Когнитивно-функциональные особенности категории будущего времени в современном английском языке

 

 

Байғонысова Құндыз Оразқызы

 

Қазіргі ағылшын тіліндегі келер шақ  категориясының когнитивті-функционалды ерекшеліктері (ағылшын тіліндегі  басылым материалының негізінде)

 

10.02.22 – шетел халықтарының  тілдері мамандығы бойынша филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

 

ТҮЙІНІ

 

Диссертация ағылшын тіліндегі келер шақ категориясының когнитивті-функционалды ерекшеліктерін талдап қарастыруға арналған.

Зерттеу жұмысының  өзектілігі: Антропоцентрлік парадигма бойынша ерекше көңіл тілдік санада функционалды үлгілер арқылы айқындалатын ойдың когнитивті механизмдеріне аударылады. Осыған байланысты, ерекше өзектілік келер шақ категориясын функционалды лингвистика, оның ішінде функционалды грамматика саласында зерттеу мәселесінде табылар.  

Осы диссертациялық зерттеудің мақсаты қазіргі ағылшын тіліндегі когнитивті және функционалды, әсіресе семантикалық және коммуникативті ерекшеліктерін ағылшын тіліндегі басылым материал негізінде талдау.

  Диссертацияларда осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделеді:

- уақыт категориясының дамуының когнитивті негіздерінің сипаттамасын жасау. Келер шақ ұғымдық категоиясының логикалық және көзқарастық жақтарын талқылау;

- ағылшын тіліндегі келер шақ білдірудің дейктикалық құралдарының даму жолдарын талқылау;

- қазіргі ағылшын тіліндегі келер шақ мағынасын ашық және жасырын түрде білдіретін грамматикалық құралдарын талдау;

  - оның құрамындағы бірліктерінің семантикалық және функционалды ерекшеліктеріне назар аударып келер шақтың ФСӨ (функционалды және семантикалық өрісі) моделін жасау;

• басылымдардың мәтіндерінде футуралдік жағдайларды талдап, футуральдік мағынасын білдіретін тілдік құралдардың прагма-коммуникативті ерекшеліктерін сипаттау.

Зерттеудің нысаны тіл жүйесіндегі келер шақ категориясының когнитивтік және функционалды ерекшеліктері.

Зерттеудің заты келер шақтың ФСӨ және оның құрамындағы бірліктерінің құрылымдық және семантикалық сипаттары, қазіргі ағылшын тіліндегі басылым мәтіндеріндегі футуралдік жағдайлардың коммуникатитік ерекшеліктері.

Қорғауға шығарылатын негізгі қағидалары:

• Ағылшын тіліндегі келер шақ категориясының қалыптасуы белгілі тарихи оқиғалар себеп болған әлемтану моделінің өзгерістерімен байланысты.
• Қазіргі ағылшын тіліндегі келер шақ ФСӨ моделі келер шақ категориясының семантикалық күрделілігіне байланысты екі қабатты құралым болып табылады.
• Келер шақ мағынасын келтіретін грамматикалық қуралдарға іс-әрекетті дейктікалық түрде сөйлеу кезенінен кейін орналастыратын барлық тілдік құралдары жатқызылады. Олардың қатарында to be likely, to be sure, to be about, to be bound сияқты футуральдік-модальдік құрылымдар, дейктикалық сын есімдер: coming, upcoming, expected, құрылымдар: a bride-to-be, soon-to-come, модальді етістіктер, тілекті, күтуді, жоспарлауды, уәде беруді білдіретін мағыналы етістіктер.
• Инфинитив және инфинитивті құрылымдар қазіргі ағылшын тіліндегі келер шақ мағынасын жасырын түрде білдіретін негізгі тілдік құралдарының бірі болып табылады.
• Мәтінде келер шақты білдіретін грамматикалық құралдар модалдік мағыналарды білдіреді, олардың арасында келесі мағыналар негізгі болып тбылады: бұйрық, өтініш, шешім, ұсыныс, уәде, қорқыту, алдын ала айту, болжау, жорамалдау, сезіну, мүмкіндік, күту, үміт, ұмтылу, тілек, ниет, жоспар, мақсат, сенімділік
• Волантативті, бағалау және жазылатын келер шақтың мағыналары іс жасаушы мен суреттелетін футуральді әрекеттің арасындағы қарым-қатынастардың негізгі түрлері.

  Зерттеудің теоретикалық құндылығы когнитивті және функционалдық бағыттардың шеңберіндегі қазіргі ағылшын тіліндегі келер шақ мағынасын білдіретін тілдік құралдардың жан-жақты талдау жасалуда.

Зерттеудің тәжірибелік  құндылығы - оның нәтижелерін функциональдық және коммуникативтік грамматиканың теориясында қолдану мүмкіндігі. Сонымен қатар зерттеу нәтижелері когнитивтік және функционлдық лингвистикадан дәріс оқуға, оқу құралдарын дайындау барысында қолдануға болады. 

Зерттеу әдістері. Жұмыста контекстологиялық талқылау әдісі, сипаттау әдісі, компоненттік талқылау әдісі, өрістік талқылау әдісі, трансформационалды әдісі, талқылаудың бірліктерін санау әдісі қолданылды. Деректі материалды алу үшін біртіндеп таңдау әдісі қолданылды.

Бірінші бөлімінде зерттелетін мәселе бойынша ғалымдардың көзқарасы келтірілген, сонымен қатар келер шақ категориясының даму жолы қарастырылады.

Екінші бөлімінде тәжірибелік зерттеудің нәтижелері келтірілген. Бұл бөлімінде басылымдар мәтіндердегі келер кезеңінің семантикалық және функционалдық ерекшеліктері талқыланады.

Қорытындыда жұмыстың нәтижелері ретке келтіріліп, олардың ғылыми құндылығы сипатталынады. Сонымен қатар, келешкте зерттеуді жалғастыру жолдары қарастыралады.

 

SUMMARY

 

of the thesis submitted to confer scholarly degree

of the Candidate of Philological Sciences

 

Specialty 10.02.22 – Language of Foreign Nations

 

Kundyz Orazovna Baigonissova

 

COGNITIVE AND FUNCTIONAL SPECIFICITIES OF THE CATEGORY OF FUTURE IN MODERN ENGLISH

(BASING ON PRESS MATERIAL IN ENGLISH)

 

General description of the work. The dissertational research is devoted to consideration of cognitive and functional characteristics of future in modern English basing on the press material. The analysis of future tense development in the English language system, especially the ways future is explicated by anguage means, as well as of the model of FSF of Futurality, its structure and semantics is carried out within the framework of the given research

 Scientific novelty of the research. The modern paradigm of language study and its inner characteristics demands for comprehensive approach that takes into consideration not only structural planes of a language unit but its semantic and communicative aspects.

In the view of the anthropocentric paradigm cognitive mechanisms of mentality explicated in mind through lingual functional models are of great interest. Therefore the importance lies in understanding cognitive and functional basis of the category of future in modern English.

The aim of the dissertation is to study cognitive and functional, as well as semantic and communicative qualities of the category of future in modern English basing on press material.

The settled aim requires that the following objectives be fulfilled:

• Description of basic cognitive grounds for categorical development of time notion;
• Analysis of development of deictic means to express future time;
• Finding out grammatical means used in Modern English to explicitly and implicitly express future time;
• Working out the model of FSF of Futurality taking into account semantic and functional specificities of its constituents;
• Analysis of futural situations in press texts and of pragma-communicative particularities of language mean to express futurality.

The object of research are cognitive and functional specificities of future time in the language system.

The area of research are structural and semantic qualities of FSF of Futurality and its constituents.

 

Basic principles of the research to be defended:

• Formation of the category of future in English is connected with changes in the cognitive model of time caused by certain historic events.
• The model of FSF of Futurality in Modern English represent a complex double-layer structure stipulated by semantic complexness of the category of future.
• Grammatical means to express future time include all language means deictically relating events to the moment after the moment of speech, for instance: futural-modal constructions: to be likely, to be about, to be surely, to be to, deictic adjectives: coming, upcoming, expected, such constructions as: a bride-to-be, soon-to-come, modal verbs, verbs expressing wish, intention, planning, promise, threat, expectation and other.
• Infinitive and infinitive constructions are one of the basic auxiliary means to express futural meaning in Modern English.
• In a text all grammatical meanings of future realize modal meanings as follows: orders, requests, decisions, recommendations, promises, threats, warnings, prognoses, foretelling, premonitions, suggestions, possibilities, expectations, hopes, aspiration, wishes, intentions, plans, tasks, objectives, aims, inevitability, assuredness.
• Voluntative, estimated, imposed future are the basic types of a subject’s attitude to a described future event in English press.

Theoretical value of the research is in presentation of comprehensive analysis of language means to express future tense in the framework of cognitive and functional directions.

Practical value of the research is the possibility to use its results and principles to comply a lecture course of Cognitive and Functional Linguistics, to prepare manuals and textbooks in the correspondent area.

Research methods. The following methods are used within the work: method of contextological analysis, descriptive method, method of component analysis, method of field analysis, transformative method, method of element counting. To get the factual material the method of total selection was chosen.

Material of the research.  The factual material of the research include articles of modern press in English, including People, Newsweek, Sports Illustrated, National Geographic, Times, Seventeen and others. As a result, 1893 units for analysis have been detected. One unit for analysis is equal to a futural situation defined as a certain semantic category reflected in the process of communication by language means.

The structure of the dissertation. The dissertational work comprises of introduction, two parts and conclusion. At the end of the work the list of references is applied.