Қылмыстық іс бойынша өндірісті қысқартудың түсінігі

                1. Қылмыс құрамының болмауы;

                2.  Қылмыс оқиғасының болмауы;

         Көптеген авторлар оқиғаның болмау мәселесін тергеу барысында анықталған мән-жайлар бойынша мүлдем орын алмаған оқиға туралы сөз қозғайды³. Қылмыс оқиғасының болмауын қылмыс құрамының болмауымен салыстыратын авторлар төмендегіше баяндайды: қылмыс

_______________________________

 

¹П.М. Давыдов, Д.Я. Мирский  Прекращение оуголовного дела в стадии дознания и предварительного следствия М., 1974г  С.45-49. 

²Л. Корнеева Прекращение уголовного дела за отсутствием состава и события преступления 1970г   С.53-54.

         ³П.М. Давыдов, Д.Я. Мирский Прекращение уголовных дел М., Госюриздат 1963г, С.12

оқиғасы, яғни соның негізінде қозғалған қылмыстық іс фактілі түрде мүлдем орын алмағандығы туралы айтылады¹.

          Кейбір авторлардың пікірінше, қылмыс оқиғасының болмауы жайлы сөз қозғауға болады. Егер қылмыстық іс бойынша қозғалған оқиғаның орын алмауы. Н.Я. Якубовичтің пікірінше: «тергеудің пәні болып табылатын қылмыстық әрекет, шын мәнінде орын алмаған жағдайда, қылмыстық оқиға болмады деп есептеледі»².

          Н.В. Жогин мен Ф.Н. Фаткуллиннің көзқарасы қарастырылып отырған сұрақ бойынша дұрыс. Олардың ойынша, «қылмыстық істі қысқартудың негізі ретінде қылмыс оқиғасының болмауы, алдын ала тергеуде әртүрлі нұсқаларда анықталады». «Қылмыс белгілері болып, бірақ қылмыс құрамының элементтері толық болмаса, онда әрекет болмады деп есептеледі». Бұл мәселенің тек теориялық емес тәжірибелік маңызы да бар. Себебі: қылмыстық іс қылмыс құрамының болмауына байланысты қысқартылса, онда іс бойынша барлық жауаптылық жойылады. Қылмыс құрамы болмаған кезде қылмыстық іс нақты тұлғаға қатысты  қысқартылады: онымен жасалған әрекет қылмыс болып табылмаса. Бұл жалпы ереже. Сонымен қатар, қылмыстық жағдайларды белгілейді, яғни тұлға қылмыстық жауаптылықтан босатылады, оның әрекеті қылмыс белгілеріне сәйкес болса да:

1.Қажетті қорғаныс – Қазақстан Республикасы Қылмыстық             кодексінің 32-бабы;

2.Қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру - Қазақстан Республикасының Қылмыстық  кодексінің 33-бабы;

3.Аса қажеттілік - Қазақстан Республикасы Қылмыстық            кодексінің 34-бабы;

4.Күштеп немесе психикалық  мәжбүрлеу - Қазақстан Республикасы Қылмыстық     кодексінің  36-бабы;

5.Орынды тәуекел ету – Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 35-бабы;

6.Бұйрықты немесе өкімді  орындау  - Қазақстан Республикасы  Қылмыстық кодексінің 37-бабы;

          Осы аталған жағдайлар анықталса  қылмыстық іс қозғалғаннан кейін, онда өндіріс қысқартылуға жатады. Н.В. Жогин мен Ф.Н.Фаткуллиннің пікірінше, адамның қылмыстық әрекетке қатысын дәлелдемеу салдарынан  қылмыстық іс  қысқартылады, егер     тергеушінің

 

_________________________________

 

¹ Д.С. Карев, Н.М. Савгирова  Возбуждение и расследование уголовных дел. М. Высшая школа, 1967г. С.112 Осындай көзқарасты өзге де авторлар ұстанады: П.М.Давыдов, В.Д.Сидоров, П.П. Якимов Судопроизводство по уголовно процесуальному закону. Свердловск 1962г. С.9

² Н.Я. Якубович  Окончание предварительного следствия. М.; Юридическая литература 1962г. С.10

барлық әрекеттеріне қарамастан айыптау бойынша қылмыстық жауаптылықтың барлық құрамдарын анықтайтын фактілерді дәлелдеу сәтсіз болса, онда бұл фактілер құқықтық әрекеттің белгілі тұлғаның осы қылмысқа қатысты кінәлілігін анықтайтын негіздің болуын айтады¹.

          Г.Н. Стойко осыған сәйкес заңнамада дәлелденбеу негізіне қатысты қылмыстық істі қысқартудың үш негізін бөліп көрсетуді ұсынады:

            - қылмыс оқиғасының болуының  дәлелденбеуі;

            - айыпталушының қылмыстық іс-әрекет жасауға қатысуының дәлелденбеуі;

            - тұлғаның жасаған әрекетінде  кінәсінің дәлелденбеуі²;

Бұл көзқараспен толық  келісуге болады деп есептеймін. Шынында  да, тергеу тәжірибесінде жасалған әрекет белгілі – бір нақты  тұлғамен тығыз байланысты болуы мүмкін жағдайлар аз емес. Және  осы тұлғаның қылмысқа қатыстылығының дәлелденбеуі – автоматты түрде қылмыстық істің қысқартылуына алып келіп соқтырады.

         Ақтайтын негіздер бойынша қысқартылған барлық қылмыстық істер алдын ала тергеудің кемшілігі салдарынан болады деп санауға болмайды. Яғни қылмыстық іс қылмыс белгілері болған кезде қозғалуы қажет. Қылмыстық құқық ғылымында қылмыстың төрт белгісін атап көрсетеді³. Олар: қоғамға қауіптілік, қылмыстық құқыққа қайшылық, кінәлілік, және жазаланушылық.

         Қылмыстың бірінші белгісі оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамға қауіптілік қылмыстың негізгі материалдық белгісі және қандайда бір әркетті қылмыс деп танудың негізі болып табылады. Алайда қоғамға қауіптілік - өзгермелі категория. Ол бірнеше жағдайларға: іс-әрекеттің өзіне (әрекет немесе әрекетсіздік); қылмыстың жасалу жағдайы, орны уақыты, тәсіліне; қылмыскердің жеке басының ерекшеліктеріне; қылмыстан келген зардаптың мөлшеріне; қылмыстың мақсаты мен мотивіне және т.б. жағдайларға байланысты анықталуы мүмкін .

        Егер жасалған әрекетте қоғамға қауіптілік белгі  болмаса, онда оның қылмыстылығы мен жазаланушылығы жойылады. Сондықтан, жасалған әрекеттің белгілері формальды болса да бар, бірақ елеулі маңызы болмағандықтан қоғамға қауіпті емес іс-әрекет қылмыс болып табылмайды (ҚР ҚК 9-бабының 2- бөлігі).

         Қылмыстың екінші белгісі – қылмыстық құқыққа қайшылық, яғни белгілі бір әрекетпен қылмыстық норманы бұзу. Қоғамға қауіпті әрекет, егер ол қылмыстық заңда тікелей қарастырылған болса ғана қылмыс болып табылады.         

______________________________

 

¹ Н.В. Жогин, Ф.Н. Фаткуллин Предварительное следствие М.; Юрид. лит-ра, 1965 г С.306.

²  Г.Н. Стойко Недоказанность обстоятельства уголовного дела. Красноярск .; 1984г. С.21

³   Д.Б. Бұғыбай  Қылмыстық құқық Жалпы бөлім Алматы 2003ж.; 32-бет

 

          Қылмыстың келесі белгісі – кінәлілік. Адамның өзі жасаған әрекетіне немесе әрекетсіздігіне қатысты психикалық қатынасы болса, оның әрекеті кінәлі түрде жасалған деп танылады. Сонымен бірге, сыртқы формальды белгілері қылмысты құрайтын тойтарылмайтын күш нәтижесінде немесе күштеп мәжбүрлеу кезінде адамның жасаған әрекеті де қылмыс ретінде саналмайды. Яғни, кінәсіз қылмыс та, жаза да жоқ деген сөз.

          Жазаланушылық – қылмыстың соңғы белгісін құрайды, өйткені қылмыстық заң жазалау қатерімен қорқытып тиым салған әрекетті немесе әрекетсіздікті жасау қылмыс болып саналады¹. Мұның өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама тек қылмыстық заңда ғана көрсетілгенін және осы іс-әрекет үшін қылмыстық заңның санкциясында жазалау қатері қарастырылатынын білдіреді. Мұндағы жазалау қатерімен тиым салу қылмыстың жазаланушылық белгісі болып табылады.

            Бұл көрсетілгендер қылмыстың негізгі төрт белгісі болатын. Осы белгілерге сәйкес қылмыстық әрекетті жай әрекеттен ажыратамыз.

          Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабы 1-бөлігінің 2-тармағына сәйкес қылмыс құрамының болмауына байланысты қылмыстық істі қысқарту. Егер қылмыс құрамы болмаса қылмыс та жоқ деген түсінік шығады. Мұндай жағдайда өндіріс міндетті түрде қысқартылады².

          Қылмыс құрамының ұғымы латынның «corpus delict» қылмыстық құқықтың ортағасырлық ғылымында пайда болған және ол тек процессуалдық мағынада қолданылды³.

         Сонымен қылмыс құрамы  - бұл  жасалған белгілі бір қоғамға қауіпті іс-әрекетті нақты қылмыс ретінде сипаттайтын қылмыстық заңмен бекітілген қылмыстың объективтік және субъективтік белгілерінің міндетті жиынтығы.

          Қылмыс құрамы төрт элементтен  тұрады:

       1.Қылмыстың  объектісі – қылмыстық заңмен  қорғалатын қоғамдық қатынастар: адам мен азаматтардың құқықтары  мен бостандықтары, заңды мүдделері,  ұйымдардың құқықтары мен заңды  мүдделері, қоғамдық қауіпсіздік  пен қоршаған орта, Қазақстан  Республикасының Конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығы мен қатар қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілікпен адамзаттың  қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады.

    

______________________________

 

¹ А.Н. Ағыбаев Қылмыстық құқық, Жалпы бөлім, Адматы: Жеті Жарғы :1999 ж.37-бет.

² Б.Қ. Төлеубекова Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Алматы: Жеті Жарғы : 2000ж, 235-бет

³ Л. Карнеева Прекращение уголовного дела за отсутствием состава и события преступления. М.;1970г  С.53-54.

        2.Қылмыстың объективтік жағы – қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік. Яғни қоғамға қауіпті зардап, себепті байланыс, қылмыс жасау, орны, уақыты, тәсілі, құралы және т.б.

         3.Субъектісі жеке адам, есі дұрыс, жауаптылық жасына жеткен болуы тиіс. Қылмыстық заңнамаға сәйкес қылмыстық жауаптылық жалпы  жас шамасы он алты жас болып табылады, кейбір ерекше жағдайларда он төрт, он сегіз,жиырма бес жастан да жауаптылық басталады. Біздің заңнамаға сәйкес міндетті түрде жеке тұлға болуы тиіс, яғни заңды тұлғаның қылмыстық жауаптылығы қарастырылмайды. Есі дұрыстық та субъектінің міндетті белгісіне жатады. Егер адам өз әрекетіне жауап бере алмайтын болса біз оны қылмыстық жауаптылыққа тартпай, керісінше тиісті емдеу мекемесіне соттың шешімімен емделуге жіберіледі. Қылмыс адамның кез-келген іс-қимылы сияқты адамның санасы мен еркі арқылы анықталады және бақыланады. Сондықтан есі дұрыстық – қылмыс субъектісінің міндетті ажырамас заңдық белгісі болып саналады.

          4.Субъективтік  жақ – кінә (абайсыздық пен  қасақаналық), ниет, мақсат, эмоционалдық  жағдай (аффект).

         Осы құрам элементтерінің бірінің болмауы қылмыс құрамының жоқтығын дәлелдейді. Ал қылмыс құрамы болмаса қылмыс та жоқ деген түсінік қалыптасады. Сол себептен тиісті орган қылмыстық істі тез арада қысқартуға міндетті. Егер кінәлі деп санаған  тұлға қамауда болса тез арада босатылуы тиіс. Сондықтан да мұндай негідер ақталуға жататын негіздер деп аталады.

         Қазақстан Рнспубликасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабының 2-бөлігінде қылмыстық іс қылмыс оқиғасаның жоқтығы дәлелденген кезде де, егер қосымша дәлелдер жинау үшін барлық мүмкіндіктер сарқылса, олардың бар екендігі дәлелденбеген кезде де, осы баптың бірінші бөлігінің 1 және 2- тармақтарында көзделген негіздер бойынша қысқартылады.   

        Тәжірибеден алынған мысалдар:

         Бостандық аудандық ішкі істер бөлімінің тергеушісімен кәмелетке толмағанды зорлау фактісі бойынша қылмыстық іс қозғалған. Тергеу барысында анықталған мән-жайлар: бір топ жастар А. деген азаматтың пәтерінде қылмыс оқиғасы орын алған. Н.деген азамат бұған дейін таныс болмаған Б.-ның туылған күніне досы С.-мен бірге келеді ол жерде Б.-мен оның шақырылған қонақтары болды. Барлығы жиналып спирттік ішімдік ішкен. Сосын Н. оған нашақорлық затты салып беруді сұрап, осыдан кейін ол сол жерде болған ер-азаматтармен жыныстық қатынасқа түседі. Сонымен қатар, Н. өзінің венерологиялық аурумен ауратынын ескертіп, тиісті құралды пайдалануды ұсынып, ешқандай қарсылықсыз жыныстық қатынасқа түскен. Оған қарсы ешкім күш көрсетпеген және ол өзі бұл әрекетке өз еркімен барып отыр. Сондықтан орын алып отырған факт бойынша қылмыстық іс қысқартылады. Себебі қылмыс құрам элементтері жоқ. Бұл жағдайда қылмыстық іс толығымен қысқартылады.

 

         Ия, айыпталушыға байланысты іс толығымен қысқартылуы тиіс, бірақ тергеу барысында өзге де мән-жайлар анықталуы мүмкін.

          Барлық ақтайтын негіздер бойынша қылмыстық істің қысқартылуын  алдын ала тергеудің  кемшілігі деп білуге болмайды. Қылмыстық іс қылмыстың белгілері мен қатар қылмыс құрамы мен оқиғасының болуына байланысты қозғалуы қажет.

         Егер қылмыс белгілерінің негізінде өндіріс қозғалса, кейін қылмыс құрамының бір элементінің болмағандығынан қысқартылса, онда қозғалған қылмыстық істің қозғалуы мен қысқартылуын заңды әрі негізді деп есептеуге болады.

         Мысалы: домалақ (аноним) қоңырауы негізінде шыққан жедел – іздестіру тобы пәтерде ер адамның мәйітін табады. Мәйіттің денесінде пышақ іздері табылады. Аталған қылмыс белгілеріне сәйкес Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 96-бабы 1-тармағымен қылмыстық іс қозғалды. Көп ұзамай осы қылмысты жасауы мүмкін деген күдікпен сезікті ретінде жәбірленушінің ( мәйіттің ) жұбайы табылады. Бұрын сотталған, бірақ шартты мерзімге босатылған.

Алдын ала тергеу барысында жұбайы бұрын күйеуіне дене жарақатын салғаны  үшін сотталғандығы анықталған.

        Сонымен тергеу барысында Махатова Сайра Шалбайқызы күйеуін қажетті қорғаныс кезінде анықталып, ҚР ҚК-нің 32-бабына (қажетті қорғаныс) сәйкес өндіріс қысқартылды.     Мұндай мысалдар күнделікті тұрмыста жиі кездесіп тұрады.

          Қылмыстық істі ақтайтын негіздер бойынша қысқартқан жағдайда, егер ол заңды әрі негізді қозғалған болса,  іс бойынша өндірісті тоқтата тұрумен салыстырғанда қылмыстық - процесуалдық қызмет толық тоқтатылады қылмыстық сот өндірісінің толықтай және жекелеп алғанда алдын ала тергеудің де  міндеттері  орындалған  болып  есептеледі¹.