Сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё Ашмянскага раёна ў 1953 – 1985 гг

Міністэрства  адукацыі Рэспублікі Беларусь

УА “Гродзенскі дзяржаўны  універсітэт імя Янкі Купалы”

 

 

 

 

Факультэт гісторыі і сацыялогіі

Кафедра гісторыі Беларусі

 

 

 

Лугін Аляксандр Васільевіч

 

 

 

Сацыяльна-эканамічнае  і культурнае развіццё Ашмянскага раёна  ў 1953 – 1985 гг.

 

 

 

Курсавая праца

Студэнта 4 курса завочнай формы навучання

 

 

 

 

 

 

Навуковы кіраўнік:

кандыдат гістарычных навук,

дацэнт кафедры гісторыі Беларусі

Івашчанка Наталля  Альбертаўна

 

 

 

 

 

Гродна 2009

ЗМЕСТ

 

УВОДЗІНЫ..........................................................................................3-4

 

ГЛАВА 1. ГІСТАРЫЯГРАФІЯ І КРЫНІЦЫ....................................5-7

 

ГЛАВА 2. САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ І КУЛЬТУРНАЕ РАЗВІЦЦЁ АШМЯНСКАГА РАЁНА Ў 1953 – 1985 ГГ...............8-34

1. Развіццё сельскай гаспадаркі.......................................8-14
2. Падпрыемствы, арганізацыі і ўстановы Ашмянскага раёна………………………………………….………15-26
3. З гісторыі самадзейных калектываў, устаноў

адукацыі і культуры Ашмяншчыны..........................27-34

 

ЗАКЛЮЧЭННЕ...............................................................................35-36

 

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ І ЛІТАРАТУРЫ.................37-39

 

дадаткі………………………………………………………….40-44

 

 

 

 

 

 

 

УВОДЗІНЫ

 

Актуальнасць

     На рацэ Ашмянка, за 220 км на паўночны ўсход ад Гродна знаходзіцца горад Ашмяны. У крыніцах другой паловы ХІХ – пачатку ХХ стагоддзяў часта сустракаецца меркаванне, што Ашмяны ўжо існавалі ў 1040 годзе (год паходу Яраслава Мудрага на Літву). У “Хроніцы Літоўскай і Жамойцкай” Ашмяны ўпамінаюцца ў 1341 годзе. Горадам і навакольнымі землямі валодалі вялікія літоўскія князі Гедзімін, Яўнут, Альгерд, Ягайла, пазней – феадалы Я.Юндзіловіч, В.Насілоўская і інш.

     У Ашмянах  на левым беразе ракі Ашмянкі  знаходзіўся замак, быў пабудаваны  парафіяльны касцёл (1391 г.), царква (1840 г.), мураваны касцёл францысканцаў (1882 г.), дамініканскі касцёл Святой Троіцы (1667 г.), кальвінскі збор, гімназія імя Я.Снядэцкага (дзейнічала ў 1918 – 1939 гг.), народны тэатр і інш.

      Ашмяншчына - край шматвекавой багацейшай гісторыі. З ХІV стагоддзя ён адлічвае найбольш цікавыя і летапісныя старонкі свайго існавання, а яны слаўныя і гераічныя, драматычныя і трагічныя. Не абмінулі яе ўсе войны і рэвалюцыі, якія прайшлі праз Беларусь. Яны пакінулі свой след не толькі ў помніках і абелісках, якімі так багата Ашмянская зямля, але ў душах і сэрцах, лёсах тутэйшых людзей, а ўсё гэта прывяло да змяненняў у сацыяльна-эканамічным і культурным развіцці Ашмяншчыны. Гісторыя Ашмян і раёна ўжо даўным-даўно знаёма археолагам, гісторыкам і проста цікаўным жыхарам гэтай мясцовасці. У раёне працуюць гісторыка-краязнаўчыя музеі, выставы, распрацоўваюцца турыстычныя маршруты. На сённяшні дзень у раёне праходзяць навукова-практычныя гістарычныя канферэнцыі, на якіх навукоўцы з Беларусі, Літвы і ншых краін прадстаўляюць свае працы па вывучэнню гісторыі  Ашмяншчыны. Таксама ў раёне праз пэўны прамежак часу праводзяцца Гальшанскія чытанні (апошнія прайшлі ў красавіку 2009 года). Ініцыятарам правядзення Гальшанскіх чытанняў выступае Валянціна Міхайлаўна Лузіна (настаўніца беларускай мовы і літаратуры, да 2008 года – намеснік старшыні Ашмянскага райвыканкама, з 2008 – дэпутат Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь).

     У апошні  час вельмі актыўна вядзецца  праца не толькі па вывучэнню гісторыі роднага краю, але і па захаванню матэрыяльнай базы музеяў.

     Мне, як  будучаму гісторыку і жыхару  горада Ашмяны, таксама не абыякава гісторыя і культура гэтага краю. Усё вышэй пералічанае дало мне магчымасць выбраць і спыніцца менавіта на гэтай тэме, а самае галоўнае сцвярджаць аб яе актуальнасці на сённяшні дзень.

 Мэтай маёй курсавой працы:

Даследаваць сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё Ашмянскага раёна ў 1953 – 1985 гг.

Для дасягнення дадзенай мэты перад сабой я паставіў наступныя задачы:

1.     Правесці аналіз літаратуры і крыніц па абранай праблеме.

2.     Апісаць  сацыяльна-эканамічнае і культурнае  развіццё Ашмянскага раёна   

        ў 1953 – 1985 гг.

3.     На аснове прааналізаванага і адабранага матэрыялу зрабіць вынікі па  

        дадзенай тэме.

Аб’ектам даследавання з’яўляецца:

Гісторыя Ашмянскага раёна.

Прадмет даследавання:

Сацыяльна-эканамічнае  і культурнае развіццё Ашмянскага раёна  ў 1953 – 1985 гг.

 

 

 

 

 

 

 

ГЛАВА 1

ГІСТАРЫЯГРАФІЯ  І КРЫНІЦЫ

 

     Гісторыя  Ашмяншчыны багатая і цікавая, але не ва ўсіх крыніцах можна знайсці дакладную і поўную інфармацыю пра сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё гэтага рэгіёна. У адных крыніцах большая ўвага надаецца сельскай гаспадарцы, у другіх – прамысловым прадпрыемствам, у трэціх крыніцах змешчаны матэрыял пра культурнае жыццё раёна, у чацвёртых крыніцах апісваюцца помнікі гісторыі і культуры і г.д. Таму прыходзіцца выбіраць, аналізаваць і сістэматызаваць матэрыял, атрыманы з розных крыніц.

     Разнастайны  матэрыял па тэме курсавой працы можна знайсці ў фондах Лідскага архіва Гродзенскай вобласці. У фондзе Р-1149 размешчаны матэрыял рашэнняў, пратаколаў, справак Ашмянскага раённага Савета дэпутатаў і працоўных. Фонд дастаткова багаты і закранае ўсе сферы жыцця: сельскую гаспадарку, прамысловаць, адукацыю і культуру, дзейнасць розных прадпрыемстваў і устаноў раёна. Фонд Р-1155 змяшчае дакументы аб дзейнасці сельскіх Саветаў, устаноў культуры і аховы здароўя. 

     У некаторых  крыніцах вельмі мала даецца  звестак па тэме курсавой працы [1;2], але карыстаючыся імі мы можам коратка пазнаёміцца з гісторыяй і з сучасным развіццём Ашмянскага раёна. Змяшчаецца інфармацыя пра заснаванне горада Ашмян (паводле “Хронікі Літоўскай і Жамойцкай”).  Увогуле гэтыя крыніцы можна выкарыстоўваць для звычайных чытачоў, якія хочуць атрымаць агульныя звесткі пра іх родны куток.

     У працы  В.В.Шведа і інш. [3] мы сустракаем звесткі пра гісторыю, развіццё сельскай гаспадаркі, прамысловасці, культурным жыцці раёна. Змешчана многа фотаздымкаў.

     Лістаючы старонкі некаторых крыніц [30] мы можам пазнаёміцца з усімі гарадамі і раённымі цэнтрамі Беларусі, у тым ліку і з Ашмянамі. Даюцца разнастайныя звесткі: план горада Ашмян, гісторыя і сацыяльна-эканамічнае развіццё, а таксама з інфармацыйных раздзелаў можна атрымаць уяўленне аб найбольш актыўных суб’ектах прамысловасці і сельскай гаспадаркі.

     У выданні  “Збор помнікаў гісторыі і  культуры Беларусі” [9] змяшчаецца многа матэрыялу пра помнікі гісторыі, археалогіі, архітэктуры і манументальна-дэкаратыўнага мастацтва. Значная ўвага надаецца помнікам савецкага перыяду. Кожнаму помніку прысвечаны артукул, у якім дадзена характарыстыка яго гістарычных і мастацкіх каштоўнасцей. Гэтае выданне даволі грунтоўна і поўна апісвае помнікі. Змешчана шмат фотаздымкаў. Дякуючы гэтаму можна пазнаёміцца са знешнім выглядам помніка.

     У працы  У.А. Малішэўскага і П.М. Пабокі [4] змяшчаюцца гістарычныя звесткі пра горад Ашмяны, яго мінулае і сённяшні дзень. Таксама знаходзім звесткі пра колькасць населеных пунктаў у розныя часы, дзейнасць ашчадных касаў і банкаў, некаторых прадпрыемстваў раёна. Затое развіццё сельскай гаспадаркі ў працы апісана недастаткова.

     Пра вызваленне  Ашмянскага раёна ад нямецка-фашысцкіх  захопнікаў і развіццё гаспадаркі ў пасляваенны час можна даведацца з матэрыялаў працы В.Э. Шомадзі [32]. Аўтар коратка, але канкрэтна апісвае вызваленне раёна, дае звесткі аб аднаўленні дзейнасці калгасаў і саўгасаў.

     Звесткі  пра сацыяльна-эканамічнае развіццё  Ашмяншчыны мы знаходзім у  працы І.С. Граблеўскага [6]. Гэтых звестак вельмі мала і ў асноўным яны закранаюць развіццё сельскай гаспадаркі і дзейнасці перадавых прамысловых прадпрыемстваў раёна. Пра культурнае жыццё нашага рэгіёна і дзейнасць устаноў адукацыі і культуры звесткаў на жаль няма.

     Пазнаёміцца з афіцыйнымі дакументамі і матэрыяламі, якія захоўваюцца ў фондах Дзяржаўнага архіва Гродзенскай вобласці дазваляюць нам некаторыя крыніцы [29], з якіх былі атрыманы звесткі пра занятасць працаздольнага насельніцтва ў Ашмянах у 1968 годзе.

     У некаторых крыніцах [5;25] змешчаны выдатны матэрыял пра сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё Ашмянскага раёна. У зборніках надрукаваны даклады і паведамленні, прачытаныя на навукова-практычных канферэнцыях. Матэрыял даволі рознабаковы, цікавы і храналагічны.

     Грунтоўны  матэрыял аб дзейнасці калгасаў, саўгасаў, заводаў, культурных устаноў  і жыцці раёна ў цэлым можна  знайсці на старонках раённай газеты “Красное знамя”, якая выдавалася тры разы ў нядзелю.

     Вывучэннем  гісторыі Гальшан і прылягаючых  вёсак займаўся Э.С.Корзун. У яго працы [24] мы можам знайсці цікавы матэрыял пра род князеў Гальшанскіх, сацыяльна-эканамічным, культурным развіцці гэтага дзіўнага куточка. У працы Э.С.Корзуна падрабязна апісваецца гісторыя Гальшан ад старажытнасці да сучаснасці (да 80 гг. 20 ст.). Змешчана падрабязная інфармацыя пра дзейнасць калгаса “Гальшанскі”.

     Вывучэнне  гісторыі раёна не магчыма без кнігі “Памяць” [27]. У гэтым выданні даследчыкі гісторыі многа зрабілі для ўсебаковага вывучэння Ашмяншчыны. У дадзенай хроніцы знаходзіцца матэрыял пра дзейнасць калгасаў і саўгасаў, таленавітых працаўнікоў раёна, дзейнасць устаноў адукацыі і культуры, дзейнасць розных самадзейных калектываў і іх прадстаўнікоў, гісторыю населеных пунктаў раёна і г.д.

     З вышэй  пералічанага можна зрабіць вывад, што далека не ва ўсіх крыніцах даецца поўны матэрыял па тэме курсавой працы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ГЛАВА 2

САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ  І КУЛЬТУРНАЕ РАЗВІЦЦЁ АШМЯНСКАГА РАЁНА  Ў 1953 – 1985 ГГ.

 

1. Развіццё сельскай гаспадаркі

 

     Утварэнне  і развіццё калектыўных гаспадарак – адзін з найбольш складаных этапаў у гісторыі кожнага раёна Беларусі. У свой час яны адыгралі выключна важную ролю ў паляпшэнні дабрабыту хлебаробаў, павелічэнні ўрадлівасці зямель, калгасы і саўгасы далі магчымасць для шырокага ўкаранення ў сельскай гаспадарцы дасягненняў навукі, тэхнікі, перадавога вопыту.

     Складанасць  пытання ў тым, што быў парушаны  прынцып прыватнай уласнасці  на зямлю, сельгасінвентар, некаторыя  гаспадарчыя пабудовы..

     Масавая  калектывізацыя ў заходніх раёнах Беларусі пачалася пасля ХІХ з’езда КП(б)Б, які адбыўся ў лютым 1949 года, але асобныя калгасы і саўгасы ў раёне ўтварыліся раней. Яшчэ працягваліся баявыя дзеянні, да пераможнага мая было далёка, а ў маёнтку Міхайлоўшчына былога Доргішскага сельсавета летам 1944 года сяляне аднавілі калгас “1 мая”. У калгасе налічвалася 400 гектараў зямлі, 10 коней, 15 галоў буйной рагатай жывёлы, шмат іншай жывёлы. На палявых работах вызначыліся Часналовіч, Дабраловіч, каваль Сцефаноўскі. Праўленне калгаса (старшыня Р.І.Калатыла) прыняло рашэнне пабудаваць жывёла- і птушкагадоўчую фермы, вялікую пасеку, пашырыць плошчу саду [27, c. 473].

     Развіццё  калгасаў і саўгасаў аб’ектыўна  спрыяла пераменам у жыцці вёскі, дзе была праведзена тэлефанізацыя, электрафікацыя, вялося жыллёвае і дарожнае будаўніцтва.

     У вытворчым  плане быў узяты курс на  механізацыю, хімізацыю, будаўніцтва фермаў, кантор (праўленняў), мехдвароў, зернесушылак. Аблічча вёсак, асабліва цэнтраў гаспадарак, мянялася ў лепшы бок.

     Агульная колькасць калгасаў у раёне , паводле матэрыялаў 2-й раённай партыйнай канферэнцыі (ліпень 1953) дасягнула 189, а паводле матэрыялаў занальнага архіва ў Лідзе – 192 (без двух саўгасаў). Розніцу патлумачыць цяжка. Магчыма на канферэнцыі ішла размова толькі пра вёску без уліку гарадскога калгаса і саўгаса.

     Работа  праводзілася ў розных кірунках  – ідэалагічным, арганізацыйным, стваралася  неабходная матэрыяльная база. Машынна-трактарныя  станцыі папаўняліся сельгастэхнікай,  адкрываліся навучальныя ўстановы  для падрыхтоўкі спецыялістаў: сельгасшкола у в.Навасёлкі, курсы рахункаводаў пры ёй, школа пчаляроў у Гальшанах (пазней на яе базе створаны заатэхнікум). У 1950 годзе ў Ашмянах адкрылася школа механізацыі (зараз ПТВ-192).

     Характэрная  асаблівасць утварэння калгасаў у раёне – у адным выпадку аб’ядноўваліся сяляне адной вёскі, у другім – некалькі вёсак, хутароў і былых маёнткаў, у трэцім - у  буйных населеных пунктах утвараліся некалькі калектыўных гаспадарак.

     Летам 1950 года ў раёне ўпершыню пайшла  гаворка аб ўзбуйненні калгасаў – была надрукавана “перадавіца” “Правды” ад 25 чэрвеня таго ж года “Узбуйненне дробных калгасаў – шлях да новага росквіту сельскай гаспадаркі” [9, c. 474].

     У артыкуле  падкрэслівалася, што ўзбуйненне  дазволіць падняць на больш высокую ступень узровень механізацыі сельскагаспадарчай вытворчасці, павысіць культуру земляробства, урадлівасць палёў, паспяхова развіваць грамадскую жывёлагадоўлю. Вырашаць задачу аб’яднання калгасаў неабходна было і для спрошчвання кіравання гаспадаркамі – па два і больш калгасы насілі аднолькавыя назвы, а калгасаў “Новае жыццё” налічвалася дзевяць. Фактычна кампанія па  ўзбуйненні ў раёне пачалася. Напрыклад, калгасы імя Маякоўскага і “Свабода” Ашмянскага сельсавета зрабілі гэта вясной 1950 года, новы ўзбуйнены калгас узначаліў П.Смаляк.

     Аб шпаркіх  тэмпах ўзбуйнення гавораць лічбы:  да 4 мая 1952 года ў раёне засталося  толькі 45 калгасаў, да 14 жніўня 1952 года  – 34, да кастрычніка 1953 года  – 33. Можна лічыць, што задача  ўзбуйнення да гэтага часу была выканана (гл. дадатак 1).

     На працягу апошніх месяцаў 1953 года, усяго 1954 года і першай паловы 1955 года раён страціў толькі адну гаспадарку (у ліпені 1955 года скасаваны калгас “Наперад” Мураванаашмянкоўскага сельсавета). У канцы жніўня 1954 года 32 гаспадаркі раёна ўваходзілі ў дзве зоны – зону Ашмянскай МТС (19 гаспадарак) і зону Гальшанскай МТС (13 гаспадарак). Праз пяць гадоў у раёне засталася 21 гаспадарка, у студзені 1961 года – 20 (у перыяд з 15 снежня па 5 студзеня 1961 года ужо не стала калгаса “1 мая”) [5, c. 8-9].