Сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё Ашмянскага раёна ў 1953 – 1985 гг

     Санітарная служба раёна была арганізавана ў 1944 годзе. Першымі дзяржаунымі санітарнымі інспектарамі і галоунымі санітарнымі урачамі былі Ганна Васільеуна Даброва, Мікалай Паўлавіч Варпшуха, Надзея Мікалаеўна Вакуленка, Ніна Сямёнаўна Апанасенка. У санстанцыі ў 1950 — 1980 гадах працавалі ад 7 да 10 чалавек, быў толькі адзін урач.

     Асноўнымі кірункамі дзейнасці ў той час была барацьба з брушным і сыпным тыфам, малярыяй, сіфілісам, дызентэрыяй, туберкулёзам, трахомай і іншымі інфекцыйнымі хваробамі на тэрыторыі раёна.

     Работнікі санстанцыі працавалі тыднямі ў населеных пунктах раёна ў ачагах інфекцыйных захворванняў. Дзякуючы іх дзейнасці і прафесіяналізму былі ліквідаваны ўспышкі брушнога і сыпнога тыфу, дызентэрыі, віруснага гепатыту «А» і іншых захворванняў.

     У розныя гады цэнтр узначальвалі галоўныя ўрачы Я.3.Бойка, К.К.Лапуць, В.М.Міхалоўскі, М.А.Рудзеўскі, С.Л.Мазанік. Добрымі спецыялістамі ў розны час зарэкамендавалі Л.А.Бітны, М.З.Якаўлева, Н.А.Пруднікава, Я.І.Блашкевіч, Г.Б.Маслоўская, М.В.Сокалаў, А.А.Вайкуль, А.А.Раманоўская, Т.С.Давыдава, М.С.Цярэшка, М.С.Мантур і іншыя.

     На тэрыторыі  раёна 10 ліпеня 1944 годзе было створана  Ашмянскае лясніцтва ў складзе Ашмянскага лясгаса. Кантора лясніцтва першапачаткова размяшчалася ва ўрочышчы Сухая. Лясніцтва ўзначальвалі І.П.Грудзіна (першы ляснічы) і Я.О.Відзевіч (першы намеснік ляснічага), А.К.Закрусеўскі, А.І.Кавалёнак, Г.І.Крывенька, У.І.Жыхароў, А.І.Юзафовіч, П.В.Волкаў, У.В.Навіцкі і інш [6, c. 46-47].

     Прадпремства «Белкава» створана ў 1954 годзе пад назвай «Арцель 9 Мая». У 1957 годзе перайменавана ў кансервавы завод. 3 1971 года прадпрыемства ўваходзіла ў склад Лідскага камбіната харчовых канцэнтратаў. 3 1993 г. прадпрыемства было выдзелена ў самастойную адзінку.

     Дырэктарамі ў свой час былі Гарохаў, І.Я.Пруднікаў, А.Д.Рылькова, В.Л.Багдановіч, Л.Л.Каралёва, Я.А.Борыс і іншыя.

      Прадпрыемства невялікае, на ім працавала 60 чалавек. Значны ўклад у яго развіццё ўнеслі І.Л Ляшчынская, І.П.Баброшская, Д.В.Шумская, Г.М.Мажэйка, ГЛ.Ляшчэвей і іншыя. «Белкава» займаецца перапрацоўкай кавы, кававых напояў, спецыяў і іншых прадуктаў харчавання. Прадукцыя прадпрыемства пастаўляецца ў многія гарады Беларусі а таксама за яе межы.

     Гандлёвая арганізацыя раёна (райсаюз) створана была створана яшчэ ў 1940 годзе. У красавку 1953 года налічвала 9 сельскіх спажывецкіх таварыстваў, 47 гандлёвых кропак у сельскай мясцовасці і 12 у горадзе Аш-мяны. 3 62 тыс насельніцтва раёна ў кааперацыю а6'ядналіся 8148 чалавек. У студзені 1954 года гандлёвая сетка вырасла, стала 1 гарадское і 9 сельскіх спажывецкіх таварыстваў, 88 гандлёвых кропак (18 магазінаў у горадзе і 70 у сельскай мясцовасці), 14 297 пайшчыкаў (у тым ліку ў горадзе 2178). За 1953 год план тавараабароту быў выкананы на 85,4%. Старшыня райспажыўсаюза — С.Ф.Сыцянкоў, старшыня гарадскога спажывецкага таварыства — Шлейфер.

     Вялося аднаўленне і будаўніцтва тыпавых магазінаў, сталовых, вытворчых складскіх памяшканняў [27, c. 504-505].

     Торфапрадпрыемства “Ашмянскае” было створана ў 1952 годзе з мэтай выкарыстання залежаў торфу на патрэбы насельніцтва. Работы праводзіліся ўручную. Арганізацыя першапачаткова мела назву «Торфапрадпрыемства ў Берніках» і ўваходзіла ў Міністэрства паліўнай прамысловасці БССР. У 1955 годзе атрымала афіцыйную назву «Торфапрадпрыемства «Бернікі». Існавала як самастойная адзінка, а ў апошнія гады перад будаўнітвам торфабрыкетнага завода было далучана як участак да галоўнога прадпрыемства «Валейкавічы» Смаргонскага раёна.

     У гады кіравання А. М. Патапейкі (1952 — 1958) прадпрыемства працавала стабільна, заносілася на раённую Дошку гонару.

     У 1965 годзе праектным інстытутам «Белгіпраторф» была распрацавана дакументацыя на будауніцтва торфабрыкетнага завода (праект зацверджаны Саветам Міністраў БССР 7 кастрычніка 1965 года), які пачаў узводзіцца на базе радовішча торфу, разведанага ў 1955 годзе горкаўскамі і ленінградскімі геолагамі. Завод пабудаваны ў 1968 г. (вытворчая магутнасць — 60 тыс тон паліўных брыкетаў у год). Колькасць рабочых і служачых — 250 чалавек.

     Сыравінная база — радовішчы «Карвелішкі» і “Мікулішкі” (1400 га). У апошнія гады сыравінная база скарачалася, паменшылася колькасць працуючых. Доўгі час у калектыве прадпрыемства працавалі І.І.Платановіч, В.В.Красноўскі, М.Л.Барзянкоў, З.Ф.Болзан, Р.С.Барысевіч, Г.І.Бізукойць і іншыя.

     Калектыў узначальвалі А.Спірыдовіч, Г.Лазараў, Б.Аскерка, А.Патапейка, В.Гаўрыкаў, С.Шамрай, І.Ляшэнака, І.Буй, М.Бялянскі, Г.Барысевіч, В.Есьман, С.Алешка, В.Краўчанка, І.Каханоускі, М.Ламака, М.Харашаеў.

     Селекцыйна-племянная работа пачалася ў красавіку 1945 года, калі была ўтворана Вілейская дзяржаўная заводская канюшня. Вясной 1959 года гэта гаспадарка пераўтворана ў Свірскую міжраённую станцыю па племянной рабоце і штучным асемяненні сельскагаспадарчых жывёл. У 1961 годзе пераведзена ў веску Навасёлкі. У раёнах станцыя мела свае вытворчыя падраздзяленні. Усяго працавала 96 чалавек, з іх ў Ашмянах — 29.

       Пераломным момантам можна лічыць 1962 год, калі Ашмянская дзяржаўная племянная станцыя стала міжраённай. Абслугоўвала Ашмянскі, Астравецкі, Смаргонскі і Мядзельскі раёны. 3 1 сакавіка1973 года міжраённая станцыя рэарганізавана ў раённую дзяржаўную станцыю па племянной справе і штучным асемяненні жывёл. Рэарганізацыі працягваліся: у 1976 г. подсобная гаспадарка станцыі была перададзена калгасу «Парыжская камуна», у саўгас «Перамога» былі перададзены племянныя коні. Не стала пчалапасекі, электрастанцыі.

     У лістападзе 1985 года станцыя была пераўтворана ў селекцыйна-племянны цэнтр жывёлагадоўлі, у снежні да цэнтра далучылася міжкалгаснае племаб'яднанне (створана ў 1971 годзе). У цэнтры працавала 25 чалавек. Дырэктарамі станцыі працавалі А.К.Палазоўскі, С.П.Маісеенкаў, Р.А.Рэва, В.Л.Мініна, Т.І.Данілевіч, Г.У.Папялушка і інш.

     На канец 1985 года ў раёне дзейнічала 15 аўтаматычных тэлефонных станцый на 3600 нумароў, 1 гарадская на 200 нумароў і 14 вясковых – на 1400 нумароў [19,С.16]. На 1 лістапада 1985 года ўстаноўлены 12346 радыёкропак, 9 міжгародных і 23 гарадскія аўтаматы, у раёне працуе 65 паштальёнаў [19,С.23].  

     Яшчэ ў  1896 годзе братамі Сальмановічамі  быў адкрыты Гальшанскі крухмальны  завод, які ім і належаў да 1939 года і ў час вайны (1941-1944). Прадпрыемства размешчалася ў  в.Рамейкішкі. У 1900 годзе быў 1 паравы кацел (паверхня нагрэву 154 кВ футы); у 1905 годзе – 1 кацёл (172 кВ футы). У 1908 годзе на заводзе працавала 14 рабочых. З 26 сакавіка 1945 года працаваў як завод № 30 “Рамейкішкі”, у маі 1952 года быў пераіменаваны ў Гальшанскі крухмальны завод. Першапачаткова завод працаваў у сезонным рэжыме (130 – 150 сут) у 3 змены. Колькасць персаналу ў 1947 годзе разам з сезоннымі рабочымі 60 – 80 чалавек. У суткі выпускалася 3-4 тоны прадукцыі, з 1953 года – 6 тон. Прадукцыя – фугавы крухмал, з 1953 года – сухі крухмал. Завод быў рэканструяваны ў 1949, 1972, 1987 гадах, што дазволіла пераапрацоўваць адпаведна 25, 100, 200 т бульбы ў суткі. Прадукцыю завод пастаўляе спажыўцам Беларусі і Расіі, наладжана падсобная гаспадарка.

     З апошняй  чвэрці ХІХ стагоддзя існуе  друкарня ў Ашмянах. Ей валодаў Зыська Мойшавіч Мекель. У 1915 годзе друкарня трапіла да кайзераўцаў і была вывезена ў в.Навасёлкі, дзе выкарыстоўвалася для выпуску дакументаў і іншай друкаванай прадукцыі. У 1939 – 1941 гадах друкарня выпускала і раённую газету “Знамя свободы”, а ў 1953 годзе была закрыта. У 1977 годзе зноў аднаўляе сваю дзейнасць, а з верасня 1987 года яна перастае друкаваць раённую газету і займаецца толькі выкананнем заказаў арганізацый і устаноў [13, c. 500].

     Міжкалгаснае вытворчае аб'яднанне па электрыфікацыі сельскай гаспадаркі (Ашмянскае райсельгасэнерга)     створана ў снежні 1974 года. У студзені 1987 года пераўтворана ў Ашмянскае райаграпрамэнерга. У розныя гады прадпрыемства ўзначальвалі М.І.Паўлоўскі, М.Я.Шабановіч, Я.С.Гулецкі, А.І.Верамеевіч.

     У сакавіку 1959 года пачалася электрыфікацыя калгасаў і саўгасаў. На базе былых электрастанцый утвараецца Ашмянскі ўчастак электрасетак (1959), які абслугоўваў Ашмянскі і Астравецкі раёны, частку Смаргонскага. Праз 5 гадоў пабудаваны падстанцыі ў Астраўцы, Гальшанах. 15 мая 1965 года створаны Ашмянкі раён электрычных сетак (РЭС). Падзяляўся на 3 участкі — Ашмянскі, Астравецкі, Смаргонскі, працавалі 73 работнікаў. 31 снежня 1967 года раён электрасетак перайменаваны ў прадпрыемства электрычных сетак (ПЭС). Паступова павялічвалася магутнасць падстанцый: Смаргонская (1967), Ашмянская (1968) падстанцыі пераводзяцца пад напружанне 110 кВ, а ў снежні 1970 года пабудавана паветраная лінія Ашмяны — Смаргонь (110 кВ). У 1968 годзе паветраная лінія электраперадач злучыла раён з Літвой (Ашмяны — Кольвеляй).

     У 1970 годзе Ашмянскаму ПЭС падпарадкаваны Іўеўскі раён электрасетак.

      У ПЭС уваходзіла 8 падстанцый на 35 кВ, 3 — на 110 кВ. Працавалі 302 работнікі. У 1978 годзе пабудавана тыпавая база ПЭС. У лістападзе 1988 года прадпрыемства электрасетак перайменавана ў Ашмянскую электрасетку (АЭС). Сярод работнікаў, якія вызначыліся сваей працай, адзначаны ордэнам: Працоўнага Чырвонага Сцяга, «Знак Пашаны», медалямь «За працоўную доблесць», Ф.А.Ляшчынскі, У.А.Субач, А.А.Лявошка, В.В.Грышан, В.I.Гульба, АЛ.Лемеш, Т.І.Свербуховіч, З.В.Чырыца, Г.Я.Захарыч, В.С.Кулакоў, знакам «Ганаровы энергетык» — Ф.В.Ждановіч, В.У.Чарняцоў, знакам «Ганаровы радыст» А.В.Гусь, 8 чалавек — знакам «Выдатны энергетык», больш за 40 — медалём «Ветеран працы».

     За час існавання калектывам прадпрыемства праведзена значная работа па электрыфікацыі сельскагаспадарчых аб'ектаў ў калгасах і саўгасах раёна. Усе пабудаваныя і эксплуатуемыя жывёлагадоўчыя памяшканні, рамонтныя майстэрні, збожжатакі і іншыя сельгасаб'екты атрымлівалі электраэнергію і знаходзіліся на абслугоўванні «Ашмянскага аграпрамэнерга».

     На прадпрыемстве працуе цэх па рамонце электрарухавікоў. Значны уклад у працоўныя поспехі калектыву ўнеслі рабочыя і служачыя С.А.Кавалеўскі, Ч.Л.Ястрэмскі, А.В.Супрановіч, Я.А.Кавалёнак, ЯЛ.Аўсю-

кевіч,  А.Э.Маліноўскі і іншыя [1, c. 7-8].

     Раённая  газета “Знамя свободы” пачала  друкавацца 21 кастрычніка 1939 года  на беларускай мове. З 23 жніўня 1943 года па 10 ліпеня 1944 года рэдакцыя працавала ў нелегальных умовах. З лістапада 1948 года да снежня 1951 года пры рэдакцыі газеты працавала рэдакцыя радыёвяшчання. З 1962 года газета стала называцца “Красное знамя”. Тыраж газеты мяняўся як у бок павелічэння, так і ў бок памяншэння: 1946 год – 1000 экзэмпляраў, 1954 год – 2000, 1963 год (студзень) – 13200, 1963 год (снежань) – 6350, 1964 – 7000 экзэмпляраў. Калектыў рэдакцыі на працягу ўсёй сваей гісторыі ўносіў і ўносіць пэўны ўклад у жыццё раёна, у выкананне планаў і праграм, інфармаванне чытачоў аб найбольш значных падзеях, аб добрасумленных працаўніках і знакамітых земляках.

     Ашмянскі раённы Савет дэпутатаў прыняў рашэнне № 321 ад 25 мая 1984 года ў якім разгледзеў пытанне аб дзейнасці дрожзавода. Было адзначана, што на брыгадную форму арганізацыі працы з элементамі гаспадарчага разліку пераведзена 5 брыгад з ахопам 60 чалавек, што склала 72,3%. Увядзенне быгаднай формы арганізацыі працы садзейнічала выкананню планавых заданняў, паляпшэнню працоўнай дысцыпліны і павышэнню якасці прадукцыі. Але завод не ў поўнай ступені выкарыстаўвае рэзервы і магчымасці для далейшага развіцця і павышэнню брыгаднай формы арганазацыі і стымулявання працы [19,С.10].

     Адкрытае таварыства «Ашмяны-Лён» пачынае сваю дзейнасць з лістапада 1944 года як нарыхтоўчы пункт па прыёмцы льнотрасты, ільнасемя і валакна завадской апрацоўкі. Потым пачалося будаўніцтва адна-агрэгатнага льнозавода.

     У 1955 годзе будаўніцтва было спынена, адноўлена ў 1959 годзе, закончана ў 1964 годзе. Вытворчая магутнасць завода — выпуск у год 970 т ільнавалакна і 5,4 тыс. т ільносаломы. Да 1975 года ў асноўным перапрацоўвалася льнотраста (ільносалома толькі 1,5 — 2,0 тыс. т у год). Пасля рэканструкцыі цэха прамысловага прыгатавання трасты (1975) стала магчымым значна павысіць выпуск прадукцыі.

     На працягу некалькіх гадоў (1979 — 1981) вялася рэканструкцыя ўсяго прадпрыемства. Пасля яе завяршэння завод стаў трохагрэгатным (выпускаў ў год 3,24 тыс. т ільнавалакна, да 16,8 тыс. т ільносаломы). Павялічылася колькасць працуючых: 1967 год — 150 чалавек, 1985 год— 443 чалавек. Побач з заводам пабудаваны пасёлак — 21 дом на 34 кватэры [4, c.239].

     23 сакавіка 1981 года Ашмянскі раённы Савет дэпутатаў пастанавіў аўтабазе №13 і ДЭУ-190 прывесці ў парадак дарогі і прадоўжыць маршруты па наступных кірунках: Ашмяны – Крэйванцы-Пектуша-Буняны; Ашмяны-Даукшышкі-Мураваная Ашмянка і г.д. [17,С.2].

     Звесткі  аб лячэбных установах у г.Ашмяны  вядомы з 1848 года. У 1897 годзе  у Гальшанах быў прыёмны пакой, 1 урач працаваў у маёнтку графа Чапскага ў Навасёлках. У 1938 годзе існавала гарадская бальніца на 35 ложкаў, працавалі 3 урачы, 5 акушэрак, 6 фельчараў. На адно бальнічнае ложка прыходзілася 219 чалавек, на аднаго ўрача 2558 чалавек. Ужо ў 1940 годзе ў Ашмянах працавала бальніца на 100 ложкаў, амбулаторыя, зубаўрачэбны кабінет, дзіцячая кансультацыя, 5 медыцынскіх пунктаў у Жупранах, Мураванай Ашмянцы, Анжадаве, Цудзенішках, на ст.Ашмяны. Праз год колькасць ложкаў павялічылася на 10, адкрыўся медыцынскі пункт ў Граўжышках, будаваўся інфекцыйны барак. Працавала 13 урачоў і 37 чалавек сярэдняга медыцынскага персаналу. Быў створаны раённы аддзел аховы здароўя. У жніўні 1944 года у раёне сталі працаваць бальніца, амбулаторыя, санітарная станцыя, 3 амбулаторныя пункты на сяле. У 1945 годзе адкрыўся абласны дом дзіцяці, радзільнае аддзяленне бальніцы пераўтворана ў радзільны дом [27, c. 500-503].

     У сакавіку 1945 года мелася 8 урачэбных і фельшарскіх  участкаў. Працавалі 3-месячныя курсы  медсясцёр, адкрылася школа медсясцёр.

    У 1967 годзе былі паліклініка, раённая бальніца (180 ложкаў), 3 сельскія ўчастковыя бальніцы (бальніца ў Анжадаве закрылася), скурна-венерычны дыспансэр, амбулаторна-ўрачэбны ўчастак (Анжадава), 22 сельскія фельшарска-акушэрскія пункты, 2 здраўпункты, 5 аптэк [28, c. 3].