Ағылшын тілі сабағында бейне материалдарды қолдану тиімділігі және тәсілдері

   1.3 Жоғары сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері

   Жасөспірім шақтың  біраз бөлігі орта мектептің  жоғары сыныбына сәйкес келеді  және жеке тұлғаның қалыптасу  процесінде айтарлықтай маңызды  рөл атқарады. Бұл жаста (15-17) адамның  тұлғалық жағынан пісіп-жетілу  кезеңі аяқталады, оның өмірге  көзқарасының негізгі сипаттары  қалыптасады, үлкен өмір алдындағы  ең алғашқы рет өз бетімен  шешім қабылдап, болашақ кәсібін  таңдау міндеті жүзеге асырылады.  Қоғамда балалық шақтан жастық  шаққа өту кезеңі тек қана оның тұлғалық жағынан пісіп-жетілуінің ғана белгісі емес, сонымен бірге мәдениетке ұмтылу, белгілі бір деңгейіндегі білім, нормалары мен дағды жүйесін игеру, сол арқылы жеке тұлға еңбек етіп, қоғамдық қызметтер атқара алады және әлеуметтік жауапкершілікті сезінеді.

   Жасөспірім шақпен  жастық шақтың арасында ап-айқын  көрініп тұрған аралық шек  жоқ, ол шартты түрде ғана  алынады, тіпті көп жағдайда  бірімен-бірі үйлесімді болып келеді. 14-15 жаспен 16-17 жас аралықтары кей жағдайларда ерте жастық шақ болып есептеледі, ал кейбір жағдайларда жасөспірімдік шақтың соңы деп аталады.

   Балалықтан есейген шаққа өту сол қоғамның бала мен үлкенге қоятын нормалар мен талаптарының арасындағы айырмашылықтың болуына байланысты. Әлеуметтік және таптық жағдайы жеке тұлғаның өмірлік жолының тұлғалық жағынан қалыптасу кезеңінен бастап, білім алу деңгейі мен дүниеге көзқарасы қалыптасуында зор мәнге ие болады.

  Жастық шақ ақыл-ой  қабілеттілігі артуының маңызды  кезеңі.

  Жоғары сынып оқушылары  «Неге» деген сұраққа үнемі  және табанды түрде

жауап іздейді және берілген жауаптың жеткіліктігіне әрі негізділігіне өз күдігін білдіріп отырады. Олардың ойлау қызметі әлдеқайда белсенді және еркін. Олар мұғалімдерге сын көзбен қарайды. Пәннің қызықтылығы туралы жастардың түсінігі жасөспірімдерге қарағанда басқаша: егер алтыншы сыныпта оқитын пәннің сыртқы мәнін бағаласа, тоғызыншы сыныпта өзінше ойлануды талап ететін пәндер қызықтырады. Олар бір нәрсені қорыта айтуға, жеке деректердің негізінде жатқан жалпы қағидалар мен заңдылықтарды іздеуге құштар. Жастық шақтағы маңызды психологиялық процес-өзіндік ақыл-ойдың және өзіндік «Меннің» бейнесінің қалыптасуы болып табылады. Жастықтың психологиялық құндылығына ие болу деген сөз - өзінің ішкі әлемін ашу деген сөз. Өзінің ішкі әлемін ашу - бұл аса маңызды да, қуанышты, жан толқытарлық жағдай, бірақ ол сонымен қатар көңілді алаңдатады және істеуге мәжбүр етеді. [11. 171-178 б]

  Шетел тіліне оқытудың жоғарғы сатысында оқушылар жасының ерекшелігіне көп көңіл бөліну керек.

  Өйткені, жасөспірім  балаларда психологиялық ерекшеліктері  болады. Жоғары сыныптың оқушысы  оқыту іс-әрекетінің бірінен соң  бірін тез байқап көруге тырысады. Бұл шақта әрбір жасөспірім  өз бетімен үйрету әдіс-ойымен  келіспей, өзінің ойын дәлеледеуге  әзір тұрады. [2. 123 б]

   Осындай  жастағы  оқушылардың білімге деген құштарлығын  аша білу, сонымен қатар шетел  тілін үйретуде көптеген әдіс-тәсілдерді қолдана білу. Жоғары сатыда мақал-мәтелдер арқылы монологтық сөйлеуге үйрету ең бір қолайлы тәсілдердің бірі болып табылады.

   Бүгінгі таңда  ғасырлар қойнауында қалыптасқан  ұлттық тәрбиенің озық өнегелі  дәстүрлерін, асыл қасиеттерді  жеткіншек ұрпақтардың бойында  қалыптастыру, халықтық педагогика  материалдарын тиімді пайдалану  аса маңызды міндеттердің біріне  айналып отырғаны даусыз. Ағылшын  тілі сабағында мақал-мәтелдердің  алатын орын ерекше. Мақал-мәтелдерді  қолдану арқылы оқушылардың сөздік  қорын, грамматикалық құрылымын  білуін жетілдіруге болады. Мақал-мәтелдердің  тәрбиелік  маңызы зор. Оқушылардың  ойлау қабілетін де жетілдіреді.  Мақал-мәтелдер ғасырлар бойы  халық даналығынан туындаған.  Оқушылар мақалды неғұрлым көп білсе, соғұрлым сөздік қоры баий түседі. Ал, мақал-мәтелдердің оқушылардың жан-жақты және адамгершлігі мол азамат болуына ықпалы зор. Ғасырлар бойы ауыз әдебиетінің озық үлгілерінің бірі болып келген мақал-мәтелдер қазіргі нарық заманында да өзінің өзектілігін жоя қойған жоқ. [12.35-36 б]

Жоғары сатыда мақал-мәтелдер арқылы монологтық сөйлеуге үйрету сөйлеу дағдысының ең тиімді әдісі  ретінде 

(Қаракемер орта  мектебі мысалында)

2.1 Мақал-мәтелдер  арқылы шетел тілі сабағын  да монологтық сөйлеуге үйретудің  тиімділіктері  (Қаракемер орта  мектебі мысалында)

  Соңғы 15 жылдағы еліміздегі халықаралық саяси, экономикалық және мәдени байланыстардың дамуы мен нығаюы және республикамыздың халықаралық қоғамдастыққа енуі білім беру саясатына шетел тілдерге байланысты көптеген өзгерістер әкелді. Қазіргі кезде ғаламдық жаһандану, яғни әлемдік білім беру кеңістігіне ену процесі жүріп жатыр. Президентіміз Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын ұсынды. Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамассыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет. Яғни жоғары нәтижелерге жету үшін, біздің болашақ ұрпағымыз өте білімді, заман талабына сай жан-жақты дамыған, мәдениетті және өте тәрбиелі болуы қажет. Ал жан-жақты дамыған тұлға тек берік біліммен қаруланып қана қоймай, қазіргі заман талаптарына сай бірнеше шетел тілдерін меңгеруі тиіс. [13. 32 б]

     Алматы облысы, Ақсу ауданы, Алтынарық ауылындағы Қаракемер ота мектебінің ағылшын және неміс тілдері пәнінің мұғалімі Болатбаева Нұрсана Метербайқызының ағылшын пәні сабағында қолданған әдіс-тәсілдеріне тоқталсақ. Әрбір ұстаз өзінің әдісімен, біліктілігімен, білімімен ерекше. Менің ұстазым әрбір сабақта әр түрлі әдіс-тәсілдер қолданатын. Жоғары сыныпқа келген кезде көбінесе мақал-мәтелдерді жаттатқызатын. Мысалы: 9-сынып оқулығында  материалдар күрделене түседі. Оқулықта өз еліміз туралы, ағылшын тілінде сөйлейтін Анлия, АҚШ және басқа елдердің өмірі, тұрмыс-салты мен мәдениеті жөнінде түсініктер берілген. Осы мәселелерді оқушылар ауызша, өз ойларын анық, түсінікті етіп жеткізуде мақал-мәтелдерді ұсынатын. “Себебі мақал-мәтел, нақыл сөздер тілімізді байыта түсетін халықтың асыл қоры. Оның жұртшылық үшін пайдасы мен рөлі зор. Шетел тiлдi меңгертуде сол тiлдердегi нақыл сөздердi, мақал-мәтелдердi үйретiп, жаттатқызу арқылы оқушының практикалық дағдыларын қалыптастыру әдiсi белгiлi нәтижелердi көрсетеді”-деп айтатын.

    Н. М. Болатбаеваның мақал-мәтелдер арқылы шетел тілі сабағын да монологтық сөйлеуге үйретудегі тәжірибесін мысалға ала отырып. 9-сыныпта “Healthy life” атты тақырыбындағы жүргізілген сабақ үрдісіне тоқталсақ.  “Healthy life” атты тақырыбында сабақ құрылымы әдеттегідей жаңа тақырып түсіндірілуден басталды. Грамматикалық түйіндер, жаңа сөздер сондай-ақ  денсаулық жайында бірнеше мақал-мәтелдер ұсынылды. Ең бірінші талқылауға берген мақал “Health is better than wealth” (Денсаулық зор байлық) әрине мағынасында мол ұғым жатқан мақалдың бізге берген тәлім-тәрбиесі өте мол болды. Біріншіден осы мақал-мәтел арқылы монологтық сөйлеуге талпындық, екіншіден ұрпақ санасына денсаулықтың қаншалықты маңызды екенін, денсаулықтың мықтылығы арқылы білімде, еңбекте, бақытта, байлықта ала алатынымызды түсіндік. Бірінші байлық – денсаулық деп халқымыз бекер айтпаған. Тура осы мақал мен аудармасы сәйкес келетін ағылшын мақал-мәтелі де бар “The first wealth is health” осындай сәйкестіктерді анықтап бізге жаттауға және өмірлік қолданысқа енгізуімізді ұсынды. Әрбір сабақта осындай мағыналы мақал-мәтелдерді тақырыппен ұштастырып бізді монологтық сөйлеуге үйретуге тырысты. Шетел тілі үнемі қайталап, жаттап, үздіксіз жаттығудан тұратын пән. Сондықтан жаңа сөз жаттау, оны мәңгі есте қалдырудың бір жолы осы мақал-мәтелдер болды. Мақал-мәтелдер арқылы моногогтық сөйлеуге үйретуді өз тәжірибесінде қолданып, сабақ жүргізген деп өзімнің ұстазым Нұрсана Метербайқызын айта аламын.

  Нұрсана Метербайқызы  ағылшын тілі сабағында мақалдардың  қазақша баламасын, екі тілде  жаттатқызатын. Ағылшын мақал-мәтелдері мен қазақ мақал-мәтелдерін салыстыра отырып, мазмұнын ұғындыру оқушылардың ой-өрісін кеңейтеді. Оқулықтардағы мақал-мәтелдер тек ағылшын тілінде берілген. Әрине берілген мақалды оқушылар сөзбе-сөз аудара салады. Осы жағдайды ескере отырып менің ұстазым ағылшын мақалына ұқсас қазақша баламасымен беретін. Сондай–ақ әрбір сабақ сайын ой ширатып, ойлау белсенділігін арттыратын жұмбақтар да пайдалануға ұмтылатын. Негізінде мақал-мателдерді белгілі бір тақырып бойынша жазғызатын. Мысалы: «Достық» тақырыбын өткен кезінде тіл дамыту жаттығуларын орындау барысында мынадай жұмыстар жүргізетін. Төмендегі мақал-мәтелдер арқылы оқушылар назарын аудару:

1. Between friends all is common. – Достардың арасында бәрі ортақ.
2. A man is known by the company he keeps. – Адамды досына қарап танырсың.
3. Joys shared with other are more enjoyed. – Доспен көрген қуаныш аса зор қуаныш.
4. Friendship can not stand always on one side. – Есептескен дос болмайды.
5. A hedge between keeps friendship green. –Шынайы достық қиындықта сыналады.

  Осындай мақалдар бізді адамгершілік қасиеттерге баулып, пәнге деген қызығушылығымыз арттыратын. Ойын түрінде өткізілетін сабақтар барысында. Мақал-мәтелдерді конверттің ішіне салып, үстелдің үстіне қоятын.

  Конверттің ішінде бас-аяғы қиылған мақал-мәтелдер бар, ол 10 сөйлемнен тұратын, яғни оқушылар мақал-мәтелдердің бас аяғын құрастырулары тиіс. Барлық 10 сөйлемді бірінші болып жинаған топ жеңімпаз болып саналатын. Екі топқа бөлініп, өзара мақал-мәтелдер айтып жарысатынбыз. Әрине мұндай сабақтарды  көптеп қызықты әрі түрлендіріп өткізуге тырысатын. Мұндағы негізігі жетістігі - баланың сабаққа белсене араласуы, өз ойын жеткізе білуі, сол себепті де бізге саналы тәрбие мен сапалы білім беру жолында ұтымды тәсілдерді қолдана білген Нұрсана Метербайқызының еңбегін айтуға болады.

   Бүгінгі таңда  Қазақстан Республикасы әлемдік  бірлестікке кірген заманда білімнің  рөлі мен маңызы артып, білім  беру сапасын көтеру басты  мәселелердің бірі болып отыр.

    Шетел тілін  оқытуда коммуникативтік мақсатқа  жетуде ауызша сөздің рөлі  өте зор. Ауызша сөйлеу арқылы  адамдар бір-бірімен түсініседі, өз ойларын айтады, дәлелдейді, естіген,  айтылған хабарға өз көңіл-күй  қатынасын білдіреді. Сөйлеудің  монологтық түрін қолдану үшін, сөйлеушіге белгілі бір мазмұн керек те, ол сол мазмұнның негізінде сөйлемдер құра білуі тиіс, монолог-сөздің ұйымдасқан түрі, сондықтан мұнда жекелеген сөйлемдер мен айтылымдар ғана емес, бүкіл хабар жоспарланып бағдарлауны керек.[14.31 б]

   Ағылшын тілінде  мақал-мәтелдер өте көп. Мақал  мағыналы сөйлем ретінде кездессе, мәтелде тура сондай  сөйлем  ретінде бірақ ауызекі сөйлемдер  ретінде кездеседі. Сондай-ақ мәтелдер мақалдарға қарағанда көбірек. Жалпы мақал-мәтелдерді қазақ және ағылшын тілдеріндегі ұқсастықтарын алып қарар болсақ. Түпкі мағынасы айтылайын деген ойы бір. Яғни өзара үндестік.

Мысалы екі тілдегі  мақал-мәтелді алсақ.

1. Care killed the cat - Еңбек қажытпайды, қайғы  қажытады.
2. Live and learn -  Оқусыз білім жоқ,

                                 Білімсіз күнің жоқ.

3. Better late than never - Ештен кеш артық.
4. No pains, no gains -  Еңбексіз өнбек жоқ.  
5. Two heads are better then one - Кеңесіп пішкен тон келте болмас.

  Қарап отырсақ ұқсастықтар  өте көп. Берілген мақалдардың  синонимдері мақалдың өзімен  тек ондағы образдармен ерекшеленеді, яғни салыстырмалы түрде, мысалға алынып отырған заттар әр түрлі, бірақ басқа жағынан бірдей. Енді   әр түрлі тілдегі мақалдар әр түрлі тарихи жағдайларда құрылған. Өйткені әр елдің әдет - ғұрпы тарихи әр түрлі. Сондықтан кейбір мақалдардың синонимдері болмай қалуы мүмкін, оны мысалға басқа тілге  аудару үшін  аздаған болса да, үндестігін, ұқсастығын ескере отырып, осы  тақырыпта мақал алынады. Өйткені тіл  өзгерсе де, сөз өзгерсе де мақал-мәтелдің өзінің бастапқы, негізгі мағынасы өзгермейді. Сондықтан біз қай  ұлтты адам болсақ та, қай тілде сөйлесекте ата-бабамыздың келер ұрпаққа, яғни бізге деп қалдырып, кеткен алтыннан да қымбат, асыл қазынамыз  мақал-мәтелдерді біліп, жадымызда сақтауымыз керек.

  Курстық жұмыстың басты мәселелеріне тоқталатын болсақ: шетел тілді жан-жақты меңгертуде, балалардың сөздік қорын байыту және шет тілдегі мақал-мәтелдер арқылы монологтық сөйлеуге үйретуге дағдыландыру, күнделікті қолданысқа енгізу. «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы», - деп Әл-Фараби айтқан. Яғни ең басты мәселелердің бірі балаларға 2 тілдегі мақал-мәтелдердің тәрбиелік маңыздылығын түсіндіру болып табылады.

   Жоғары сатыда мақал-мәтелдер арқылы монологтық сөйлеуге үйрету үшін. Жалпы ағылшын тілінің 9-11 сынып оқушыларына арналған оқулығының мазмұнына тоқталсақ.

9 - сынып оқулығында:

1. Healthy life
2. The pleasure life
3. Geography and travelling
4. Education
5. The world around us
6. Work [15. 271 б]

10 - сынып оқулығында:

1. Travelling
2. Health care
3. Ecology. Geography and nature
4. International partners
5. Work [16. 301 б]

11 - сынып оқулығында: