Берасцейская уния

Змест

Уводзiны……………………………………………………………………………………………………………..2

Глава 1

Актуальнасць праблемы………………………………………………………………………………….3-4

Глава2

Метадалагічныя падыходы да вывучэння праблемы……………………………………4-5

Глава 3

Крыніцы па праблеме……………………………………………………………………………………..5-7

Глава 4

Дакументы па гісторыі Берасцейскай царкоўнай уніі ў архівах………………………..7

Глава 5

Публікацыі крыніц па праблеме ў  ХІХ–ХХ ст………………………………………………………8

Глава 6

Вывучэнне гісторыі Берасцейскай уніі ў Расійскай імперы………………………….9-10

Глава 7

М.Каяловіч і «западно-русская» гістарыяграфічная школа

 пра Берасцейскую унію………………………………………………………………………………10-11

Глава 8

Замежнае уніязнаўства ХІХ-ХХ ст.12-14……………………………………………………...11-13

Глава 9

Перадумовы Берасцейскай царкоўнай  уніі. Унійныя тэндэнцыі 

ў Вялікім княстве Літоўскім у XV ст.14-15……………………………………………………13-14

Глава 10

Унутраныя прычыны уніі………………………………………………………………………………….15

Глава 11

Берасцейская царкоўная унія як вынік перапляцення

 еўрапейскіх рэлігійна-палітычных  адносін 60-90-х г. ХVI ст.

 усходні і заходні фактары ў яе заключэнні………………………………………………..15-16

Глава 12

Мэты суб'ектаў уніі. Артыкулы-умовы уніі …………………………………………………16-18

Глава 13

Падрыхтоўка царкоўнай уніі……………………………………………………………………….18-19

Глава 14

Уніяцкая царква ў сярэдзіне  ХVII–другой палове ХVII ст………………………………19

Глава 15

Постуніяцкая Беларусь…………………………………………………………………………………..20

Глава 16

Лёс уніяцкай царквы ў ХХ ст………………………………………………………………………20-22

Заключэнне……………………………………………………………………………………………………23

Спiс выкарыстованнай лiтаратуры……………………………………………………………...24

 

 

 

Уводзiны

     Заключаная ў 1596 г. на саборы ў Берасці і скасаваная ў 1839 г. на Полацкім саборы унія праваслаўнай і каталіцкай цэркваў з'яўляецца адной з пераломных падзей беларускай гісторыі. Яна ўцягнула ў сваю арбіту шмат якія краіны і народы, палітычныя і рэлігійныя сілы, геаграфічныя і культурныя абшары. Чатыры стагоддзі пасля 1596 г. беларускае духоўна-культурнае і грамадска-палітычнае жыццё так ці інакш было пазначана ўплывам Берасцейскай царкоўнай уніі, якая пасля хрышчэння сталапа масавасці ахопу насельніцтва і трэцяй па значнасці другой пасля распаўсюджання каталіцтва - пераломнай падзеяй усходнеславянскай канфесійнай гісторыі. За час свайго існавання уніяцтва значна пацясніла пазіцыі традыцыйных рэлігій на Беларусі і ў XVIII ст. стала канфесійнай дамінантай. Нягледзячы на шматразовую дэлегалізацыю (у 1839 г. на Беларусі, у 1875 г. на Падляшшы, у 1946 г. на Украіне), унія ў Берасці аказалася найбольш трывалай з усіх ранейшых спроб аб'яднання хрысціянства. Увабраўшы ў сябе і адлюстраваўшы многія з тых праблем і супярэчнасцяў, якімі жыло беларускае грамадства XVІ - ХІХ ст., аказаўшы істотны ўплыў на геацывілізацыйную сітуацыю ва Усходняй Еўропе, яна належыць да тых гістарычных з'яў, якія яшчэ не адышлі ў мінулае, і існуе да нашага часу.

     Вось ужо пятае стагоддзе уніяцкая праблематыка хвалюе царкоўныя і свецкія колы. Стаўшы ад свайго пачатку прадметам разладу, царкоўны новатвор 1596 г. і па сёняшні дзень выклікае спрэчкі па розных аспектах: філасофскіх, тэалагічных, культуралагічных, этнічных, палітычных, ідэалагічных і ўласна гістарычных. Мала якая з падзей беларускай мінуўшчыны можа паспаборнічаць з Берасцейскай уніяй узроўнем папулярнасці і няспынным ростам цікавасці ў айчынным і замежным даследчыцкім асяроддзі.

     За чатыры стагоддзі, што прайшлі пасля Берасцейскага сабора 1596 г., яна назапасіла цяжкаагляднае мора літаратуры ўсходнеславянскага і замежнага паходжання, улічыць і абагульніць якую намагаюцца сёння вучоныя розных краін. З'явіліся агляды ўкраінскай, польскай , заходнееўрапейскай і амерыканскай гістарыяграфіі .такой беларуска-ўкраінскай з'явы, якой ёсць Берасцейская унія. Сваё слова ў яе даследаванні сказалі беларускія навукоўцы ХІХ-ХХ ст., аднак гістарыяграфічным асэнсаваннем іх спадчыны яшчэ ніхто не займаўся. Між тым значная колькасць публікацый па праблеме і аналагічны даследчыцкі вопыт Украіны і Польшчы сведчаць, што зрабіць гэта надышоў час і ў нас, асабліва калі ўлічыць, што з 90-х гадоў тэма уніі 1596 г. перажывае другое нараджэнне ў навуцы і публіцыстыцы Беларусі, а канфесійная праблематыка і наогул выходзіць у разрад прыярытэтных у еўрапейскай гістарыяграфіі.

 

 

Глава 1

Актуальнасць  праблемы

     Берасцейская царкоўная унія 1596 г.  – гэта лакальная (рэгіянальная) унія, заключаная ў зоне ўзаемадзеяння усходняга і заходняга хрысціянства, якой з’яўляецца Беларусь, пасля правалу спроб іх глабальнага аб’яднання на аснове Ліёнскай (1274) і Фларэнційскай (1439) уній.У выніку заключэння Берасцейскай уніі была створана новая царкоўная арганізацыя – уніяцкая (грэка-каталіцкая) царква і новае адгалінаванне хрысціянства – грэка-каталіцызм.Ён прызнае асноўныя каталіцкія догматы і духоўную ўладу папы рымскага пры захаванні праваслаўнай, абраднасці і царкоўнаславянскай мовы набажэнства. 

     Пасля хрышчэння Русі унія 1596 г. – гэта другая па масавасці ахопу насельніцтва і трэцяя па значнасці, пасля распаўсюджвання каталіцтва, падзея усходнеславянскай канфесійнай гісторыі.Берасцейская унія ўцягнула ў сваю арбіту шмат якія краіны і народы, палітычныя і рэлігійныя сілы, геаграфічныя і культурныя прасторы.Яна аказала істотны ўплыў на цывілізацыйную сітуацыю ва Усходняй Еўропе.Нягледзячы на шматразовую дэлегалізацыю (у 1839 г. на Беларусі, 1875 г. на Падляшшы, у 1946 г. на Украіне), унія 1596 г. аказалася найбольш трывалай з усіх ранейшых спроб аб’яднання хрысціянства.

     Берасцейская царкоўная унія стала адной з пераломных падзей беларускай гісторыі.Гэта быў пошук нашымі продкамі свайго ўласнага месца ў еўрапейскіх рэлігійна-палітычных працэсах канца XVI – першай паловы XIX ст.Берасцейская унія стала кампрамісам у сутыкненні дзвюх хрысціянскіх канфесій і цывілізацый на Беларусі, які прывёў да супярэчлівых  вынікаў - расколу грамадства, але сінтэзу культур.

     Ужо чатыры стагоддзі  аказвае ўплыў на духоўна-культурнае і грамадска-палітычнае жыццё Беларусі.За час свайго існавання яно значна пацясніла пазіцыі традыцыйных рэлігій на Беларусі і ў ХVIII ст. стала канфесійнай дамінантай.Больш таго, яно не адышло ў мінулае, але існуе да нашага часу.

Вось  ужо пятае стагоддзе неардынарная і супярэчлівая з’ява уніяцтва прыцягвае  царкоўныя і свецкія колы.З канца ХХ ст. уніяцкая праблематыка актуалізавалася ў сувязі з навуковай і грамадскай цікавасцю да канфесійнай гісторыі Беларусі, да пытання аб месцы і статусе Беларусі ў сям’і хрысціянскіх народаў.Ранейшае прыменшанне і ігнараванне уніяцтва ў этнакультурных, рэлігійна-палітычных, дзяржаватворчых працэсах мінулага  мела сваім вынікам стварэнне абедненай, няпоўнай і нават перакручанай карціны айчыннай гісторыі ХVI–ХІХ ст.  

     Берасцейская царкоўная унія для беларускай гістарыяграфіі застаецца асаблівай, дыскусійнай праблемай, па якой даследчыкі да гэтага часу так і не прыйшлі да кансэнсуса.Вялікую цікавасць да яе праяўляе апошнія 10-15 гадоў і еўрапейская навука.

        Сучасныя пошукі новых шляхоў аб’яднання хрысціянскага свету і ўзаемаразумення розных культур выклікаюць зразумелую цікавасць да гістарычнага рэгіянальнага аналага, які меў месца ў адвечна поліканфесійнай і культурна разнастайнай Беларусі.Прагматычнае выкарыстанне ўрокаў мінулага экуменічным рухам патрабуе аналізу набыткаў і выдаткаў спробы стварыць на беларускай глебе рэлігійную альтэрнатыву заходняму і ўсходняму хрысціянству.Самой Беларусі, канфесійна раз’яднанай і сёння, гэты досвед дапаможа лепей асэнсаваць сваё месца  на раздарожжы Усходу і Захаду.

      Рэлігійны «рэнесанс» канца ХХ  ст., на хвалі якога адрадзілася  і уніяцкая царква, шэраг буйных  царкоўных гадавін (1000-годдзе хрышчэння Русі,  1000-годдзе Полацкай епархіі, 400-годдзе Берасцейскай уніі, 2000-годдзе хрысціянства)  узмацнілі цікавасць да асэнсавання гістарычнага патэнцыялу розных хрысціянскіх канфесій на Беларусі.

 

Глава2

Метадалагічныя падыходы да вывучэння праблемы

     Прапанаванае канцэптуальнае асэнсаванне гісторыі уніі ў яе этнічным і культурным вымярэннях грунтуецца на прынцыпах аб’ектыўнасці і гістарызму, з якіх вынікаюць наступныя тэарэтычныя палажэнні:

     Рэлігійныя ўяўленні «развіваюцца ў кожнага народа своеасабліва, адпаведна жыццёвым умовам, што выпалі на яго долю», вырастаюць з іх і зрастаюцца з імі.

     Рэлігіі не застаюцца нязменнымі, а трансфармуюцца ў адпаведнасці з ходам гісторыі.Самаразвіццё хрысціянскіх канфесій праяўляецца ў іх практычным прыстасаванні да канкрэтных нацыянальных, грамадскіх і дзяржаўных умоў. Хрысціянства на Беларусі ў розныя гістарычныя эпохі набывала адпаведныя царкоўныя і культурныя формы.Уніяцтва было адным з этнаадаптыўных з’яў прыстасавання хрысціянскай царквы да новых гістарычных умоў функцыянавання беларускага грамадства.

     Адмова ад падзелу хрысціянскіх канфесій, што існавалі на Беларусі, на ісцінныя і памылковыя, гістарычныя і негістарычныя, а звязаныя з імі культурныя тыпы – на першасныя і другасныя;прызнанне іх штучна створанымі людзьмі веравызнаннямі і арыентацыя на гуманістычныя прынцыпы духоўнай і рэлігійнай свабоды, роўнасці вер.

     Спецыфіка гістарычнага развіцця Беларусі ў мінулым, у тым ліку ў канфесійнай сферы, у значнай ступені вызначалася яе геапалітычным становішчам.«Ваганне паміж Захадам і Усходам і шчырая непрыхільнасць ні да аднаго, ні да другога з’яўляецца асноўнаю адзнакаю гісторыі беларускага народа».Разгляд Беларусі не як аб’екта інтарэсаў суседніх дзяржаў, а ў якасці паўнавартаснага і суверэннага суб’екта гісторыка-цывілізацыйнага працэсу, а Берасцейскай уніі – як аднаго з варыянтаў пошуку свайго канфесійнага «я» ва ўмовах супрацьстаяння і ціску Усходу і Захаду, як спробы займець сваё месца ў еўрапейскім рэлігійна-культурным хрысціянскім раскладзе.

      Культура не можа існаваць, не абнаўляючыся. Адзінства традыцыі і абнаўлення – універсальная характарыстыка любой культуры, адзін з галоўных крытэрыяў яе жыццястойкасці і прагрэсу і ў той жа час адна з супярэчнасцяў культурнага працэсу. Адкрытасць да іншых культур, пастаяннае ўзаемадзеянне з імі складаюць магутны бок любой культуры. Абсалютызацыя традыцыі, замкнёнасць вядзе да згасання стымулаў яе развіцця і да змярцвення. Намер адгарадзіць свой народ і яго культуру ад «чужых» уплываў і інавацый з добрымі мэтамі захавання веры, традыцый, звычаяў і г.д. абарочваецца ў рэальнасці духоўным збядненнем і высіленнем. Гістарычная практыка «жалезных заслонаў» паказала сваё абсалютнае банкруцтва.

     Вітаючы адкрытасць культуры і рэлігіі беларускага народа да Захаду і Усходу, не трэба абсалютызаваць уплывы звонку, калі яны навязваліся прымусова, рабілі замах на рэлігійную свабоду, вялі да дэнацыяналізацыі нашых продкаў, замаруджвалі фарміраванне іх этнічнай самасвядомасці і, ізалюючы іх ад другой часткі Еўропы, тармазілі культурны прагрэс.

 

Глава 3

Крыніцы па праблеме

     Берасцейская царкоўная унія, якая дзейнічала на Беларусі ў 1596–1839 г.,  пакінула багатую дакументальную спадчыну.«Уніятыка» складаецца з разнастайных і разнамоўных крыніц беларускага і замежнага (украінскага, літоўскага, польскага, італьянскага, расійскага, французскага і інш.) паходжання. У распараджэнні даследчыка пісьмовыя помнікі наратыўныя і дакументальныя, царкоўныя і свецкія, канфідэнцыйныя і публічныя. Іх пісалі людзі рознага сацыяльна-прафесійнага складу і канфесійнай прыналежнасці: лідэры сусветных цэнтраў  хрысціянства, кіраўнікі дзяржаў і дыпламаты, вышэйшыя саноўнікі і прадстаўнікі мясцовых свецкіх і духоўных уладаў, вучоныя, пісьменнікі і мастакі, святары і манахі, магнаты і шляхта, гараджане і, радзей, сяляне.

     Для рэканструкцыі гісторыі з’яўлення, функцыянавання  і ліквідацыі уніяцкай царквы на Беларусі выкарыстоўваюцца летапісы, заканадаўства, справаводства, мемуарыстыка, перыёдыкі і іншыя крыніцы.

     Новыя, уніяцкія тэндэнцыі ў царкоўна-рэлігійнай сферы канца ХVІ ст. знайшлі адлюстраванне ў Баркулабаўскім летапісе, у Віцебскім летапісе, пісаным уніятам С.Аверкай, і Магілёўскай хроніцы ненавісніка уніі Сурты.

     Рэлігійна-культурнае жыццё канца XVI–сярэдзіны XVII ст., канфесійную свядомасць і настроі грамадства высвечваюць палемічныя творы. На іх старонках уздымаюцца пытанні царкоўнай гісторыі і будучыні, рэлігійнай традыцыі, крытыкуюцца царкоўныя парадкі на «Русі», абмяркоўваюцца прававыя аспекты уніі. Буйныя царкоўныя дзеячы і літаратурныя аўтарытэты Пётр Скарга, Іпацій Пацей, Язэп Руцкі,  Лявон Крэуза, Антоній Сялява і інш. абгрунтоўвалі ідэю царкоўна-рэлігійнай і палітычнай кансалідацыі «рускіх» народаў ВКЛ на новай канфесійнай аснове; даказвалі, што царкоўнае адзінства - гэта даўняя традыцыя ВКЛ, якая ідзе з часоў Фларэнційскай уніі 1439 г. Пагадненне 1596 г. яны трактавалі як вяртанне да старыны і выкананне волі продкаў. Праваслаўныя палемісты Іван Вішэнскі, Хрыстафор Філалет, Захарый Капысценскі, Мялецій Сматрыцкі, Афанасій Філіповіч і інш. адмаўлялі патрэбу для свайго народа ў культуры і навуцы каталіцкага Захаду, расцанілі унію як параджэнне сатаны, як нацыянальную здраду. Яны даказвалі яе некананічнасць і бескарыснасць. Палемічная літаратура ў свой час фармавала грамадскую думку. 

     Вялікую навуковую цікавасць уяўляюць розныя праекты, праграмы, запіскі,  «артыкулы», якія, не маючы юрыдычнай сілы, акрэслівалі сучасны ім стан і далейшы кірунак  развіцця уніяцкай царквы, вызначалі яе лёс: умовы-артыкулы уніі, «Праект знішчэння Русі» 1717 г., складзены на запыт Кацярыны ІІ допіс харкаўскага архіепіскапа  Булгарыса «О наилучшем способе воссоединения униатов с православной церковью», запіска пратаіерэя Іосіфа Сямашкі 1827 г. з праграмай рэфармавання уніяцкай царквы, і г.д.