Курс лекций по "Истории"

Азамат тарихының дамуына өзіндік  үлес қосқан елдің бірі-Рим мемлекеті. Рим Италия территориясындағы кішігірім қала мемлекеттен алып империяға дейін өскен мемлекеттік құрылым. Грек қала мемлекеттерінің тарихынан олардың даму сатыларын әр  сатыдағы даму заңдылықтарын көргендіктен енді Рим қала-мемлекетінің тарихына, оның билік формаларының мемлекеттік құрлысына, құқықтық жүйесіне әсерін түсінуге тырысайық.

Рим республикасының  құрылуы. Римнің ұзақ ғасырлық тарихы үш кезеңге бөлінеді:

1. Ежелгі Рим патшалық кезең  -  б.з.д. 754 – 810  ж.ж.

2. Рим республикалық кезеңі б.з.д. 510 – б.з. 27 ж.ж.

3. Рим империя кезеңі  екіге бөлінеді: принципат (б.з. 27 – 14 ж.ж.), доминат (284 – 395 ж.ж)

Рим мемлекеті алты төбедегі қоныстардың  бейбіт қосылуына (Синойкизм) пайда болған азаматтық қауым бастапқыда Римдегі саяси билік патшаның қолында болды. Патша әскери және діни билікті қолына шоғырландырғандықтан ақсақалдардың билікке ұмтылуын қанағаттандыру үшін ақсақалдар кеңесін құруға мәжбүр болды.

Рим патшаларының бірі –сергии туллии коғамдағы мүліктік жіктелістің  күшейгендігін байқағандықтан мүліктік цензді енгізіп, Рим халқын алты класқа бөлді   бұл қоғамдағы саяси күштердің ара салмағының өзгеруіне  әсер етті. Римнің жетінші патшасы өр көкірек Тарквиниидің жеке басының кемшіліктері ақсақалдар мен патша арасындағы қарама-қайшылықты күшейтіп, патша билігінің құлауына алып келді. Бастапқыда Римде халық жиналыстары трибуттық – рулық жиналыстар болса, кейіннен Сервии  Тулии реформасының нәтижесінде центуриаттық-жүздік жиналыстар болды. Центуриаттық жиналыстарда жоғарғы мемлекеттік қызметтерге сайланатын және маңызды  саяси  - құқықтық мәселелер қаралды. Жиналыстардың  шешімдері заң күшіне ие болды. Бірақ халық  жиналыстарына ұсынылатын мәселелер  алдын ала сенатта, сосынақсақалдар кеңесінде қаралатын.

Патша билігін құлатуға қатысқан ақсүйектердің  екі ірі тобының билік үшін күресін болдырмау ушін жыл сайын  биліктегілерді сайлау жүйесі енгізіліп, Республикалық билеу формасы, яғни басқарудың барлық сатысына адамдар сайланып қойылатын болды.

Республикалық биліктің қалыптасуына және нығайуына ақсүйектер мен құқығы жағынан шектелген әлеуметтік топ  – плебейлердің арасындағы курес те әсер етті. Осы күрестің нәтижесінде XІІ Таблица заңдары қабылданды. XІІ таблица заңдарында плебейлер  құқы шектелген топ ретінде көрінсе бірте-бірте елдегі қиын жағдайларды пайдалана отырып плебейлер өздеріне саяси жэне экономикалық құқықтар алды.Плебейлер біртіндеп өздерінің өкілдерін мемлекеттік қызметкер дәрежесәне көтерді. Оларды халық трибундары деп атады. Бастапқыда екі  халық трибуны болса,кейіннен олардың саны он-ға дейін жетті. Плебейлер өздерінің жиналысын  «плебисит» шақыру құқына қол жеткізді және кейіннен бұл жиналыстың шешімі заң күшіне ие болды. Әлеуметтік топтардың арасындағы шиеленістің дұрыс шешілуі  мемлекетік баскару жүйесінің  тиімділігін арыттырғандықтан жэне де азаматтардың соғысқа деген ынтасын басып алынған территориядан жер беру арқылы қызықтыра білген. Рим басшылары біртіндер көрші территоряларды басып ала бастады.

Римнің мемлекеттік құрылысының  басқаруға тиімділігі оның алып державаға  айналуына әсер еткен фатордың бірі.

Сондықтан да Римнің мемлекеттік құрылысына тоқталып өтейік.

Рим республикасының ең жоғарғы  билік органдары халық жиналыстары  мен сенат болды.

Халық жиналыстарының үш түрі болды:

1. Куриаттық халық жиналыстары  – Римдегі ең көне халық  жиналысы және ол негізінен  рулар бойынша жиналыс болды.

Римде 30 курия болды.

2. Трибуттық жиналыстар-территориялық  жиналыс,яғни трип бойынша жиналатын  жиналыс болды. Бұл жиналыста консулдар мен преторлардан басқа магистраттарға сайлау өткізілді.

3. Центуриаттық жиналыс- әскери-саяси  бөлімдер бойынша,яғни халық жасағының  тұрақты бөлімдері бойынша шақырылатын жиналыс болды және саяси жағынан ең маңызды орган болды. Центуриаттық жиналысты консул шақыра алатын болды және бұл жиналыста мемлекеттегі ең жоғарғы қызмет адамдары-консулдар мен преторлар сайланды.

Центурияттық және трибуттық жиналыстардың шешімдері заң күшіне ие болды.

Ақсақалдар кеңесі - Рим  республикасындағы ең маңызды басқару органдарының бірі.Бастапқыда ру ақсақалдарының жиналысы ретінде пайда болды және құрамында 300 рудың өкілі болды.Кеіннен,б.э.д. 1 ғ. Сенат құрамында 600 мүше болды. Сенат құрамына бұрын жоғарғы мемлекеттік қызымет атқарған адамдар кірді. Әр бес жылсайын сенаторлардың тізімін арнайы магистраттар-цензорлар тексеріп,қайта жасалып отырғСенатта мемлекеттік маңызы бар  мәселелер мен заң жобалары каралып ,халык жиналысына бекітуге үсынылып отырған. Сенаттың шешімдері сенатуусконсульт деп аталып,магистраттар басшылыққа алатынқұжат ретінде маңызы болғанымен ресми түрде заң күші болмады.

Рим республикасында басқару жұмысын  арнайы мемлекеттік қызметкерлер жүргізеді. Оларды магистраттар деп  атады. Мемлекеттік қызыметтің екі түрі болады: ординаллық жэне экстраординарлық.  

Ординарлық магистраттарға мына қызметтер  кіреді:

1. Консулдар. Патша қуылғаннан  кейін патшаның функциясын атқару  үшін екі консулдың қызметті тағайындалады. Олар бір жылға халық жиналысында сайланып отырды.Б.ә.д 367 ж. консулдар тек патрицилерден сайланса,ал осы жылдан бастап консулдардың бірі плебейлерден сайлана бастады. Консулдың билігін көрсету үшін алдында салтанатты қарауылдар-ликторларжүріп отырады.

2. Цензорлар - Рим республикасында б.ә.д. 434 жылдан бастап сайлана бастаған магистраттардың бірі.Әр бес жылда 1,5 жылға сайланып отырған.  Цензорлар азаматтардың санағын жүргізуге,сенаторлардың тізімін қайта қарауға жэне салықтың казынаға түсуін қадағалауға,мемлекеттік табысты жинауды  тапсыруга жауапты болған және азаматтардың тәртібіне ,іс- әрекетіне бақылау  жасап отырған.

3. Преторлар -  жоғарғы магистраттардың бірі,сот ісін жүргізуші.Претор қызыметі б.э.д.366 ж. енгізілді.Б.э.д. 267 ж.

2  претор сайлана бастады. Бірі-қалалық претор деп аталады,ал екіншісі прегриндік претор деп аталады. Қалалық претор азаматтардың арасындағы сот ісін жүргізді,ал  прегриндік претор Рим азаматы емес (прегрин) прегрин адамдардың арасындағы сот ісін жүргізді. Сот ісімен қатар претор әскер басшылары болып тағайындалды және провинцияларды басқарды. Претордың алдында 6 адамдық салтанатты қарауыл жүріп отырды.

5. Эдилдер. Рим қаласын көріктендіруге,қоғамдық мейрамдарды өткізуге, қаланы азық-түлікпен  қамтамасыз етуге,қаладағы қоғамдық тәртіпті сақтауға жауапты қызыметкер болды.

6. Халық трибундары – тек плебейлерден сайланатын Рим магистраттары. Халық трибундары плебейлерді патрицилерден қорғайтын қызымет ретінде пайда болды және олардың вето құқы болды. Халық трибундарының трибуттық жиналыстарды шақыруға,комицияларға заң жобаларын ұсынуға,магистраттардың шешімін тоқтатуға.сенаттың пікіріне қарсы шығу құқы болды. Халық трибуны қызыметі қасиетті саналды және оған қарсы жасалған қылмыс діни қылмыспен қатар бағаланды.

Римнің әкімшілік жүйесінің  бір ерекшелігі - әрбір Рим азаматы  мемлекеттік қызыметке сатылап  өсті және жасына қарай сайланды. Мысалы, консулдық қызыметке жасы 42 толған және ең төменгі қызыметтен біртіндеп өскен азаматтар ғана  сайланған. Рим мемлекеттік қызыметінің тағы бір ерекшелігі – қызыметтердің көпшілігі  коллегиалды болды. Мысалы, екі консул,халық трибундары қызыметі және  тағы да басқа  қызыметтерді бірнеше адамдар атқарғандықтан шешім қабылдау барысында көптеген мәселелер келісіліп шешілді және бірін-бірі  тежеп отырды. Рим республикасындағы мемлекеттік басқару ісінің  осылай ұйымдастырылуы мемлекетті  басқару ісін жеңілдетті және Рим азаматтарының мемлекетті басқару ісіне әсер етіп отыруына жағдай жасады.

Жалпы ежелгі Шығыс елдерінде  құқық жүйелері қазіргідей  қылмыстық, азаматтық және поцесуалдық құқық деп бөлінуі   білген жоқ. Себебі экономикалық  және  әлеуметтік  қатынастардың тым күрделенбеуі тым күрделенбеуі , деспоттық  билік адам құқы мәселесін күн тәртібіне қойған жоқ болатын.

Ел енді ежелгі  дүниедегі құқығы дамыған ел Рим болды. Рим құқығының дамуына тауар-ақша қатынастары әсер етті. Рим құқығының тарихынан біз жоғарыда аталған институттарды ғана емес, сонымен бірге қылмыстық-құқықтық нормалардың жеке құқықтық нормалардан /азаматтық-құқықтық/, қылмыстық процестің азаматтық процестен бөлшектегенін көреміз. Бұның өзі азаматтардың арасындағы экономикалық қатынастардың күрделеніу сан-салалы құқықтық жүйені туғызып отыр. Осындай күрделі құқықтық жүйені Ежелгі Шығыс елдері білген жоқ. Сондықтан да студент ежелгі Рим құқының ескерткіштерімен танысқанда ежелгі шығыс елдерінің заңдарымен салыстыра қарағаны жөн.

Афина құқығына жалпы  сипаттама. Ежелгі Афина құқығының қайнар көзі әдет-ғұрып (themic). 

 

Б.э.д. 621 жылы ру беделділері мен халықтың арасындағы қүрестің нәтижесінде әдет-ғұрып жазбаларының жинағы Драконт заңы (nomoi)дүниеге келген.

Афин тұрғындарының  құқықтық жағдайы. Грек қоғамы үш әлеуметтік топтан құрылды: құлдар, азаматтар, билік иегерлері. Құлдардың қайнар көзі - соғыс, пираттық және құл саудасы: 1).әскери тұтқындар мен қолға түскен бейбіт тұрғындар., 2).Фракия және скиф ақсүйектерінің өз қандастарын сатуы., 3).құлдардың өзара көбейуі.

Құлдар құқықтың субьектісі емес обьектісі болып табылған. Яғни құлдар жанды құралдар санатына жатқызылған. Іскер құлдарды қожайыны қолдап, жеке кішігірім шеберхана ашып беретін. Бұл жағдайда құл кейбір заңды мәмілелерді жасайтын болғандықтан, белгілі бір құқыққабілеттілікке ие болған.

Құлдарды босату, еркіндікке жіберу мүмкіндігі бар. Бірақта олар азаматтыққа ие бола алмайды тек  «бөтендер» деген санатқа қосылады.

Еркіндікке босатылған құлдар бұрынғы қожайынына, яғни патронына  толық тәуелді және оның рұхсатымен қана үйленетін немесе өлер өлгенше оған қызмет атқарады. Олар өлгенде ұрпағы, яғни балалары болмаса оның мүлкі қожайынына қалады.

Меншік құқығы. Б.э.д. Ү  ғасырда Афин азаматтары арасында жеке меншіктің саны көбейген. Афинда меншік мемлекет тарапынан берген игілік көзі ретінде есептелген. Ірі жер иегерлері мемлекетке пайдалы салық (литургии) төлеп отырған.

Афин құқығында бөтеннің мүлкіне деген құқық болған.

Жер иеленуші өз жерін 20 метрге дейін қазып су көзін таба алмаса, көршісінің үйінен күнінде  екі рет белгілі мөлшерде су ала алады.

Афин құқығында шарттардың келесі түрлері болды: сауда-саттық, жалдау, серіктестік, тапсырма, жеке жалдамалық және т.б. Деликтіден туындайтын міндеттемелер  болған.

Неке және отбасылық  құқық. Ежелгі Грецияның әйел адамдары бала күнінде әкесінің билігінде, тұрмыс құрған соң күйеунің билігінде болған және әрекетқабілеттілігі жоқ деп саналған. Неке құру кезінде қыздың келісімі есептелінбеген, яғни ата-анасының қабылдаған шешімі заңзы болып саналған. Қызға төсек орын берілген, егер ажырасқан жағдайда өзімен бірге қайтарылатын.немесе өліп қалса әкесіне қайтарып беретін. Некенің мақсаты ұрпақты жалғастыру. Әйелі бедеу болса және екеуінің бірі біреуінің көзіне шөп салса, ажыраса алады.

Қайтыс болған адамның  мүлкі оның отбасына және жақын туыстарына қалдырылған. Ереже бойынша әйелін мұрагерлер тізімінен алып тастаған.

XII таблица заңдары  Рим құқығының негізгі қайнар  көзі болды.  Белгілі батыс теоретигі  Р. Давид : «тек римдік гендер ғана әлемде жоқ прецеденті бар заң жүйесін құрған» деп айтқан. Қазіргі батыс өркениеті бұл жүйені құқық жүйесінің түп төркіні ретінде қабылдаған.

Олар 12 таблицаға созылып, қаланың басты алаңы – Форумда  қойылған еді, сол себепті оларды XII таблица заңдары деп атайды. Бұл заңдарды әрбір азамат білуге міндетті болды.

Қылмыстық құқық. XII таблица. Заңдар таблицасында қылмыстық жазаланатын  әрекеттердің шағын ғана тізімі берілген. Ең алдымен қылмыстық әрекет болып  мемлекетке және қоғамдық құрылысқа  қарсы бағытталған әрекет болып  табылады. Жоғарыда айтылғандай көптеген заңбұзушылық әрекеттер қылмыстық деп топтастырылмай, азаматтық-құқықтық деликт ретінде қарастырылған.

Таќырып 4. Орталық және Батыс Еуропа мемлекеттері және құқығы

Батыс Рим империясы  құлағаннан кейін  аласапыран заманда оның үйіндісінде бірнеше варварлық корольдіктер пайда болды және олардың өзара күресі күшейе  басталды. Бұл күрес өз кезегінде  корольдік ішіндегі  күреске әсер етті. Соғысушы корольдер  қарсы жақтың ірі тайпа басшыларын  өз жағына  шығару үшін әр-түрлі уәде бере бастайды. Кей кездерде  ірі ру  не тайпа  басшылары  өздері қоныстанған  жерімен  бірге көрші корольдікке өтіп кетіп отырған. 

Басып алынған территорияларда  тауар-ақша қатынастары нашар дамығандықтан  корольдер территория бөлшектеніп кетпес үшін жергілікті әкімдерге  қызметі үшін ақшалай  жалақы бере алмағандықтан  жер беріп, өзіне бағынышты  етіп  ұстауға тырысты. Міне осылай ру ақсақалдарына  қарағанда өзіне әлеуметтік, әскери және экономикалық тірек болатын  жаңа топ қалыптаса бастады. Мұндай қызметі үшін берілген жер франктерде феод (фьеф) немістерде –ленн, орыстарда – вотчина, мұсылман мемлекеттерінде-икта деп аталды.

Сонымен феодализмнін  мынадай негізгі   белгіліері  бар екенін   көреміз.

Саяси –құқықтық	Әлеуметтік –экономикалық
1. Жерге меншіктің  жоғарғы билікпен байланысты және әскери теңдік қатынастар.	1.Натуралды шаруашылық үлкен территорияларға билік жүргізуге  қиындық келтірді.
2. Король мен феодалдың арасындағы ант беру арқылы бекілген тікелей бағыныштылық келісім.	2. Сондықтан елді  басқару феодалдық қатынастардың негізгі ұясы-вотчина, әсери қызметі үшін мұрагерлікке немесе шартты  иеленуге берілген жер арқылы жургізілді.
3. Жерді иеленудің  иерархиялық жүйесі. Король –  вассал /сеньор/-вассал.	3. Вотчина /орыстарда  /немесе /феод/ франктерде, ленн /немістерде/ иесі өзіне берілген жерден шаруаларға жер үлесін берді.
4. Жерді иеленудің  шартты сипаты, яғни әскери қызмет  үшін жер иелену.	4. Жерді пайдаланғаны  ушін шаруалар  фоедалдарға заттай, ақшалай және еңбекпен өтеу арқылы төлем төледі.
5. Екі жақты міндеттер  жүйесі корольдің міндеттері–вассалдың міндеттері.	5. Феод иесі жер  алғаны үшін корольмен бірге жорыққа шығумен бірге өзіне берілген  жерде бекініс құру, көпірлер мен жолдар салу, жөндеу және шіркеу салығын төлеу, корольдың ұлы рыцарлыққа өткенде, қызы күйеуге шыққанда сыйлық және қажет  кезінде ақшалай алымдар.