Сот актілерінің түсінігі және түрлері

Iске қатысатын тұлғаларға отырыстың  өткiзiлетiн уақыты мен орны  туралы хабарланып индекстеу  туралы арыз сот отырысында  қаралады, алайда олардың келмей  қалуы арызды қарауға кедергi болмайды. Алып берiлетiн соманы  индекстеу туралы арыз бойынша материалдар азаматтық iс материалдарына тiгiледi.

АIЖК-нiң 234-бабының тәртiбiмен сот ұйғарымы бойынша өндiрiлген ақшалай сомалардың индекстелуiн өндiрiп алуға жол берiлмейдi.

Сот қосымша шешiмдi тек АIЖК-нiң 231-бабында көзделген жағдайларда және шешiмдi орындаудың заңмен белгiленген шегiнде iстi қарау кезiнде анықталған нақты мән-жайлардың негiзiнде ғана шығаруы мүмкiн.

Егер сот шешiмiне апелляциялық шағым берiлсе немесе наразылық келтiрiлсе, сонымен бiрге қосымша шешiм шығару туралы мәселе қойылса, онда сот ең алдымен қосымша шешiм шығару туралы мәселенi шешiп, содан кейiн iстi апелляциялық сатының қарауына жiберуге мiндеттi.

Соттың қосымша шешiм шығару нысанында шешiмнiң мазмұнын өзгертуге не сот отырысында зерттелмеген жаңа мәселелердi шешуге құқығы жоқ.

Шығарылған шешiм түсiнiксiз болған жағдайда, шешiм шығарған сот iске қатысушы адамдардың арызы бойынша шешiмдi түсiндiруге құқылы. Егер шешiм орындалса немесе мәжбүрлеп орындату үшiн ұсынудың заңмен көзделген мерзiмi өтiп кетсе, шешiмге түсiндiрме жасауға жол берiлмейдi.

Сот шешiмдi түсiндiру кезiнде оның мазмұнын өзгертуге, сондай-ақ сот шешiмiнде көрсетiлмеген мәселелердi талқылауға құқығы жоқ.

АIЖК-нiң 233-бабының ережесi мәжбүрлеп орындатуға жiберiлмеген шешiмдерге қатысты қолданылады, ал шешiмдi орындауды кейiнге қалдыру және оның мерзiмiн ұзарту, орындау әдiсi мен тәртiбiн өзгерту туралы мәселенi iске қатысушы тұлғалардың арызы бойынша iстi қараған сот қарайды.

АIЖК-нiң 240-бабының ережесi сот шешiмi, сот бұйрығы мәжбүрлеп орындату үшiн ұсынылған және атқару iсi қозғалған жағдайларда қолданылады. Шешiмдi немесе сот бұйрығын орындатуды кейiнге қалдыру және оның мерзiмiн ұзарту, шешiмдi немесе сот бұйрығын мәжбүрлеп орындатудың әдiсi мен тәртiбiн өзгерту туралы өтiнiштi немесе арызды iс бойынша қаулы қабылдаған немесе шешiм шығарған сотқа, сондай-ақ сот қаулысы орындалатын жердегi сотқа, сот орындаушысы немесе атқарушылық iс жүргiзушi тарап бередi.

Соттар арызды қарау кезiнде iс жүргiзу әрекеттерiн қиындататын немесе жүргiзуге мүмкiндiк бермейтiн өтiнiштердi, мән-жайларды негiздеу үшiн келтiрiлген дәлелдемелердi мұқият зерттеулерi қажет. Осы орайда сот қаулысының уақтылы және толық орындалуының өндiрiп алушының заңды мүдделерiн қамтамасыз етуге бағытталғанын назарда ұстаған жөн.

Сот арыз (өтiнiш) қанағаттандырылған жағдайда ұйғарымда кейiнге қалдырудың қолданылатын мерзiмiн, ал шешiм, сот бұйрығын орындау мерзiмi ұзартылған жағдайда - борышкерден қарызды өтеу үшiн өндiрiп алуға жататын мерзiмдiк төлемдердiң мөлшерiн көрсетуге тиiс.

Егер сот қаулысын орындауды кейiнге қалдыруға немесе ұзартуға негiз болған мән-жайлар бұрын сот ұйғарымында көрсетiлген күннен бұрын жойылса, онда сот өндiрiп алушының арызы не сот орындаушысының өтiнiшi бойынша кейiнге қалдыру мен ұзарту әрекеттерiн тоқтату туралы ұйғарым шығарады.

Жаңаша жазулар мен арифметикалық қателер туралы, қосымша шешiм шығару, шешiмдi түсiндiру туралы, шешiмдi орындауды кейiнге қалдыру және ұзартуды, орындау әдiсi мен тәртiбiн өзгерту туралы арыздар мен өтiнiштердi қараған кезде сот iске қатысушы тұлғаларға сот отырысының өткiзiлетiн күнi, уақыты мен орыны туралы хабарлайды, алайда олардың келмей қалуы осы мәселелердi қарау үшiн кедергi болмайды.

Заңды күшiне енген сот шешiмi бұзылған жағдайда және осы шешiмнiң орындалғаны туралы нанымды мәлiметтер болған жағдайда iстi қайтадан қараған сот АIЖК-нiң 240-1-бабына сәйкес, жаңа шешiм қабылдау кезiнде шешiмнiң орындалуын бұрып атқару туралы мәселенi қарауға мiндеттi.

Егер сот iстi жаңадан қарау кезiнде бұзылған шешiм бойынша шешiмнiң орындалуын бұрып атқару туралы мәселенi шешпесе, онда жауапкердiң мұндай арызы iске қатысушы тұлғаларға, ал қажет болған жағдайда - бұзылған шешiмдi орындаған органға хабарлана отырып жеке сот отырысында қаралады. Сот iстi қараудың нәтижелерi бойынша ұйғарым шығарады.

Сот отырысына келмеген iске қатысушы тараптар мен басқа да тұлғаларға сот АIЖК-нiң 241-бабына сәйкес шешiм шығарылған уақыттан кейiн бес күннен аспайтын мерзiмнен кешiктiрмей шешiмдi жiберуге немесе оның көшiрмесiн беруге мiндеттi.

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Сот актілерінің түрлері

 

2.1 Сот қаулысы

 

Азаматтық іс жүргізуде сот төралқасының қадағалаушылық іс жүргізу тәртібімен шығарылған кесімдері сот қаулысы деп аталады. Сот ісін жүргізуде сот қаулысын апелляциондық инстанцияда, қадағалау инстанциясында істі қайта қарау нәтижелері бойынша тиісті деңгейдегі сот төралқасы қабылдайды. Заңи күшіне енген сот кесімдерін қайта қарау кезінде үкімнің, шешімнің күшін жою, оны өзгерту немесе өзгеріссіз қалдыру туралы сот қаулысы шығарылады. Сот алқасының қаулысы дауыс беруге қатысушы алқа мүшелерінің ашық дауыс беруі жолымен көпшілік дауыспен қабылданады және оған сот төрағасы қол қояды.

 

 

 

2.2 Сот шешімінің мәнісі және маңызы

 

Сот шешімі- істі мәні бойынша  шешетін бірінші сатыдағы сот қаулысы (ҚР АІЖК 217-б.1-б.).Соттар қайсыбіреулердің еркіне қарамастан Кониституция мен Республика заңдарына  сәйкес, өздеріне Республика атынан берілген билікті жүзеге асырады, іс жүргізу нысанында заңмен белгіленген сот ісін қарауға процесс мүшелерінің барлығының да белсенді түрде қатысуы мүмкіндігі қамтамасыз етеді, істің ақиқатын ашады және ол бойынша заңды және негізделген шешім шығарады.Әр азаматтық істі мәні бойынша қарағаннан кейін сот шешім шығарумен аяқтайды.

Сот шешімі мынандай төрт бөліктерден тұрады:

1) кіріспе бөлігін-шешім шығарылатын уақыт пен орын; шешім шығарған соттың атауы; соттың құрамы; сот отырысының хатшысы; сот приставы; іске қатысушы басқа адамдар және өкілдер; даудың нысанасы немесе мәлімделген талап көрсетіледі.

2) Сипаттау бөлігі талап қоюшының талаптарын ,жауапкердің қарсылығын және іске қатысушы басқа адамдардың түсініктемелерін қамтуға тиіс.

3) Дәлелдеу бөлігі істің сот анықтаған  мән-жайлары,құқықтар мен міндеттер туралы соттың қорытындылары негізделген дәлелдемелері.

Қарар бөлігі талап қоюды қанағаттандыру туралы немесе  талап қоюдан  толық немесе оның бір бөлігінен бас тарту турулы сот қорытындысын, сот шығындарының бөлінуін , сондай-ақ өзге де қорытындыларды қамтуға тиіс.

ҚР АІЖК 217-бабына сәйкес, істі негізі бойынша шешетін бірінші сатыдағы сот қаулысы шешім түрінде шығарылады. Сот шешімдерінің түрлері: кәдуілгі және сырттай; қысқаша және дәлелелді; дереу орындалатын және уақытылы орындалатын.

Сот шешімінің құрылымы: кіріспе, сипаттау, дәлелдеу және қарар бөлімдерінен тұрады.

Сот шешімді Қазақстан Республикасы атынан шығарады. Сот шешімі заңды және негізді болуға тиіс. Сот шешімді сот мәжілісінде зерттелген дәлелдемелерге ғана негіздейді (ҚР АІЖК 218-бап).

Кеңесу бөлмесінде, сот жабық түрде төрағалық етушінің басшылығымен ҚР АІЖК 219-бабында бекітілген келесі деректілік және құқықтық түрдегі сұрақтарды талқылайды және шешеді: шешім шығарған кезде сот дәлелдемелерге баға береді, іс үшін маңызы бар қандай мән-жайлардың анықталғанын және қандай мән-жайлардың анықталмағанын, осы іс бойынша қандай заң қолдануға тиісті екенін және қойылған талаптың қанағаттандырылуға жататынын – жатпайтынын айқындайды. Сот істі талапкердің талаптарының шегінде шешеді. Алайда талапкердің келісуімен сот, егер бұл талапкердің құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау үшін қажет деп тапса, сондай-ақ көзделген басқа да жағдайларда, талапкер мәлімдеген талаптардың шегінен шығуы мүмкін. Сот іс үшін маңызы бар жаңа мән-жайларды анықтауды немесе дәлелдемелерді қосымша зерттеуді қажет деп тапса, істі мәні бойынша қайта қарауды қайта жалғастыру туралы ұйғарым шығарады.

 Судья шешімді жазбаша  түрде жазады және оған барлық  қатысушы  судьялар қол қояды. Шешімге түзету судьялардың қол  қоюының алдында айтылуға тиіс (ҚР АІЖК 221-бап). Қол қойылғаннан  кейін және судьялардың сот  мәжіліс залына келгенінен кейін судья шешімді жариялайды.

Сот шешіміндегі қателіктерді шығарған соттың өзі түзете алады. Оның тәсілдері мынадай:

1) шешімдегі арифметикалық  қателерді түзету; (АІЖК-нің 230-бабы).

2) қосымша шешім шығару; (АІЖК- нің 231-бабы);

3) шешімді түсіндіру. (АІЖК-нің 232-бабы).

Сот шешімі күшіне енгенге дейін ешкім де істі соттан сұрап ала алмайды . Шешім заңды күшіне  енгеннен кйін істі заңмен қарсылық білдіруге уәкілетті адам  ғана қадағалау тәртібімен сұратып ала алады.Сот түпкілікті түрде шешім шығарған кезден бастап 15 күн өткеннен кейін заңды күшіне  енеді, егер оған  апелляциялық тәртіпте шағым немесе наразылық берілмесе (ҚР АІЖК 235-б,334-б.3- Апелляциялық тәртіппен шағым немесе  наразылық берілген жағдайда ,егер шешімнің күші жойылмаған болса, апелляциялық сатыдағы сот қаулы шығарған күні  заңды күшіне енеді (ҚР АІЖК 235-б.3-б.368-б.).  

 Сырттай шешімнің заңды  күшіне енуі ҚР АІЖК 235-бап талаптарына  сай жүзеге асырылады. Шығарған  шешімдер, егер оларға шағым немесе  наразылық келтірілмесе, оларға  апелляциялық шағымдану, наразылық келтіру мерзімі өткен соң заңды күшіне енеді. Апелляциялық тәртіппен шағым немесе наразылық берілген жағдайда, егер шешімнің күші жойылмаған болса, апелляциялық сатыдағы сот қаулы шығарған күні заңды күшіне енеді.

 Сот шешімін дереу орындау – шешімді заңды күшіне енгенше орындау. АІЖК дереу орындаудың екі түрін қарастырады:

1) ҚР АІЖК-нің 237-бабы бойынша  міндетті (заңмен қарастырылғанда, мысалы, алимент өндіру, жалақы өндіру, жұмысқа қайтаалу, денсаулыққа келтірілген  және асыраушысынан айрылуына байланысты зиянды өтеп алу туралы шешімдер);

2) ҚР АІЖК-нің 238-бабы бойынша  факультативті (сот талапкердің  өтініші бойыша шешімді дереу  орындатуы мүмкін).

 

 

2.3  Соттың ұйғарым және оның түрлері

 

Іс негізі бойынша қарастырылмаған болса, бірінші сатыдағы сот актісі - ұйғарым түрінде шығарылады.

Бірінші сатыдағы соттың ұйғарымы материалдық құқықтық дауларды қарастырмайды. Ұйғарымның шешімнен айырмашылығы осында.

 Мазмұнына байланысты және іс бойынша процестің дамуына әсер етуіне байланысты бөлінеді:

1) істің жүрісін басқару, ұйымдастыру бойынша ұйғарымдар. Мұндай ұйғарымдар процестің  пайда болуы мен дамуына бағытталған: арызды қабылдау, арызды қозғаусыз  қалдыру, істі тоқтата тұру, процеске  қатысушыларды тарту, қарсылықтарды  шешу және т.б.

2) әзірлеу ұйғарымдары  процеске қатысушылардың құрамын  бекітуге,  процессуалдық материалдарды  жинауға байланысты шығарылады;

3) қиюшы ұйғарымдар процессуалдық  әрекеттердің пайда болуына немесе  жүзеге асырылуына бөгет жасайды, мысалы, арызды қабылдаудан бас тарту туралы ұйғарым және т.б.

4) қорытындылау ұйғарымы  істің шешімді шығарусыз аяқталуына  әкеледі;

5) жеке ұйғарымдар;

Сотпен қаулы етілген ұйғарым кеңесу бөлмесінде заңмен бекітілген тәртіппен жүзеге асырылады. Мұндай ұйғарым сот мәжілісінің хаттамасына енгізіледі.

  Сот ұйғарымы- істі  мәні бойынша шешілмейтін бірінші  сатыдағы  сот актісі (ҚР АІЖК 251-б.1-б.).

Сот ұйғарымын мазмұны, субьектісі, нысаны, шығару тәртібі және шағымдану әдісі бойынша жіктеуге болады.

   Мазмұны бойынша;

 Әзірленумен байланысты  ұйғарым- бұл азаматтық істі қозғау  туралы, істі сотта қарауға әзірлеу    туралы істі сотта іс қарауға тағайындау ұйғарым.

 Қорытынды ұйғарым- мүдделі  тұлғалардың  өз еркілері бойынша  істі қысқарту жөнінде ұйғарым.

Сот шешімін жүзеге асыруы бойынша ұйғарым- бұл сот шешімінің қателіктерін түзетуге және оны  жүзеге асыруға  қажетті  жағдайлар жасауға бағытталған ұйғарым.

Жеке ұйғарым- сот отырысында іс қарау кзінде ұйымдар, басқару қызметін атқаратын лауазымды  немесе өзге де адамдар заңдылықты бұзған жағдайда сотпен қабылданатын ұйғарым.

Субьектісі бойынша ұйғарымдар белгілі бір тұлғаға арналған мысалы, заң бұзұлушылықты жою туралы, еріксіз келтіру туралы.

Нысаны бойынша ұйғарымды дербес іс жүргізу құжаты немесе сот отырысының хаттамасына енгізілу түрде шығарылады.

Шығару тәртібі бойынша ұйғарымдар судьямен жеке –дара  немесе алқалы құрамада шығарылады, ол туралы сот отырысының хаттамасына белгілейді.

Шағымдану әдісі бойынша ;

4.  апелляциялық тәртібі бойынша шағым берілуі немесе наразылық келтірілуі мүмкін ұйғарымдар;

5.  қадағалау тәртібі бойынша шағым берілуі немесе наразылық келтірілуі мүмкін ұйғарымдар.

 

 

 

2.4 Соттардың азаматтық істер бойынша  жеке ұйғарымдар шығару тәжірибесі

 

Коммерциялық және коммерциялық емес заңды тұлғалардың атқару органдарының басшыларын басқару қызметін атқаратын өзге де тұлғалар деп түсінген жөн.

Сот жеке ұйғарымды дербес іс жүргізу құжаты түрінде, қаралған іс бойынша сот актісімен бір уақытта, кеңесу бөлмесінде шығарады.

Жеке ұйғарымның мазмұны шешілетін істердің және жол берілген заңдылық бұзушылықтың сипаты ескеріле отырып, АІЖК-нің 252-бабының талаптарына сәйкес келуі тиіс.

Жеке ұйғарымның дәлелдеме бөлімінде соттардың заңдылық бұзушылыққа жол берілгені туралы тұжырым жасауына негіз болған дәлелдер көрсетіліп, жол берілген заңдылық бұзушылықтың мәні ашылуы, талаптары бұзылған нақты нормативтік құқықтық актілер, сондай-ақ әрекеттері (әрекетсіздіктері) заңдылықтың бұзылуына әкеліп соқтырған тұлғалар көрсетілуге тиіс.

Жеке ұйғарымда іс бойынша мүдделі тұлғалардың әрекеттеріне қатысты нақты нұсқаулар немесе ұсыныстар болмауға тиіс, сондай-ақ кінәлілердің құқықтық жауапкершілігінің түрі мен шаралары да белгіленбеуге тиіс.

Жеке ұйғарымның қарар бөлімінде ұйымдардың атауы мен орналасқан жері көрсетілуге, сондай-ақ жеке ұйғарымды орындамаудың, жауапсыз қалдырудың немесе жеке ұйғарым бойынша мерзімінде жауап бермеудің салдары, жеке ұйғарымға шағым келтіру құқығы мен тәртібі туралы АІЖК-нің 253-бабы екінші бөлігінің ережелері түсіндірілуге тиіс.