следствии. Диссертация. Алматы, 2003г. С.81                                  

          Рақымшылық актісінің нормативтік мәні бар. Бұл акт рақымшылық туралы заңда көрсетілген істеген қылмысының қашан белгілі болғанына қарамастан белгілі бір санатқа немесе топтарға жататын адамдар жөнінде қолданылады. Рақымшылық актісі қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуы мүмкін мысалы, 1994 жылы 5 қазандағы рақымшылық туралы заң, осы заңның 1-3- баптарындағы қылмыстарды 1997 жылдың 5 қазанына дейін жасаған адамдарды қылмыстық жауаптылықтан босатты.

          Қылмыстық істі қысқарту жаза және жазаланушылықпен тікелей байланысты. Егер Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабында аталған он екі негіздің бірімен істі қысқартсақ, онда кінәлі немесе кінәлі емес тұлға жазадан босатылады.

          Рақымшылық заңы бойынша соттың тағайындаған жазаны қысқартуы немесе басқа жеңіл жазамен алмастыруы мүмкін¹.

          Тағы бір мысал ретінде 1994 жылы 5 қазанда рақымшылық бойынша 1-3-баптарының күші қолданылмайтын, абайсыздықпен жасалған қылмысы үшін сотталған адамдардың жаза мерзімінің өтелмеген бөлігінің тең жартысы қысқартылады.

Рақымшылық актісінің  күші осы акт жарияланғанға дейінгі  немесе осы актіде арнайы көрсетілген  мерзімге дейін қылмыс жасағандарға қолданылады.

          Рақымшылық шығару мынадай құқықтық салдарларға әкеп соқтыруы мүмкін²:

1. Кінәлі адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
2. Тағайындалған жаза қысқартылады.
3. Тағайындаған жаза неғұрлым жеңіл жазамен ауыстырылады.
4. Жауаптылық қосымша жаза түрімен босатылады.
5. Соттылығы алынуы мүмкін.
6. Алдын ала тергеудегі және сотта қаралмаған қылмыстық істердің өндірісі қысқартылады.

          Рақымшылық жасау құқықтық құбылыс ретінде мынадай ерекшеліктерге ие³:

• мемлекеттік биліктің жоғарғы органының актісі бола тұра, рақымшылық нормативті сипатты иемденеді, яғни ол барлық органдар және лауазымды тұлғалар үшін міндетті;
• рақымшылық актісі ерекше құқықтық құжат. Оның күші ол шыққанға дейінгі әрекеттерге ғана таратылады, солай бола тұра қысқа уақытқа созылады;

_________________________                                  

 

¹ Уголовно процессуальный кодекс Республики Казахстан. (Общая часть). Комментарий. Под ред.     И.И. Рогова, С.Ф. Бычковой , К.А. Мами Алматы: Жеті жарғы, 2002. С. 92

² Синев Д.В. Прекращение уголовных дел по нереабилитирующим основаниям на предварительном следствии. Диссертация. Алматы, 2003г. С. 84       

³ Мусабеков С.  Амнистия – акт гуманизма уголовной практики в Республике Казахстан. Фемида 2001г. №6 С.21-22. 

     -  рақымшылық актісі тек қылмыстық емес әкімшілік жауаптылықтан                босатуы мүмкін;

• рақымшылық жалғаспалы және созылмалы қылмыстырға, егер олар рақымшылық актісі қабылданғанға дейін аяқталса  ғана таратылады.

Рақымшылық жасау актісі негізінде тұлғаның өзін кінәлі деп  тану-танымауы міндетті немесе маңызды  емес. Заңда акт бойынша қылмыстық  істі қысқартудың міндетті шарты  ретінде кінәсін мойындау көрсетілмеген. Ал бұл жағдайдың тергеушінің істі қысқартуы, сонымен бірге нақты бір тұлғаны кешіру кезінде Президенттің ескеру мүмкіндігі – бұл басқаша жағдай.

          Рақымшылық жасау кезінде айыпталушы өзінің ақталуы үшін тергеуді аяқтауды талап етуге құқылы. Рақымшылық актісі нормативтік сипатқа ие бола отырып осыған тап болған белгілі адамдарға қолданылады: яғни қылмыстық істі қозғауды қысқартуға қаулы шығаруды, қозғалған қылмыстық істі тоқтатуды, кінәлі адамды жауаптылықтан босатудағы соттың айыптау үкімінің күшін жою туралы қаулының шығарылуын көздейді. Рақымшылық акт әрқашан жүйелі сипаттамаға ие болған: ол барлық қылмыс нысандарына тарайды немесе субъектілер тобын қамтиды. Бұл нысандар әртүрлі белгілер бойынша анықталады: қылмыстың түрлері, яғни сипаты мен қауіпті дәрежесі және қылмыс субъектісінің тағы басқа белгілері бойынша.

          Амнистия грек тілінен аударғанда «amnestia – рақымшылық» деген мағынаны білдіреді.

          Сонымен қылмыстық құқық бойынша рақымшылық деп – Қазақстан Республикасы Парламенті актісі негізінде қылмыс жасаған адамға, оларға сенім білдіре отырып жеке бастарына жағымды шараларды қодануды түсінуге болады.

          Рақымшылық актісі нормативтік сипатқа ие бола отырып, осыған тап болып отарған белгілі бір адамдарға қолданылады: яғни қылмыстық істі қозғауды қысқартуға қаулы шығаруды, қозғалған қылмыстық істі қысқартуды не тоқтатуды, кінәлі адамды жазадан босатудағы соттың кінәлау үкімінің күшін жоюды, қылмыстық істі қысқартудағы апелляциялық инстанциядағы бірініші соттың қаулысын, жазаны одан әрі өтеуден босату туралы қаулының шығарылуын қамтиды. Осы аталған құжаттар рақымшылық актісінің шешімін орындаудағы заңды негіздер болып табылады.

          Қазақстан Республикасының ата заңы - Конституциясының 15- бабының 2- тармағында өлім жазасы ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамның кешірім жасау туралы өтініш ету хақы бар. Рақымшылықтың кешірім жасаудан айырмашылығы:

1. Рақымшылықты Парламент шығарады, ал кешірімді Президент жасайды.
2. Рақымшылық кең көлемде таратылады, ал кешірім нақты әрекетке қатысты қолданылады.
3. Рақымшылық ауырлығы онша емес қылмыс жасағандарға, ал кешірім жасау кез-келген санаттағы қылмыстарға қолданылады.
4. Рақымшылық бойынша кінәлі адам жауаптылықтан және жазадан босатылады.

          Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37- бабы 1-бөлігінің 10-тармағына сәйкес әрекет жасаған кезде заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық жүктеу мүмкін болатын жасқа толмаған адамға қатысты істі қысқартудың түсінігі.

Қоғамға қауіпті іс-әрекет жасау сәтінде заңға сәйкес қылмыстық  жауаптылық жүктеу мүмкін болатын жасқа  толмаған тұлғаға қатысты қылмыстық  іс міндетті түрде қысқартуға жатады.

Тұлғаның белгілі бір жасқа  толуы қылмыс субъектісінің белгілерінің бірі болып табылады. Егер қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған тұлға заңмен белгіленген жасқа толмаса, (яғни он алты жас кейбір ерекше жағдайда, яғни Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 15-бабының 2- бөлігінде 14 жас, аталған кодекстің Ерекше бөлімінің кейбір баптарында жауаптылық 18 жастан басталады) онда ол қылмыс субъектісі бола алмайды, және аталған іс әрекетте қылмыс құрамы жоқ деп танылады.

Яғни қылмыс құрамының  міндетті төрт элементтерінің бірі болмағандықтан қылмыс та жоқ. Бұл негіздерді жеке бөліп көрсету,

П.М. Давыдов пен Д.Я. Мирскийдің ойынша, кәмелетке толмағандарды  қылмыстық жауаптылыққа тартуға  қатысты қажеттігімен байланысты¹.

Заңның қатаң талаптарын ескере отырып, құқық қорғау органдары кәмелетке  толмағандардың жасын анықтауға зер салып қарауы тиіс. Қылмыскердің қылмыс жасаған уақыттағы жасы тура анықталуы керек (туған жылы, айы, күні). Адам белгілі жас мерзіміне (14,16,18 жас) туылған күні емес, келесі тәуліктен бастап белгілі бір жасқа толды деп саналады. Адамның жеке басын куәландыратын тиісті құжаттар (туу туралы куәлік, жеке куәлігі, ж.т.б) негізінде шешіледі². Ал, егер адамның туылған күнін куәландыратын құжаттар болмаған жағдайда адамның жасын сот-медициналық сараптама тағайындау арқылы анықтайды. Сараптама Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 241-бабының 3-бөлігімен тағайындалады. Бұл жағдайда субъектінің туылған күні сараптама атаған жылдың ең соңғы күні, яғни 31 желтоқсан деп есептеледі, ал ең төменгі және ең жоғарғы жас беріп анықтағанда, сараптама болжаған ең төменгі жас алынады.

          Сараптаманы жүргізу кәмелетке толмаған тұлға қылмыстық жауаптылық жасына толған, бірақ тергеушіде кәмелетке толмағанның

________________________

 

¹ Давыдов П.М., Мирский Д.Я. Прекращение уголовных дел в советском уголовном процессе. М., Госюриздат 1973г.

²Уголовно процессуальный кодекс Республики Казахстан. (Общая часть). Комментарий. Под ред.     И.И. Рогова, С.Ф. Бычковой , К.А. Мами, Алматы: Жеті жарғы, 2002. С. 92.

қоғамға қауіпті әрекет жасау кезінде психикалық ауытқулармен байланысты емес, психикалық дамуда артта қалуының әсерінен өзінің іс-әрекеттерінің сипатымен қоғамға қауіптілігін толық көлемде ұғына алмағаны оларды басқара алмағанына негіз бар болған жағдайда да міндетті болып табылады¹.

          Кәмелетке толдмағандардың қылмыстық ісі жөнінде оның өмірі мен көрген тәрбиесі, психикалық дамуының дәрежесіне көңіл аударылады¹.

Сараптама қорытындысы  оң болған жағдайда ондай тұлға ҚІЖК-ң 37-бабы 1-бөлігінің 10-тармағына сәйкес қылмыстық жауаптылықтан босатылуға жатады.

          Қылмыс жасаған адамды қылмыс субъектісі деп тану үшін ол заңда белгіленген белгілі бір жасқа толған болуы қажет². ҚР Қылмыстық заңында қылмыстық жауаптылық жас – 16 жас деп белгіленген, ал заңда атап көрсетілген нақты қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық 14 жастан басталады.

          Қылмыстық жауаптылық басталатын жасты белгілеу қажеттілігі адамның өз іс-әрекетінің сипаты мен әлеуметтік маңызын, қоғамдық қауіптілігін түсіну, өз тілегін және қажеттілігін қоғамдық тиым салу талаптарымен сәйкестендіру қабілеттілігімен және қылмыстық жазаны дұрыс қабылдау қабілеттілігімен байланысты³.

          Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 15-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыс жасаған кезде 16 жасқа толған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жатады. Қылмыстық жауаптылықтың жалпы жасын 16 жас деп белгілеу кез-келген қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық осы жастан басаталады деген сөз емес.

          ҚР Қылымыстық кодексінің Ерекше бөлімінде көрсетілген кейбір қылмыстар үшін 18 жастан (мысалы, әскери қылмыстар, кәмелетке толмағанды қылмысқа тарту қылмысы үшін және т.б), сондай-ақ субъектінің ерекше белгілеріне байланысты одан да жоғары 25 жастан (көрінеу әділетсіз сот үкімін, шешімін немесе өзгеде сот актісін шығару қылымысы үшін) басталады.

          Қылмыстық кодекстің 15-бабының 2-бөлігінде көрсетілген қылмыстардың қоғамға қауіптілігі мен құқыққа қайшылығын адамның 14 жаста ұғынуға мүмкіндігінің бар екендігін және өз әрекетіне есеп бере алатындығын, осы қылмыстардың көпшілігінің арасында кең таралғандығын, бұл қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің және ауырлығының жоғары екендігін қылмыстық жауаптылықтың 14 жас деп белгіленген жас шамасының жоғарыдағы жасты белгілеуде заң шығарушы көрсетілген жағдайларды ескерген.

          Кейбір қылмыстар тек қана лауазымды тұлғамен, яғни арнайы субъектімен жасалады және оларды жасағаны үшін жауаптылық тек 18 жасқа келгенде туындауы мүмкін. Мұндай мәселелер қылмыстық кодексте арнайы бекітіліп көрсетілген.

 

                

 

          Сонымен, қылмыстық жауаптылық басталатын ең төменгі жас 14 жас (ҚР Қылмыстық кодексінің 15-бабының 2-бөлігіндегі қылмыстар үшін) жалпы жауаптылық жасы – 16 жас (ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөліміндегі қылмыстарға толық көлемде жауап беретін жас), арнайы субъектінің жас шамасы 18 жастан, 25 жастан белгіленген¹.

         Қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылық басталатын төменгі жас белгіленгенімен, қылмыстық жауаптылықтың жоғарғы жасы шексіз. Яғни ересек қартайған жаста қылмыс жасаған адам қылмыс субъектісі ретінде де танылады деген сөз.

        Алайда заң шығарушы ізгілік қағидасына сүйеніп мұндай адамдарға қатысты жазалардың кейбір түрлерін қолдануда бірқатар шектеулерді қарастырады. Мысалы, өлім жазасы мен өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасы үкім шыққан кезде алпыс бес жасқа толған ер адамдарға, ал қоғамдық жұмыстарға тарту жазасы елу бес жастан асқан әйелдер мен алпыс жастан асқан ер ададарға тағайындалмайды.

          Сонымен қорыта келе, жоғарыда толығырақ атап көрсеткен тұлға қылмыстық жауаптылық басталатын жас мөлшеріне толмаса, алдын ала тергеу жүргізу кезінде бұл тұлғаның неше жасқа келуіне байланыссыз іс барлық жағдайда қысқартылуға жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабы    1-бөлігінің 11-тармағына сәйкес қылмыстық іс бойынша қайтыс болған адамға қатысты (қылмыс жасаған адам) ақтамайтын негіздер бойынша адамды қылмыстық жауаптылықтан босататын жағдай да қылмыстық іс қысқартылады.

          Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекстің 5-бөлімі «Қылмыстық жауаптылықтан және жазалаудан босату» бөлімінде қайтыс болған адамға қатысты мәселе қарастырылмаған.

          Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қайтыс болған адамға қатысты норма және қылмыстық жауаптылық мәселесі мүлде анықталмаған. Бірақ материалдық қылмыстық құқықтық қатынастың субъектісінің болмауы мұндай қатынас өзінің өмір сүруін тоқтатады.

          Көрсетілген негіз бойынша қылмыстық істің көлемі, көрсеткіші аса жоғары емес. 2001 жылғы статистика орталығы берген мәлімет бойынша – 31% құрады. 61% жоғары аталған негіз бойынша қозғалған қылмыстық істер 259 (32,5%), 96 (9,6%), 175 (8,4%), 296 (7,2%), 251 (4,8). Егер қылмысты бірнеше адам (топ) жасағанда біреуінің өліміне байланысты қылмыстық істі қысқартпай, қылмыс жасаған адамның қайтыс болуына байланысты қылмысты қудалауды болдырмайтын қаулы шығарылады¹.