Журналист этикасы

Жүргізушінің мәдениеті, қарым-қатынасы, білімі мен қабілет-қарымы бағдарлама мен оқиғаның барысын анықтаумен қатар тыңдаушылар мен көрермендерге ықпал ететіндігімен ерекшеленеді. Себебі, тыңдаушы, көрермен қауым жүргізушінің сөйлеу мәнеріне, тіл байлығына, қабілетіне, мінез-құлқына еліктеп, қатынас мәдениетін игереді. Сондықтан, жүргізушілік өнерге оның этикасы, мәдениеті, шеберлігі және денсаулығында ешбір ақаудың болмауы секілді ұғымдар да жатқызылады.

Күні бүгінге дейін елімізде дикторлер мен жүргізушілердің кәсіби ерекшеліктерін, кешегісін, бүгіні мен ертеңін зерттеген ғылыми еңбек атаулы жоқтың қасы. Оқулық жайын тіпті ауызға алудың өзі артық. Мәнерлеп оқу, көркемсөз жайында туындылар баршылық. Олардан алғашқы мағлұматтарды алуға, жалпы ұғымдарды түсінуге болады. Алайда, микрофонмен, камерамен қатынас жасайтын радио, телевизия дикторлеріне, жүргізушілеріне мамандық талабына сай келетін оқулық бүгінде ауадай қажет болып отыр. Қорыта келе мынандай ұсыныстар жасауды жөн көрдік:

-  Жүргізушілік өнері  мен шеберлік мәселесі кәсіби диктор, жүргізуші, шешен лекторлердің аясымен шектелмейді, әлем журналистикасының қазіргі бағыт-бағдары жүргізушілікті алға шығарып, кәсіби дәрежеге көтеріп, лайықты бағалап отыр. Әр журналистің жүргізуші болуы міндетті болмаса да жүргізушілік шеберліктен мол білімі мен толық мағлұматы болғаны абзал;

- Радио, телевизия бағдарламаларын халыққа таратып жеткізушісі - диктор, ал, аудиторияны өзіне бағындырып, жетелеушісі - жүргізуші деп түсінуге болады. Аталмыш сипаты диктор мен жүргізуші жұмысының аражігін айырып, бағыт-бағдарын айқындайды. Дегенмен, оларға қойылатын талап пен жауапкершілік ортақ;

- Елде радио, телевизия арналарының көбеюі жүргізушілерге деген сұранысты арттырды. Телеарналарда жүргізуші болу үшін түрі келісті, даусы жағымды болса жеткілікті деген теріс ұғым қалыптасты да оны оңай санап, кім қаласа сол игеріп кететіндей жеңіл ойлайтын қате түсінік пайда болды;

- Журналист-жүргізуші мамандығын оқытатын жеке оқу орнының өзін айтпағанда, арнайы мамандандыру курс те, жекелеген пәндер мен оның практикумы да ЖОО факультеттерінің базасында жоқтығы кадр дайындау саясатының осалдығын көрсетеді;             

- Алдағы уақытта дикторлік, жүргізушілік өнерін зерттеуге білікті ғылыми мамандарды жұмылдырып, тәжірибелі ұстаздардың қатысуымен білім жетілдіру семинар-тренингтерін жетекші телеарналардың жанында тұрақты ұйымдастыруды жолға қою керек.

«Абай-ақпарат»

                                          Қорытынды

Журналист этикасы – қоғамда, әлеуметтік ортада бұқаралық ақпарат құралдары өкілінің ұстанымымен, қызметімен, сондай-ақ, белгілі тұлғалар, ұжымдық топтармен арадағы қарым-қатынастармен тікелей байланысатындықтан, оның кәсіби шеберлігіне де ықпал етуші негізгі фактор бола алады. Өз міндеті мен жауапкершілігін терең сезіне білу, іскерлікті, кішіпейілділікті, мәдениеттілікті қастерлеу – журналистің кәсібіне, күнделікті қызметіне әбден сіңісті болған этикалық қасиет болып табылады. Жеке бастың мүддесін көздеп, өзінің қарақан басының қамы үшін баспасөз мінберін пайдалануға әрекеттену БАҚ қызметкерлері арасында кездесіп жатады. Мұны этикалық, моральдық жағынан азғындау деп таныған жөн.

Адал әрі әділ болу – журналист этикасының ең бір игі қасиеті. Өмірдің объективтік шындығын көпке жеткізуші, сол арқылы қоғамдық пікірді қалыптастырушы, төртінші билік иелерінің ешқашан да өтірік айтуға, жалған ақпарат таратуға қақысы жоқ. Бұл екінші жағынан журналист этикасының да қастерлі қасиеті болып табылады.

Журналистік мамандықтың бір ерекшелігі, әртүрлі көзқарастағы, сан қилы мінез-құлықты көптеген адамдармен күнделікті жолығып, сөйлесіп, жақын сырласудың арқасында ғана шығармашылық туындыларын жасайды. Сондықтан адамдармен тіл табыса білетін, ақылды, байсалды, мінезі жайлы болғаны дұрыс. Сонда ғана адамдардың сеніміне кіре алады, ой-пікірлерін айтқызады, өзіне қажетті ақпараттарды табады. Мұндай қабілеттерді игеру үшін де этикалық үлкен жауапкершілік, тәлім-тәрбие керек. Ешкімге тіс жарып айтпаған, жақын-жуық туыстарына ашпаған сырларын адамдар журналистке ғана сеніп жеткізетіндей ахуалды қалыптастыру – журналистің шеберлігі мен дарындылығының сыртында оның этикалық деңгейіне, қарым-қатынасының биік мәдениетіне тікелей байланысты. Ол үшін өзі де біреуге сене алатын, сол арқылы өзгенің де сенімін ақтай білетін этикалық қастерлі қасиетті игерген болуы абзал.

Егер журналистің қылығынан білгірсу, мақтаншақтық, кеудемсоқтық секілді жағымсыз әрекеттер байқалып жатса, онда оның моральдық жағынан азғындай бастағанының белгісі және оның салқыны әзірленген теле-радио бағдарламасын да, жариялатқан шығармасына да тиері заңдылық. Сонымен  қатар, мұндай кері мінез журналистің дарынын да тежейтіні сөзсіз. Нағыз ақылды әрі білімді және этикалық тәрбиелі журналист сапалы жақсы жарияланымдар жасаған сайын сабырлы салмақты кейпін сақтай біледі, одан да артық туынды жасауға талаптанып, іздене түседі.

Журналист кәсіби этиканы қашан да құрметтеуге, оны аяқ асты етпеуге тиіс. Жазған жарияланымдары қаншалықты сәтті шығып, ел ықыласына бөленген сайын ол соншалық кішіпейіл, елгезек, адал бола түсуі керек. Себебі, журналист мамандығының бір ерекшелігі, ол үнемі елдің көзінде, халықтың бақылауында болатындығында. Оқырман журналистің жазған әрбір мақаласына баға беріп отырады. Оның жазған дүниелерінен менменсіген, мақтанған сыңай байқалса, автордың өзінен бұрын оқырман дереу сезіп қояды. Біреу болмаса да біреулер сырттай бақылап отыр дегенді журналист естен шығармауы керек. Сондықтан, журналист адам өзінің жеке басының мүддесін ешқашан да қоғамдық, халықтық ортақ мұраттан жоғары қоймайды.

Этика мәселесі – журналистердің басты назарында болатын мәңгілік өлмейтін тақырыптардың бірі. Бұл бұрын да солай болып келген, адамзат қоғамы тірі организм ретінде бар кезде алда да тұрақты көтеріліп, көптің талқылауынан өте берері сөзсіз. Этикалық, моральдық процестердің дұрыс-терісін, ақ-қарасын халық қана әділдікпен айырып бере алады. Сондықтан этикалық нормалар жөнінде БАҚ құрғақ уағыздан гөрі нақты дерек пен оқиғаларды көбірек жарыққа шығарса қоғамдық пікірдің дұрыс қалыптасуына, имандылықтың орын алуына көмектескен болар еді.             

Қазақстанда журналистік этика мәселесі «Бұқаралық ақпарат құралдары» Заңында мазмұндалған. Аталған заңда этикамен бірге БАҚ-тың жұмыс істеу міндеттері мен журналистердің құқықтары бірнеше бапта белгіленген. Сондай-ақ, республикамызда «Ұлтаралық қатынастарды жазып көрсетудегі этика кодескі» қабылданған. Мұнда БАҚ-тың, журналистің осынау мақсаттағы алар орны мен рөлі айқындалған. Ал, Қазақстан Конституциясы мен басқа да кейбір заң актілерінде БАҚ пен журналистикаға қатысты мәселелер қамтылған.

Журналист – баспасөз ісіндегі негізгі тұлға. Онсыз қандай баспасөз болса да талапқа сай дайындалып, халықтың рухани талғамын қанағаттандыра алмайтыны түсінікті. Сондықтан, ең алдымен журналист кәсіби тұрғыда толыққанды маман ретінде еңбек етіп, танылуы керек. Ол өз қызметінде тек қана шындықты жазып, барлық мәселені, объективті түрде қарау керек. Нағыз журналист өмірде осылай еңбек етуге, осылай өмір сүруге тиіс. Бұл – журналист алдында тұрған үлкен борыштардың бірі.

Жалпы журналистика –халықтық,ұлттық болып саналады. Өйткені журналистика-халықтың қамын ойлайтын,соның қажетін қарастыратын сала. Қандай мәселені көтермесін журналистика соның бәрін халықтық тұрғыда қозғауға,халықтың сөзін сөйлеуге күш салады. Тар көлемде белгілі біреулердің ғана идеясын жақтамай,нағыз адамзатқа қызмет ету-биік моральдық-этикалық қасиет екені ақиқат. 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.      ҚР Конституциясы, 1995 жыл

2.      ҚР БАҚ туралы Заңы, 1995 ж.

3.      Медиалық, авторлық, жарнама, сайлау және еңбек құқықтарынан арнайы курс. Алматы, 2008 ж.

4.      Журналистің кәсіптік этикасының Кодексі // Журналист, №6, 1991.

5.      Практическая журналистика в Казахстане. Алматы, 2006 ж.

6.      Жақып Б. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары, Алматы 2004,

7.      Школа Американской журналистики // Журналист, № 10. 1993.

8.      Теплюк В.М. Этика журналистского творчества. –Москва: Мысль, 1980.

9.      Жақсылықбаева Р., филология ғылымдарының кандидаты, доцент. 26 қантар «Ақиқат» журналы

10. Эндрю Спэрроу Парламентік журналистика. Халықаралық тәжірибе

11. Қуандық Шамахайұлы. Беті жылтырдың бәрі тележүргізуші бола сала ма?

12. 23.11.2011

13. Қазақстан Масс-Медиасы: Негізгі ойыншылар, мүмкіндіктер,

қажеттіліктер мен қауіп-қатерлер MediaNet Халықаралық журналистика орталығы

14. Қуандық Шамахайұлы Телеэфирде қалай сұхбаттасып жүрміз халықаралық журналист ф.ғ.к.доцент

15. Тұрсын Қ, Нұсқабайұлы Ж. Теледидар сөздігі – тележурналист анықтамалығы. Оқу құралы. Алматы. Білім; 2003. – 380 бет.. 

16. Әбдіжәділқызы Ж. Тікелей эфир табиғаты. Алматы. Қазақ университеті 2003.- 59 бет.

17. Мұқатай Ж. Қазақ телережиссурасы қай деңгейде? // Қазақ әдебиеті. 2004. 27 тамыз. 3 бет.

18. Омашев Н. Журналистиканың жаңа стилі //Ақиқат. №9. 1997. 85-88 бет.

19. Тұрсын Қ. Сөз сиқыры. Алматы: Қазақ университеті, 1998. 112 бет.

20. Ықсан А. Қазақ теледидарының үні неге құмығыңқы? //Қазақ әдебиеті. 2001. 24 тамыз. 4 бет.

21. Боқаш Ғ. «Теледидар тілі оңай шағылатын жаңғақ емес. //Ана тілі. 2004. 16 сәуір. 2 бет.

22. Уәли Б. Дода халыққа бет алды. http: www. 31.kz. сайты. 2006. 3 наурыз.

23. Құрманбай Ш. Қап сүйреген қазақ ток-шоудың тапқырлығы ма?.. //Айқын. 2006. 16 ақпан.

24. Бораш Қ. БАҚ халыққа жақ болуы тиіс. //Егемен Қазақстан. 2005. 30 мамыр. 1 бет.

25. Негимов С. Шешендік өнер. – Алматы: Ана тілі, 1977. 221 бет.

26. Жолдыбай К. Ізденіс әркімнің өзінен басталады. //Егемен Қазақстан, 2002. 5 сәуір.

27. Броватая Л. Психологический фактор в работе ведущих прямого эфира. //Хабаршы. Журналистика сериясы. №5. Алматы, 1999. стр.  

28. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. Алматы. Қазақ университеті, 1998. 265 бет.

29. Тұрсын Қ. Телевизиядағы кері байланыс процесі. Алматы. Қазақ университеті, 2003. 132 бет.

30. Сәрсенов Қ. Тележурналистка терең тамырлы өнер. //Егемен Қазақстан 2004. 28 желтоқсан.

31. Олжабай Л. Қазақ телевизиясының қара шаңырағы .//Егемен Қазақстан 2003. 8 наурыз.

32. Хабар агенттігінің интернеттегі сайты: www.khabar.kz

33. Г. Красильникова. Как освещать выборы. Алматы, 2007 ж.

34. Қазақстан журналистерінің тәжірибесінен, 2009 ж.

35. Сборник законодательных и нормативных актов в области СМИ, Алматы 2007

36. Р. Қарымсақова. Жаз, бірақ, ушықтырма. Алматы, 2007 ж.

37. Каким быть закону о СМИ. Алматы, 2007 ж.

38. 6. Масс-медиа в Казахстане. Алматы, 2009 ж.

39. Н.Омашев «Ақпарат әлемі» Қазығұрт,Алматы 2006 ж

40. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті «Хабаршы»Алматы

41. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті «Радиохабардың

тілі мен стилі» Алматы 2010ж

42. М.Барманкулов «Сравнительный анализ жанров» Алматы

43. Амандосов Т. «Совет журналистикасының теориясы мен практикасы»

44. Омашев «Жол үстінде - журналист» 1999ж

45. Ворошилов В.В. Журналистика. Оқулық. СПб.;1999

46. Прохоров Е.П. Введение в теорию журналистики. М.:МГУ.,1995

47. Байтасов А. Қазақ газеттері кімге арналуы керек? //Ақ жол.-1925 №512

48. Нургожина Ш.И. В ведение в журналистику: Оқулық–Алматы: Қазақ университеті, 2001 94ст

49. Барманкулов М.К. Телевидение: деньги или власть? А, 1998

50. Әбілқасымов Б. Қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығашы. Анна тілі. 1990, 31 мамыр.

51. Горохов В.М.  Основы журналисткого мастерства. М,1989

52. Черепахов М.С. Таинство мастерства публициста М, 1984

53. Орлов Т.Д. Введение в журналистику. Редакция жұмысын ұйымдастыру. Минск.,1989

3