Бөлім. Шыңғысханның алтын әулеті

 

 

Жоспар

 

 

 Кіріспе

I. Бөлім. Шыңғысханның алтын әулеті.

1.1 Алтын Орда.

1.2. Алтын Орда мәдениеті.

II. Бөлім. Алтын Орданың саяси тарихы.

2.1.Алтын Орда хандары.

2.2. Өзбек жане Жанібек хан тұсындағы Алтын Орда.

2.3. Алтын Орданың ыдырауы

Қорытынды.

Қолданылған әдебиет.

Қосымшалар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         Кіріспе

        Тақырыптың  өзектілігі: Бұл жұмыс XIII – XIVғғ. пайда болған және құрамында батыста Дунайдан, шығысында Алтай мен оңтүстігінде Кавказ бен Хорезмге дейінгі барлық халықтарды біріктірген мемлекет – Алтын Орда мемлекеті тақырыбына арналған. Көптеген мектеп оқушылары тарих пәнінің оқулықтарынан сол кездегі Евразия материгіндегі ең ірі мемлекет туралы мәлімет білгенмен, бүгінгі күнге дейін Алтын Орданың тарихында көптеген ғылымға белгісіз кезеңдер  бар.

Алтын Орда құрамында Еуропа мен Азия кірген ортағасырлық ең ірі мемлекеттерінің бірі болатын. Оның әскери күші әрдайым көршілес мемлекеттерін қорқынышта ұстады да, көптеген жылдар бойы ешкім онымен бәсекеге түспеді. Алыс хандықтар Алтын Ордамен достық қарым-қатынас орнатып оны үзбеуге тырысқан. Үлкен олжаны көздеген саудагерлер Шығыс пен Батыс арасындағы ең ірі сауда-саттық орталығы атанған Алтын Орда астанасына бет алатын. Саудагерлер мен саяхатшылар бүкіл дүниежүзі бойынша Ордада тұратын халықтар, олардың көшпелі өмірінің ерекшеліктері мен салт-дәстүрлері, Орда байлары мен хандарының сансыз малдары мен кең байтақ даласы туралы аңыздарды таратты. Осы аңыз-әнгімелер Алтын Орданың жойылып кеткеннен кейін де көптеген жылдар бойы ауыздан-ауызға таралды.

Бұл курстық жұмыстың мақсаты, Ұлы Дала тарихындағы елеулі із қалдырған ортағасырлық ең ірі мемелекет Алтын Орданың тарихын деректер арқылы көрсету.

Тақырыптың міндеті:

Осы мақсатты алға тарта отырып мен мына міндеттерге тоқталдым:

• Алтын Ордаға деген бүгінгі тарихшылардың қызығушылығы,  зерттеулері, енбектерін баяндау.
• Алтын Орданың хандар тізімін анықтау.
• Өзбек жане Жанібек хан тұсындағы Алтын Орданы баяндау.

Тарихнама.(Тақырыптың зерттелуі)

Бүгінде де Ордаға деген қызығушылық өшкен жоқ. Көптеген мемлекет ғалымдары Алтын Орданың тарихын зерттеуде.

Мысалы, осы тақырыпқа арналған толықтай дерлік мәліметті 1950 жылы А.Ю. Якубовский мен Б.Д. Греков бірігіп дайындаған «Алтын Орда және оның күйреуі» кітабында табуға болады.

Солардың қатарында Қазақстандық ғалымдар да бар. Мысалға, Қайрат Бегалиннің 2007 жылы шыққан кітабы. Бұл кітапта Алтын Орданың тарихы мен билік еткен жетпіске жуық хандардың тізімі жазылған. Ол «Алтын Орда хандары» деп аталады.

Алтын Орданы билеген хандардың тізімін алғаш рет 1798 жылы Жозеф Дегин жасаған. Оның жұмысында алтынордалық 28 ханның есімі аталған болатын.

Тек 1960 жылы ғана тарихшы М.Г. Сафаргалиев жазба деректерге сүйене отырып, Алтын Орданың 38 ханының аты – жөнін, олардың билік құрған жылдарын нақтылауға қол жеткізді. Кейін шыққан зерттеулердің авторлары көбінесе осы жұмысқа сүйенген.

Ал 2001 жылы жарық көрген Ж.Егінбайұлының Жошы хан кешенінің археологиялық зертеулері Алтын Орда кезіндегі жерлеу рәсімі туралы мәлімет береді. Оның арқасында мемлекетте болған сенім – нанымдар туралы тұжырым жасуға болады.

Сонымен қатар, Алтын Орда туралы деректерді Қазақстан – Ресей ғалымдары бірігіп жинады. Ондай жұмыстарға Т.И. Сұлтанов пен С.Г. Кляшторныйдың «История трех тысячалетий» кітабын жатқызуға болады. 

Мемлекетті көптеген ғалымдар зерттесе де, зерттеулерде қарама-қарсы көзқарастар кездеседі. Сонымен қатар, Алтын Ордамен байланысты қалыптасқан стереотиптер мен дұрыс емес ойлар да көп. Бұл қарама-қайшылық оның территориясымен және шекараларымен, мемлекет атауымен, қалалардың санымен, мәдениеттің дамуымен, сондай – ақ саяси тарихымен байланысты. Көптеген көзқарастар өткен ғасырларда пайда болған, менің ойымша оған себеп – тарихта маңызы зор бұл мемлекеттің толық зерттелмегені.

КСРО кезінде ең алғашқы болып осы мәселені көтерген М.Н. Тихомиров: «Алтын Орда бүкіл Еуропа мен Азия тарихының маңызды бөлігі. Оның құрамында болған халықтардың шежіресінен қалайша ең маңызды кезеңді алып тастауға болады?» [1]

Сондықтан болашақта Алтын Орда тарихы толықтай дерлік зерттеліп, бұл мемлекет туралы деректер нақтыланады деп үміттенемін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                               

                          

 

                                Шыңғысханның алтын әулеті.

Орыс қалаларының маңында көшпелі ордалардың пайда болуына дейін отыз жыл бұрын, 1206 жылы, Онон өзенінің орталық Азиядағы жағалауында дала ақсүйектерінен жиналған құрылтай өтті. Осы құрылтайда жаңа құрылған Моңғол мемлекетінің қағанын сайлау туралы мәселе көтерілді. Нәтижесінде қаған болып Темучин сайланады, осыған ешкім күмән келтірген жоқ. Өйткені ұзаққа созылған күрестің арқасында Тимучин бір – бірімен соғысып, бөлініп кеткен моңғол руларын біріктіріп, бірыңғай мемлекетке айналдырды. Қаған болып сайланғаннан кейін даланың ең беделді нояндары Тимучинді ақ киізге отырғызып, бұрын сонды болмаған Шыңғысхан деген лауазымды береді.

Біріккен Моңғолияның алғашқы билеушісі мемлекетті басқару ісін бір орталыққа бағындыруға күш салды. Ол моңғол тайпалары мен руларын араластырып, «ондықтарға», «жүздіктерге», «мыңдықтарға», «түмендерге» (он мыңдық) бөлді. Мемлекетте сауда керуендерін тонау, руаралық қақтығыстар аяқталды.

Сонымен қатар Ұлы хан мемлекет ішіндегі наразылықтарды басу үшін он мыңдық жеке құраманы құрды. Әскерде қатал тәртіп орнатылды: сәл кінәлі әскери адам өлім жазасына кесілді.

Темучиннің таққа отырғанына бес жыл болмай ол Батысқа қарай жорық ұйымдастырды.

1207 – 1211 жылдар  аралығында Шыңғысхан Сібір мен  Шығыс Түркістанды мекендеген  буряттарды, якуттарды, ойраттарды, қырғыздар  мен ұйғырларды бағындырады. 1215 жылы  Пекинге басып кірді. Ал 1217 жылы  Солтүстік Қытай түгел Шыңғысханның  билігіне көшті. 1219 жылы Корея  патшалығы Ұлы ханның әскеріне  тізе бүгеді.

Қытайды жаулап алғаннан кейін Шыңғысхан әскерінің бір бөлігі 1218 – 1219 жылдары Жетісуды, 1219 – 1221 жылдар аралығында Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алады.

Жаулап алынған жерлерді Шыңғыс хан ұлыстарға бөліп, ұлдарына үлестіреді. Жошыға Ертістен Орал тауына, одан оңтүстікке қарай Каспий мен Арал теңіздеріне дейінгі жерлер, Орта Азиядағы иеліктерінен Солтүстік Хорезм мен Сырдария аймағы, Шағатайға Мауреннахр, Жетісу, Қашғария, Үгедейге Батыс Монғолия мен Тарбағатай берілді. Төле әкесінің ұлысы Моңғолияны мұраға алды. [2]

Өзінің билік еткен жылдары Шыңғысхан тек қана Монғолиямен көршілес елдерден ғана емес, сонымен қатар, Қытай, Орта Азия мен Еділ өзенінің батыс жағалауында мекендеген елдерден тұратын империяның территориясының негізін қалады. Ұлы ханның өліміне қарамастан, оның ұрпақтары «моңғол аттарының тұяғы жетер жерде билік орнату» туралы арманын орындауға көп үлес қосты.

Бірақ ішкі тартыстарға байланысты XIII ғасырдың екінші жартысында Моңғол империясы күйрей бастады да, Моңғол империясы құрамында болған Алтын Орда, Юань, Қытай және тағы басқа мемлекеттер бір орталыққа бағынғанмен, дербес өмір сүре бастады. Оларды Шыңғыс әулетінің жеке тармақтары – Шағатай әулеті, Жошы әулеті, Құлағу әулеттерінің ұрпақтары биледі. Мемлекеттің жер көлемін үлкейту мақсатында жүргізілген бірнеше жорықтар күштін жетіспеушілігіне байланысты үлкен табыс әкелмеді. [3]

                                 

                                   Алтын Орда

Алтын Орда (моңғ. Алтан Ордын улс; тат. Altın Urda; орыс. Золотая Орда; түр. Altın Ordu)— Басында моңғол — кейінірек түркіленген — 1240 жылдары Рус княздіктері жауланып алынғаннан кейін Моңғол империясының батыс бөлігінде орнаған хандық; ол қазіргі Ресей, Украина, Молдова, Қазақстан және Кавказдың жерінде орналасқан. Шарықтау дәуірінде Алтын Орда Шығыс Еуропаның Орал тауларынан Днепр өзенінің оң жақ жағалауына дейінгі жерлерді алып, Сібірге терең бойлап еніп жатты. Оңтүстігінде Орданың жері Қара теңізбен, Кавказ тауларымен және моңғол Ильхандар династиясының қол астындағы Персиямен шектесіп жатты. [4]

          Қайтыс боларының алдында Шыңғыс хан өз иелігіндегі жерлерді төрт ұлына бөліп берді. Жошының үлкен ұлдары Бату мен Орданың еншісіне моңғол иеліктерінің қиыр батысында жатқан оңтүстік Ресей мен Қазақстанның жерлері тиді. Бату Көк Орданы, Орда Ақ Орданы билей бастады.

          1235 жылы Бату (тұңғыштық жолымен) қолбасшы Сүбедей баһадурдың көмегімен батысқа қарай жаңа жорық бастап, алдымен башқұрттарды, сосын 1236 жылы Еділ Бұлғариясын жаулап алады. 1237 жылы ол Украинаның оңтүстік даласын жаулап, ондағы құмандарды батысқа қарай ығыстырды. Содан ол солтүстікке қарай бұрылып, Русьқа басып кірді де үш жыл бойы орыс княздықтарын жаулаумен болды, сол кезде Күйік пен Қадан оңтүстікке қарай жылжыды. [5]

                                                 

 

                                                 Алтын Орда мәдениеті

            Жошы ұрпақтарының қоластында  көшпелі және отырықшы, сонымен  қатар түрлі тілдерде сөйлейтін, мәдениетінің даму деңгейі бірдей  емес, тіпті әр – түрлі дінді  бағыштайтын халықтар болды.

            Мәдениеттің даму деңгейі жоғары мемлекеттерімен достық қатынастар мен көшпелі әскери өмір сүру салтын мұсылман дәстүрлерімен жақындасуы Жошы Ұлысының мемлекеттік 

құрылымын өзгертпеді. Әкімшіліктің қолдауымен ондаған ірі қалалар қарқынды дамып, өзіндік Жошы Ұлысының мәдениетін айқындайтын стиль қалыптастырды. Алтын Орданың дамуындағы ерекшелігі көне қалаларды жанарту мен жаңа қалалардың негізі қалануы мен қарқында дамуы болды. Егоровтың зерттеулері бойынша (Егоров, 1985,75-141) Алтын Ордада болған қалалар мен халық қоныстанған аймақтардың саны жүз онға жуық болған, бірақ бұл тек археологтармен табылған және зерттелген қалалар қалдықтарының саны.

Алтын ақшаны шығару құқығы бар ең ірі қалалар: Сарай, Сарай әл – Жедід, Хорезм, Орда – Базар, Бек – Базар, Үкек, Сарайшық, Моқшы, Шехр әл - Жедід және басқалары болған. Осы қалалар тек қана қолөнер және сауда орталықтары ғана емес, сонымен қатар ірі әкімшілік, мәдени орталықтар да болған. Қазіргі кезге дейін сақталған материалды мәдениетке қарағанда Алтын Орда отырықшы өмір салты басым болған, қала құрылысы жақсы дамыған мемлекет болған. Осыған орай мемлекетте дамыған қалалар туралы жиналған деректер сол кездеі мәдениеттің даму деңгейін көрсетуге көп үлес қосады. Зерттеушілер қала тұрғындарының саны Өзбек хан мен Жәнібек хан билік еткен кезеңде өскенін айтады. Плано Каприни 1246 – 1247 жылдары барлық Алтын Орданы, шығыстан батысқа, және батыстан шығысқа қарай өткен жолында бір де бір адам кездестірмегені туралы жазса, алты жылдан кейін осы жерлерде Рубрук өзінің зерттеулерін өткізіп, жаңа қалалардың қарқынды салынып жатқаны туралы жазады. Алтын Орда астанасы – Сарай қаласы туралы ең алғашқы деректерді Рубрук қалдырды. Ол осы қалада 1254 жылы болды. Мемлекеттің барлық аймақтарында қала және ауыл тұрғындарымен отырықшы аймақтар пайда бола бастады. Олардың қатарына Еділ өзенінің жағалауын, әсіресе төменгі ағысындағы аймақтар, Хорезмді, Теректің үстінгі және ортанғы ағысын, Қырымның оңтүстік жағалауын жатқызуға болады. Алтын Орда кезінде ерекше қала мәдениеті қалыптасты. Бұл мәдениеттің дамуына Шығыс Еуропа, Батыс Сібір, Қазақстан мен Солтүстік Аралды мекендеген барлық елдер үлесін қосты. Алтын Орданың саяси негізгі қалаларында ірі көшелер болатын. Ал тұрғындар таза суды фонтандардан алатын. Барлық қалалар мен ауылдарда моншалар болатын.

XIV ғасырдың басында ислам дінін қабылдау рұқсат етілді, бұл исламның мемлекеттік дінге айналғанын аңғартады. Осы жай Евразия материгіндегі барлық түркі тектес халықтарының дамуына үлкен үлес қосып, жалпы этносты құрды. Жошы ұрпақтарының ислам дінін қабылдау мемлекеттің саяси дамуын өзгертпегенімен Өзбек ханның тұсында Алтын Орда мәдениеті мұсылмандықпен тығыз байланысты болды.

Алтын Орданың ірі қалаларында, Бату Сарайда, Бұлғар қаласында, Солтүстік Кавказда ірі мұсылман қоғамдары жұмыс істеген.

Ал Алтын Орданың діни орталығы Сарайшық қаласы болатын. Мұнда ислам накшбенди, иасауилік және кубрави секілді сопылық ағымдардың ықпалымен дамыды. Бұл діни – философиялық ілімдердің исламнан ерекшеленетін тұстары бар және олар жергілікті халық ұстанған дін мен  исламның қосындысы іспетті болды.

Осыған дәлел ретінде Алтын Орда кезінің қорғандарды бола алады.

XIII ғасыр кезіндегі Алтын Орда қорғандарында алтын, күміс тиындар табылды. Бұл  табылған тиындарды ғалымдар екіге бөледі. Бірінші топ, әшекей ретінде қолданған тиындар. Екінші топ, қайтыс болғадардың «тұмары» болып саналады.

Бірінші топ тиындардың екінші топтан айырмашылығы, олардың ортасында тесілген жері болатын. Ал екінші топ тиындардың тесілген жері болған жоқ және олар барлық қорғандарда бірдей жерлерде табылған. Көбінесе ол ауызда, қолда, кеуде жағында, кейде қорғанның түбінде табылатын.

ХIII-ХIV ғасырларда Алтын Ордада сауда – саттық пен экономикасының дамуына байанысты, қорғандарда үй жануарларының сүйектері де пайда бола бастады. Сонымен қатар, Алтын Ордада өзінің ақша бірлігі пайда болған соң, тиындар қазылған қорғандар көбейді. Бірақ, ислам діні жерлеу рәсіміне негізгі екі талап қояды, біріншісі, қорғанда сабаннан басқа ешқандай заттардың болмауы; екіншісі, қобыланың сақталуы, яғни, қайтыс болған адамның беті Меккеге қаратылуы.

Мемлекетке жаңа дін келген соң, қайтыс болған адамның жанына тиын салу рәсімі өзгеру немесе жойылып кету керек. Ғалымдардың айтуы бойынша бұл рәсім, жетісіне келген адамдарға шариатта міндеттелген ақша тарату рәсіміне айналған деп болжам айтады.

Ислам дінін қабылдау Алтын Орданың дамуына үлес қосты. Ол Алтын Орда кезіндегі әдебиетке де әсерін тигізеді. Мысалы, көптеген алтынордалық жазушылар Шығысқа електейді, немесе Шығыс жазушыларының еңбектерін түрік тіліне аударады.

Өкінішке орай Алтын Орда дәуірінде өмір сүрген ақын-жазушылардың, жасалған жазба нұсқалардың, әдеби шығармалардың көбі ұмытылып, жоғалып кеткен. Тек кей жазушылардың лақап аттары мен тек бір — екі шығармалары сақталған.