Жалпы тіл білімі

ІІІ. ТІЛДІ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

 

Лингвистикалық әдіс туралы ұғым. Жалпы лингвистикалық және арнайы әдістер. Салыстырмалы – тарихи әдіс, құрылымдық әдіс, олардың мақсаты.

Сипаттама әдісі. Оның мақсаты, міндеттері.

Тілдік эксперимент жасау әдістемесі.

Таксономиялық (тілдегі ұқсас құбылыстарды салыстыру) әдіс, оның мәні.

Тілдік генетикалық әдіс, оның мәні. Қазіргі тіл фактілеріне сүйене отырып, көне тұлғаларды қалпына келтіру (ішкі реконструкция) әдісі. Этимологиялық талдаудың принциптері.

Типологиялық (салғастырмалы) әдіс, оның мәні.

Типологиялық зерттеулердегі бағыттар мен міндеттер.

Лингвистикалық талдау әдістемесі. Тіл модельдерін жасау әдістемесі. Тіл біліміндегі математикалық әдіс. Тілді статистика тұрғысынан зерттеу әдістемесі және жиілік сөздіктері. Тілдің лингвистикалық география әдістемесі. Тілдік стилистикалық талдау тәсілдері, компоненттік әдіс.

 

ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

 

Төменде негізгі тақырыптар  бойынша үлгі ретінде студенттердің семинар сабақтарында жасайтын баяндамалары мен өз бетінше орындалатын рефераттардың тақырыптары беріліп отыр. Оларды оқытушы өз жағдайына қарай өзгертіп, түрлендіруіне, практикалық жұмыстардың басқа түрлерін пайдалануына болады.

 

1.Жалпы  тіл білімі, оның обьектілері  мен проблемалары тақырыбы бойынша:

1.Жалпы тіл  білімі, оның зерттейтіні, қарастыратын мәселелері.

2.Жалпы тіл  біліміндегі «тіл» және «сөйлеу»  проблемасы.

3.Тіл білімін  зерттеудің практикалық мәні.

 

2.Тіл білімінің басқа ғылыми салаларымен байланысы тақырыбы бойынша:

1.Тіл білімінің  қоғамдық ғылымдармен байланысы  және онда алатын орны.

2.Тіл білімінің  жаратылыстану ұғымдарымен байланысы.

3.Тіл білімінің 20 ғасырда туған ғылым салаларымен  байланысы.

 

3. Тіл және қоғам тақырыбы бойынша:

1. Тілдің қоғаммен  байланысынан туатын тілдік жағдайлар (ситуация).

2. Ұлттық сипаттың  тілдегі көрінісі, тіл этникалық белгі екендігі.

3. Әлеуметтік тіл  білімі, оның қарастыратыны.

 

4. Тіл мен ойлау тақырыбы бойынша:

1. Тіл мен ойлаудың  қарым-қатынасы.

2. Тіл мен ойлаудың  қарым-қатынасы жөніндегі марксшілдердің  көзқарастары.

3. Ойлау процесі  дамуының тілге әсерін зерттеу аспектілері.

 

5. Тілдің жүйелік сипаты тақырыбы бойынша:

1. Тіл жүйелі  құбылыс, жүйелер жүйесі.

2. Тіл жүйесіндегі  диахрондық, синхрондық қалыптар.

3. Тіл жүйесіндегі  прадигматикалық қатынастар.

4. Тіл жүйесіндегі  синтагматикалық қатынастар.

 

6. Тіл таңбалық жүйе тақырыбы бойынша:

1. Тілдік таңбалардың  өзіндік ерекшелігі.

2. Тілдік таңбалардың  жүйелік сипаты.

3. Тілдік таңбалардың  екі жақтылығы.

4. Ақпарат хабарлардың  сөз түрінде берілмейтін түрлері  паралингвистика, паракинесика туралы.

 

7. Тіл деңгейлері тақырыбы бойынша:

1. Тіл деңгейлері  туралы жалпы түсінік. (Тіл жүйесіндегі  «қабаттар» (ярусы).

2. Тіл деңгейлерін  қалыптастыру принциптері.

3. Тіл деңгейлерінің  түрлері, олардың әрқайсысының ерекшелігі, бір-бірімен байланысы.

 

8. Грамматикалық категориялар тақырыбы бойынша:

1. Грамматикалық  категория және оның мәні.

2. Грамматикалық  категориялардың тіл жүйесіне  қатысы.

 

9. Тілдің дамуы мен қызметі тақырыбы бойынша:

1.Тіл дамуының  шарттары мен себептері.

2.Тіл дамуының  диахрондық, синхрондық аспектілері.

3.Тіл дамуына  әсер ететін сыртқы жағдайлар.

4.Тілдің ішкі  құрылымдық даму заңдары.

5.Тілдің функциялық  қызметі.

 

10. Ежелгі дәуір тіл білімі тақырыбы бойынша:

1. Ежелгі қытай  тіл білімі.

2. Ежелгі үнді  тіл білімі.

3. Ежелгі грек  тіл білімі және грек философиясы.

 

11. Орта ғасырлардағы тіл білімі тақырыбы бойынша:

1. Орта ғасырлардағы  тіл білімінің даму жайы.

2. Араб тіл білімі.

3. Қайта өркендеу  дәуіріндегі тіл білімі.

 

12. 19 ғасыр тіл біліміндегі бағыттар тақырыбы бойынша:

1. 18-19 ғасыр тіл білімінің зерттелу жайы. 

2. Салыстырмалы-тарихи  тіл білімі, оның тіл білімін  дамытудағы мәні, кемшілігі.

3. Салыстырмалы-тарихи  әдіс және тілдердің генеологиялық  топтастырылуы.

4. В.Гумбольдт  және тіл философиясы.

5. Типологиялық  тіл білімінің қалыптасуы (Фрид. Шлегель, Авг.Шлегель, В.Гумбольдт т.б.)

6. М.Қашқари еңбегі  түркі тілдерін салыстырмалы-тарихи  әдіспен зерттеудің алғашқы үлгісі.

 

13. 19 ғасыр тіл біліміндегі бағыттар тақырыбы бойынша:

1. Тіл біліміндегі  логикалық бағыт.

2. Тіл біліміндегі психологиялық бағыт.

3. Тіл біліміндегі  натуралистік бағыт.

4. Жас грамматиктер  бағыты.

 

14. 19 ғасыр лингвистикалық мектептер тақырыбы бойынша:

1. Мәскеу лингвистикалық  мектебі, оның негізгі бағыты.

2. Қазан лингвистикалық  мектебі, оның негізгі бағыты.

3. Женева лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.

4. Ф.де Соссюрдің  тіл білімі туралы теориялық  тұжырымдары.

 

15. 20 ғасыр тіл білімі және структурализм тақырыбы бойынша:

1. 20 ғ.тіл біліміндегі  бағыттар.

2. Неолингвизм  мектебі.

3. Социологиялық  мектеп.

4. Эстетизмдер  мектебі.

5. Структуралық  тіл білімі.

6. Прага мектебі.

7.Копенгаген мектебі.

8. Дескриптік мектеп.

 

16. Кеңестік тіл білімі тақырыбы бойынша:

1. 20 ғасырдағы  Кеңес тіл білімі.

2. Кеңес тіл  білімінің негізгі ерекшеліктері.

3. Грамматика саласының зерттелуі.

4. Лексикология, лексикография  салаларының зерттелуі.

5. Тіл тарихы, диалектология  салаларының зерттелуі.

6. Қазіргі кезде  қазақ тіл білімінің даму сипаты.

 

Семинар сабақтарында бұдан басқа алдын-ала даярлаған тестілік сұрақтармен және тілдің табиғи мәнісі, жүйесі, структуралық құрылымы, дамуы, функциялық қызметі, тіл табиғатындағы әр түрлі кезеңдер туралы тақырыптармен жұмыс істеу көзделеді.

 

 

 

ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1.Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рожденственский  Ю.В. Очерки по истории лингвистики. М., 1975.

2.Ахманова О.С. Основные направления лингвистического  структурализма. М., 1985.

3. Березин Ф.М. История лингвистических учении. М., 1958.

4. Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. М., 1979.

5. Бодуэн де  Куртенэ И.А.Избранные труды по общему языкознанию. Т.1-2. М., 1963.

6. Гумбольдт В.А. Избранные труды по языкознанию. М., 1984.

7. Звегинцев В.А. Внутренние законы развития языка. М., 1954.

8. Кодухов В.И. Общее языкознание. М., 1974.

9. Қордабаев Т.Р., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. А., 2004.

10. Лингвистический  энциклопедический словарь. М., 1990.

11. Мейе А. Сравнительный  метод в историческом языкознании. М., 1954/

12. Методы лингвистических  исследований. М., 1973.

13. Общее языкознание. М., 1970, 1972; М., 1973.

14. Хрестоматия по истории языкознания ХІ –ХХ веков. Құрастырған Звенинцев В.А. М., 1956.

15. Чикобава А.С. Проблема языка как предмета  языкознания. М., 1959.

16. Щерба Л.В. Избранные  работы по языкознанию и фонетике. Л., 1958.

17. Языковые универсиалии  и лингвистическая типология. (мақалалар жинағы). М., 1969

Авторы: ф.ғ.д., профессор Ғ.Қалиев.

 

ПӘН БОЙЫНША ГЛОССАРИЙ

 

         Салыстырмалы – тарихи тіл білімі – шығу тегі жағынан бір – біріне жақын тілдерді зерттейтін тіл білімінің саласы.Негізгі мақсаты – туыс тілдердің арақатынасын анықтап зерттеу арқылы олардың даму жолдарын сипаттау.Оның қалыптасуы Еуропа ғалымдарының көне үнді әдеби тілінің үлгісі санскритпен танысуынан басталып, 18 ғ. 2 – жартысы мен 19 ғ. Басына сәйкес келеді.

         Типологиялық тіл білімі – тілдердің шығу тегіндегі өзара қатынасының қандай екеніне қарамастан, олардың құрылымдық және функционалдық белгілерін салыстыра зерттеу нәтижесінде 19 ғасырдың орта шенінде туған. Типологиялық тіл білімі жалпы тіл білімінде анықталған құрылымдық және функционалдық концепцияларға сүйене отырып, жеке тілдерді зерттеуге негізделеді.

Ареалдық тіл білімі – (лат.аrea – кеңістік, аудан) – лингвистикалық география әдістері арқылы тіл құбылыстарының таралу жайын, тіларалық (диалектаралық) байланыстарды зерттейтін тіл білімінің саласы, 19 ғ. 2 – жартысы мен 20 ғ. Басында пайда болған.

Структуралық тіл білімі – тілді таңбалар жүйесі деген қағидаға және тіл құрылымындағы жігі айқын элементтерге сүйене отырып, олардың формалды жағын қатаң түрде (нақты ғылымдарға жақындығын) зерттейтін тіл білімінің саласы.Оның жеке сала ретінде қалыптасқан кезі – 20 ғасырдың 20 – 30-жылдары.

Психологиялық тіл білімі – сөйлеу процесінің қалай іске асатыны, адам психикасындағы қабылдау, түйсік, байымдаумен сөйлеудің байланысын, оның тіл жүйесіне қатысын зерттейтін тіл білімінің саласы.Бұл бағыт 19 ғасырдың орта шенінде пайда болған.

Этникалық тіл білімі. Этнолингвистика – грекше ethnos халық, тайпа) – тілдің халық мәдениетіне қатысын зерттейтін тіл біліміндегі бағыт.Этнография ғылымының құрамында 19-20 ғасырлар арасында дербес бағыт ретінде пайда болған.Оған 19 ғасырдың 70-ші жылдарында Солтүстік және Орталық Америка жеріндегі көптеген үндіс тайпаларының зерттелуі ықпал етті.

Социологиялық (әлеуметтік) бағыт (социолингвистика) тілді адамдардың қоғамдық қызметіне, кәсіби тіршілігіне қызмет ететін әлеуметтік құбылыс, қарым – қатынас құралы деп қарайтын бағыт, 19-20 ғасырлар аралығында пайда болған.

Эстетикалық бағыт -  тілді эстетикалық философия тұрғысынан зерттеу нәтижесінде 20 ғ. басында Батыс Еуропа тіл білімінде туған бағыт.

           Синхрониялық тіл білімі – тілдің белгілі бір дәуірдегі қалпын, құрылымын сипаттап зерттейтін тіл білімі.Оны сипаттама тіл білімі, нормативті тіл білімі деп те атайды.

          Диахрониялық тіл білімі – тілдің тарихи уақыт ішінде өзгеруі мен дамуын зерттейтін тіл білімі.Оны тарихи тіл білімі деп те атайды.

          Дескриптивтік тіл білімі – Америка үндістерінің тілін зерттеуге байланысты америкалық структурализм құрамында 20 ғасырдың 30-50- жылдарында пайда болған тіл білімі.Оның мақсаты – тілдің лексикалық, грамматикалық мағыналары туралы мәліметтерді пайдаланбай – ақ, тіл элементтерінің өз айналасында болатын өзгерістерін (өзара тіркесімділігі т.б.) зерттеу арқылы сөйлеу процесін сипаттау.

Бұл – дистрибуция әдісін қолдану арқылы тілді формалды түрде зерттейтіндіктен, дистрибуциялық тіл білімі деп те аталады.

Қолданбалы тіл білімі – тілді практикалық талаптарға сәйкестендіріп қолданудың ғылыми жүйесін қалыптастыратын тіл білімінің саласы.Ол ғылыми пән ретінде 20 ғасырдың орта кезінен белгілі болды.Мысалы, графика мен орфографияны қалыптастыру, сөздіктер жасау, сөйлеу мәдениетін жетілдіру, әдеби норманы орнықтыру, терминдерді жүйеге келтіру т.б. қолданбалы тіл білімінің қарайтын мәселелері.

             Функционалдық тіл білімі – структуралық тіл білімінің тілдің қатынас құралы ретінде функциялық жағына баса назар аударатын саласы.20 ғасырдың 30-жылдарынан бастап дамыған.

Паралингвистика - (грекше рara – жанында, қасында) – сөйлеу үстінде қолданылатын тілдік емес, қосымша құралдарды (дауыс ырғағы, дауыс әуені, интонация, бет, қол, дене қимылы т.б.) зерттейтін тіл білімінің саласы.

        Салыстырмалы – тарихи зерттеу әдісі - – шығу тегі жағынан бір – біріне жақын тілдерді салыстыра зерттейтін әдіс.Негізгі мақсаты – туыс тілдердің арақатынасын анықтап зерттеу арқылы олардың даму жолдарын сипаттау.Оның қалыптасуы Еуропа ғалымдарының көне үнді әдеби тілінің үлгісі санскритпен танысуынан басталып, 18 ғ. 2 – жартысы мен 19 ғ. Басына сәйкес келеді.

          Типологиялық зерттеу әдісі– тілдердің шығу тегіндегі өзара қатынасының қандай екеніне қарамастан, олардың құрылымдық және функционалдық белгілерін салыстыра зерттеу. Типологиялық тіл білімі жалпы тіл білімінде анықталған құрылымдық және функционалдық концепцияларға сүйене отырып, жеке тілдерді зерттеуге негізделеді.

Структуралық әдіс– тілді таңбалар жүйесі деген қағидаға және тіл құрылымындағы жігі айқын элементтерге сүйене отырып, олардың формалды жағын қатаң түрде (нақты ғылымдарға жақындығын) зерттейтін әдіс. Қалыптасқан кезі – 20 ғасырдың 20 – 30-жылдары.