Берасцейская уния

     Дакладнымі і інфармацыйна насычанымі крыніцамі з’яўляюцца інвентары,     Традыцыйнае ўспрыманне царкоўна-культурных падзей на Беларусі канца ХVІ – сярэдзіны ХІХ ст. істотна дапаўняюць мемуары сучаснікаў. Так, «Дыярыуш» брэсцкага ігумена Афанасія Філіповіча (30 – 40-я г. ХVII ст. ) падае Берасцейскую унію вялікім нацыянальна-рэлігійным злом. Найбольш пашанцавала ў мемуарным адлюстраванні апошняму перыяду існавання уніяцкай царквы. Дзяржаўныя чыноўнікі, якія па роду сваёй службы займаліся аправаслаўліваннем уніятаў, – Г.Дабрынін і І.Жыркевіч пакінулі ўражваючыя старонкі пра гэтыя акцыі і рэакцыю на іх сялянства. З запісак «ліквідатараў» уніяцкай царквы Іосіфа Сямашкі і Васіля Лужынскага паўстае іх дэнацыяналізатарская дзейнасць.

     Вобразы і справы буйнейшых уніяцкіх дзеячаў  І.Пацея і І.Руцкага ўвасобіліся ў іх жыццяпісах.

     Гісторыя уніяцтва пакінула багатую эпісталярную спадчыну (перапіска мітрапаліта І.Пацея з кіеўскім ваяводам К.Астрожскім і канцлерам Л.Сапегам; Л.Сапегі з І.Кунцэвічам; І.Руцкага з рымскай кангрэгацыяй прапаганды веры; лісты М.Сматрыцкага; ліставанне І.Сямашкі, В.Лужынскага і полацкага архіепіскапа Смарагда з генерал-губернатарамі і  Сінодам; і інш.).

  Апошні перыяд існавання уніяцкай  царквы знайшоў адлюстраванне  на старонках перыёдыкі. Заклік да адраджэння веры прагучаў у 1862 г. са старонак «Мужыцкай праўды».

     На дапамогу даследчыку уніі прыходзяць таксама захаваныя ў бібліятэках розных краін літургічныя тэксты, помнікі уніяцкага кнігапісання і кнігадрукавання, уцалелыя ў музеях творы сакральнага жывапісу, скульптуры, прыкладнога мастацтва, а таксама фальклор.

Глава 4

Дакументы па гісторыі Берасцейскай царкоўнай уніі ў архівах

Берасцейская  царкоўная унія 1596 г. і створаная ў выніку яе заключэння уніяцкая царква пакінулі багатую дакументальную спадчыну. Толькі невялікая яе частка засталася на Беларусі. Большасць дакументаў або страчаны ад часу, пажараў, войнаў, міжканфесійных звадаў і мэтанакіраванага знішчэння або месцяцца ў замежных архівах.

     Дакументы і матэрыялы па праблеме захоўваюцца ў архівасховішчах і рукапісных аддзелах бібліятэк Беларусі і краін, з якімі ў мінулым яе звязвалі  агульныя дзяржаўныя межы: у Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі (у Мінску) і Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі Гродне, Расійскім дзяржаўным гістарычным архіве ў Санкт-Пецярбургу, Дзяржаўным гістарычным архіве Расійскай Федэрацыі ў Маскве, Нацыянальным гістарычным архіве Літвы,   Галоўным архіве старажытных актаў у Варшаве і інш.

     Найбольш кампактным, аб’ёмным і навукова значным для даследавання праблемы з’яўляецца фонд 823 Расійскага дзяржаўнага гістарычнага архіва ў Санкт-Пецярбургу, вядомы пад назвай «Архіў уніяцкіх мітрапалітаў». Ён утрымлівае каля 6 тысяч архіўных, якія адклаліся ў ХVII–ХІХ ст. у выніку дзейнасці мітрапалічай канцылярыі і распавядаюць пра суіснаванне хрысціянскіх канфесій, іх збліжэнне, канфлікты, змену суадносін на Беларусі. Архіў фармаваўся ў Вільні, Наваградку, Менску, дзе знаходзілася рэзідэнцыя царкоўнага галавы.

     Частка гэтага унікальнага збору была надрукавана ў  другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. ў «Актах, относящихся к истории Западной России», «Актах, относящихся к истории Южной и Западной России», «Вестнике Юго-Западной и Западной России». На мяжы ХІХ – ХХ ст. выйшла 2-томнае «Описание документов архива западнорусских униатских митрополитов» з іх анатацыямі, урыўкамі, а часам і поўным тэкстам гэтых дакументаў. Рэестр тых дакументаў, якія адлюстроўваюць царкоўна-рэлігійныя справы на Беларусі, надрукаваны нядаўна ў Беларусі.

     Багаты корпус дакументаў, якія адлюстроўваюць апошнія паўстагоддзя дзейнасці уніяцкай царквы, зберагаюцца у фондзе канцылярыі віцебскага, магілёўскага і смаленскага губернатара ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў Мінску.

Глава 5

Публікацыі крыніц па праблеме ў ХІХ–ХХ ст.

     Асабліва багатыя на выданне крыніц па гісторыі Берасцейскай уніі другая палова ХІХ – пачатак ХХ ст. Аднак тэндэнцыйны падбор дакументаў, ігнараванне тых з іх, што не ўпісваліся ў тагачасныя ідэалагічныя ўстаноўкі, падмена навуковай археаграфіі палітычнай зніжаюць вартасць гэтых зборнікаў. Старонкі такіх зборнікаў былі прасякнуты апалагетыкай праваслаўя і самаўладдзя. Найбольш адыёзнымі былі  «Сборник документов, уясняющих отношение латино-польской пропаганды к русской вере и народности», «Документы, объясняющие историю Западно-русского края и его отношения к России и к Польше».

     Значнай базай крыніц для даследчыка уніі з’яўляюцца, пры ўсёй іх вялікадзяржаўна-ахавальнай накіраванасці, публікацыі Віленскай, Санкт-Пецярбургскай і Кіеўскай археаграфічных камісій («Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси», «Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею», «Акты, относящиеся к истории Западной России», «Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России»), шмат- і аднаттамовыя дакументальныя і навуковыя зборнікі: «Историко-юридические материалы», «Собрание древних актов и грамот городов Минской губернии» і інш. Шматлікія крыніцы былі тады надрукаваны ў часопісах («Вестник Юго-Западной и Западной России», «Вестник Западной России», «Литовские епархиальные ведомости» і інш.), змешчаны ў якасці дадаткаў да манаграфій  і мемуараў.

      ХХ ст. не можа паспаборнічаць з дарэвалюцыйным часам інтэнсіўнасцю абнародавання дакументаў па гісторыі уніі. Асобныя з іх надрукаваны ў зборніку «Белоруссия в эпоху феодализма». У другой палове ХХ ст. з’явіліся спецыяльныя зборнікі: «Правда про унию», «Львовский церковный собор: Документы и материалы. 1596 – 1946», «Уния в документах».  Але іх складальнікі, як правіла, абмежаваліся перавыданнем ужо вядомых дакументаў з ранейшых публікацый. Гэта адна з прычын таго, што савецкая гістарыяграфія уніі працавала па наезджанай крыніцавай “каляіне”.

Шэраг дакументаў і матэрыялаў першаступеннай важнасці надрукаваны ў Польшчы (напрыклад, “Архіў роду Сапегаў”), ЗША (творы шэрагу дзеячаў уніі: М.Сматрыцкага і інш.).

     Надзвычайную каштоўнасць для даследавання праблемы маюць дакументы, надрукаваныя ў другой палове ХХ ст. Ватыкане і пачарпнутыя з яго архіваў: «Дакументы Берасцейскай уніі», умовы-артыкулы уніі, шматтомная “Перапіска уніяцкіх мітрапалітаў” і інш. Яны адлюстроўваюць абмеркаванне пытанняў бягучага рэлігійнага жыцця Беларусі ў Рыме (інструкцыі нунцыям, у якіх акрэслівалася праграма дзеяння і мэты папства; іх справаздачы – рэляцыі, запыты, лісты і інш.). Шмат крыніц друкуе перыядычнае выданне «Запіскі ордэна св. Васіля Вялікага”. 

Глава 6

Вывучэнне гісторыі Берасцейскай уніі ў Расійскай імперыі

     Навуковая распрацоўка праблемы пачынаецца з канца ХVIII ст., калі змена рэлігійна-палітычнай сітуацыі ў гэтым рэгіёне Еўропы паставіла пытанне аб далейшым лёсе уніяцкай царквы і ажывіла цікавасць да яе гісторыі.

     Паказальна, што ля вытокаў расійскай гістарыяграфіі Беларусі стаіць менавіта праца аб уніі, увага да якой абумоўлена ўдзелам Расіі ў яе лёсе. Яна была напісана ў 1794 г. па загаду Кацярыны ІІ М.Бантыш-Каменскім на аснове кампраментуючых беларускую уніяцкую царкву дакументаў Калегіі замежных спраў і прызначалася спачатку для службовага карыстання. Гэты летапіс генацыду беларускага праваслаўнага насельніцтва пад уніяцка-каталіцкім ярмом стаў навуковым падмуркам урадавага курса на «выкараненне» уніяцкай царквы, а аўтар атрымаў за яго брыльянтавы пярсцёнак як ўзнагароду. Другое выданне кнігі з’явілася ў 1864 г., калі на афіцыйным узроўні пачалася новая хваля апалагетызацыі царскай палітыкі на Беларусі. М.Мураўёў-вешальнік чэрпаў тады з яе аргументы для сваёй рэпрэсіўнай нацыянальна-рэлігійнай палітыкі. Ніякіх кніг у абарону уніі расійская цэнзура не дазваляла, статутам 1828 г. яна забараняла абмеркаванне царкоўна-рэлігійных пытанняў у друку; таму з лёгкай рукі Бантыш-Каменскага уніяцкая царква на наступныя два стагоддзі займела ў афіцыйнай гістарыяграфіі імідж ворага беларускага народа і яго культуры.

     50 гадоў пасля Бантыш-Каменскага ніхто не займаўся спецыяльным даследаваннем уніі, якая дажывала апошнія дні і ў 1839 г. была знішчана. Выдадзеная тады Сінодам брашура падавала гэта як трыумф праваслаўнай царквы над уніяцкай, якая «ўхіліліся» да Захаду і 2 стагоддзі разрывала адзіную да таго «рускую» сям’ю. Падрыхтаваны тады па заданню ІІІ аддзялення для замежнай прэсы артыкул з адказам «шматлікім нядобразычліўцам Расіі» быў выкліканы клопатам пра адпаведны міжнародны рэзананс вакол гэтага факта.

     Аднак ужо ў першай трэці ХІХ ст. спалітызаваную вялікадзяржаўную канцэпцыю гісторыі уніі падрывалі працы прафесароў Віленскага універсітэта М.Баброўскага, І.Даніловіча, І.Анацэвіча, выдатнага вучонага П.Сасноўскага, прафесара Я.Ярашэвіча , якім унія здавалася той рэлігіяй, што спрыяла захаванню Літвой-Беларуссю сваёй незалежнай пазіцыі паміж Польшчай і Расіяй. З уніяй, з захаванымі ў ёй старымі звычаямі і абрадамі яны звязвалі гістарычную і нацыянальную асобнасць сваёй Бацькаўшчыны. Пачынальнік беларускага славяназнаўства З.Я.Даленга-Хадакоўскі ў 1810–1820-я г. канстатаваў факт падтрымкі толькі ніжэйшым беларускім і ўкраінскім уніяцкім духавенствам і сялянствам даўніх звычаяў, традыцый і народнай мовы.

     У апошняй трэці ХІХ ст. пачынаецца спецыяльнае даследаванне беларускай культуры, якое не магло праігнараваць яе уніяцкую частку. Напісаныя з артадаксальных пазіцый, працы Н.Трыпольскага С.Нядзельскага, А.Мілавідава, К.Харламповіча, Мадэста , М.Далматава і інш. у негатыўным святле падаюць дзейнасць брацтваў, друкарняў, бібліятэк, школ, асоб, якія патуралі іншай ад праваслаўя веры.

     Сфармаваўшы адыёзны вобраз уніі, незлічонай колькасцю вуснаў і друкаў гістарыяграфія пануючай нацыі пры дапамозе мясцовых «западно-руссов» змагла прышчапіць яго да гістарычнай свядомасці усходнеславянскіх народаў. Паўторанае ў дзесятках манаграфій, сотнях артыкулаў, у навуковых дакладах і царкоўных пропаведзях, палажэнне аб дэнацыяналізатарскай і культурна-разбуральнай місіі уніяцтва на землях Беларусі і Украіны стала ўспрымацца як аксіёма.

Глава 7

М.Каяловіч і «западно-русская» гістарыяграфічная школа пра Берасцейскую унію

     «Западноруссизм» - плынь у грамадскай думцы і гістарыяграфічная школа, якая адмаўляла гістарычнасць беларусаў як самастойнай і самабытнай этнічнай адзінкі, атаясамлівала іх з велікарускім этнасам.

    “Западно-руссизм” бярэ пачатак ад тых колаў праваслаўнага і уніяцкага духавенства, што ў сваёй барацьбе з польска-каталіцкім уціскам у ХVІІІ ст. пачалі арыентавацца на Расію. “Хросным бацькам” заходнерусізма  быў літоўскі епіскап Іосіф Сямашка, які падрыхтаваў і ў 1839 г. ажыццявіў скасаванне Берасцейскай царкоўнай уніі на Беларусі.  Ідэаолагам заходнерусізма стаў вядучы дарэвалюцыйны даследчык уніяцтва, прафесар Пецярбургскай духоўнай акадэміі Міхаіл Каяловіч. Ён аформіў яго у тэорыю у 60 – 70-я г. ХІХ ст., пасля падаўлення паўстання К.Каліноўскага.

    Даследаванне гісторыі уніі стала  справай жыцця Каяловіча, прынесла  яму прызнанне ва ўрадавых  колах Расійскай імперыі і сталічным навуковым свеце. Берасцейская унія ўяўлялася  Каяловічу тым вузлом, развязаўшы які, можна было шмат што зразумець і растлумачыць у беларускай мінуўшчыне. У лёсе уніі для яго нібы сканцэнтраваўся лёс усёй «Заходняй Расіі».

    Сваю канцэпцыю уніі Міхаіл Восіпавіч выклаў у шэрагу навуковых прац, галоўнай з якіх з’яўляецца двухтамовая «Литовская церковная уния, у доктарскай дысертацыі «История воссоединения западнорусских унитов старых времен», у публіцыстычных артыкулаў, падрыхтаваных ім да друку зборніках дакументаў, у публічных лекцыях для пецярбургскай эліты, у панегірыках “магільшчыкам” уніі І.Сямашку і В.Лужынскаму.

     Даследчык быў не бесстароннім суддзёй у рашэнні  праблемы гісторыі уніі, а выступіў хутчэй у ролі пракурора з абвінавачваннем у яе адрас. Каяловіч не імкнуўся, як ён сам прызнаваўся, да «бесплодной погони за объективной истиной». У аснову трактоўкі уніі ён паклаў славянафільскі суб’ектывізм, які грунтаваўся на прызнанні месіянскай ролі Расіі, перавагі расійскай цывілізацыі і адмаўленні за Беларуссю права на самастойны, па-за межамі Расіі, шлях нацыянальна-культурнага і рэлігійнага развіцця.

Унія, паводле Каяловіча, – адна з тых  заганных рэчаў, якія даў каталіцкі  Захад. Ён ігнараваў яе ўнутраныя  прычыны. Адзначаў, што ідэя уніі вітала ў галовах немалой колькасці людзей з духавенства, свецкай знаці, мяшчан і ўяўлялася ім справай зусім годнай, але сцвярджаў, што пайшлі на яе адны нягоднікі, якія дзейнічалі па чужых указаннях. Робячы правільную пасылку аб спалучэнні прымусу і добраахвотнасці пры распаўсюджанні уніі, аўтар там не менш падае яе выключна як жахлівы і трагічны час пакут і супраціву праваслаўных. У той жа час ён прызнае факт моцнага супраціўлення уніятаў пераводу ў праваслаўе ў канцы ХVIII – першай палове ХІХ ст.

     Паслядоўнікамі і вучнямі М.Каяловіча былі гісторыкі Іван Чыстовіч,  Юльян Крачкоўскі, Платон Жуковіч, Грыгорый Шавельскі,  Сцяпан Рункевіч і інш.  Усе яны – спецыялісты па уніяцка-праваслаўным узаемадачыненням. М.Каяловіч і П.Жуковіч у Пецярбургу, Ю.Крачкоўскі ў Вільні стварылі цэлую школу па вывучэнню праблем уніяцтва. Яна трактавала Берасцейскую унію ў духу ўвараўскай формулы «праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць».  Заключэнне уніі яны падавалі з’явай выпадковай, накінутай, уніяцкую царкву – чужой і варожай беларускаму народу, паслухмянай зброяй у руках езуітаў і палякаў для яго акаталічвання і паланізацыі. Яны абсалютызавалі прымус у пашырэнні і дзейнасці уніяцкай царквы. Яе ліквідацыю лічылі актам вялікай мудрасці царызма і вяртаннем беларускага народа ў тое, нібы яму гістарычна наканаванае, адзінае з Расіяй, рэчышча духоўна-рэлігійнага і нацыянальна-культурнага развіцця, з якога прымусіла збочыць Брэсцкая унія 1596 г. Дэунізацыю канца ХVІІІ-ХІХ ст. лічылі добраахвотным актам, адмаўлялі факт рэпрэсій адносна іншадумных.