Прoкaтқa алyшының мiндeттeрi

1) жөндеуді өз бетінше жүргізуіне және жөндеу құнын прокатқа берушіден өндіріп алуына;

2) жөндеу құнын шарт бойынша төлемнің есебіне есептеуіне;

3) шарттан бас тартуына құқық береді (АК-тің 552-6. 3-т).

Прокатқа беруші жалға берілген мүліктің оны пайдалануға толық немесе ішінара кедергі жасайтын кемшіліктері үшін, тіпті ол шарт жасалған кезде бұл кемшіліктер туралы білмесе де, жауап береді (АК-тің 548-6. 1-т.). Ендеше прокатқа беруші мүліктің кемшіліктері үшін кінәсі бар болса да, жоқ болса да жауапты. Прокатқа беруші жалға берілген мүліктің шарт жасасқан кезде айтылған немесе прокатқа алушыға бұрыннан белгілі болған кемшіліктері үшін жауап бермейді.

Мүлікте кемшіліктер табылған жағдайда прокатқа алушы прокатқа берушіден өз қалауы бойынша:

1) мүліктің кемшіліктерін тегін  жоюды;

2) жалдау ақысын соған мөлшерлес азайтуды;

3) прокатқа берушіге бұл туралы  алдын ала хабарлай отырып, сол  кемшіліктерді жою жолында өзі  жасаған шығындар сомасын мүлікті  пайдаланғаны үшін төленетін  төлемнен ұстап қалуды;

4) шартты мерзімінен бұрын бүзуды  талап етуте құқылы.

Прокатқа алушының талаптары туралы немесе оның мүліктің кемшіліктерін прокатқа берушінің есебінен жою ниеті туралы хабарланған прокатқа беруші прокатқа алушының келісімімен жалға берілген мүлікті тез арада тиісті жағдайда түрған басқа осыған үқсас мүлікпен ауыстыра алады не мүліктің кемшіліктерін тегін жоя алады. Егер прокатқа алушы шартты мерзімінен бұрын бұзуды талап етсе, оған жалға берілген мүлікті ауыстырып беру туралы үсыныс жасауға болмайды. Прокатқа берушінің іс-әрекеттері прокатқа алушының АК-тің 548-6. 1-тармағында көрсетілген талаптарының біріне сәйкес келуі керек. [17,113б].

Егер прокатқа алушының талаптарын қанағаттандыру немесе оның мүлікті пайдаланғаны үшін жасалатын төлемнен кемшілікті жоюға кеткен шығындарын ұстап қалу прокатқа алушыға келтірілген залалды өтеуге жетпесе, ол шығынның өтелмеген бөлігін өтеуді талап етуге құқылы.

Прокатқа берушінің келесі бір міндеті шарт жасасқан кезде прокатқа алушыға жалға берілетін мүлікке үшінші тұлғалардың барлық құқықтары (сервитут, кепіл құқығы және т.б.) туралы ескерту міндеті (АК-тің 549-6. 2-т.).

Мүлікті жалға беру бұл мүлікке үшінші тұлғалардың құқықтарын тоқтату немесе өзгерту үшін негіз болып табылмайды (АК-тің 549-6. 1-т.). Шарт жасалғаннан кейін мұндай құқықтар ауыртпалық ретінде сақталады. Әрине, кейбір жағдайларда, прокатқа алушы мүлікке үшінші тұлғалардың құқықтарының бар екендігін білсе, мұндай шартты өмірі жасаспас еді. Сол себепті прокатқа берушінің осы міндеті прокатқа алушының затты шартқа сәйкес пайдалануын қамтамасыз етуге бағытталған.

Прокатқа беруші қарастырылып отырған міндетін орындамаса, прокатқа алушы мүлікті пайдаланғаны үшін төлемді азайтуды не шартты бұзуды талап етуге құқылы.

 

2.3 Прокатқа алушының  міндеттері

 

Прокатқа алушы өз қаражаты есебінен және прокатқа берушінің келісімімен, жалдаған мүлікке зиян келтірмей ажыратуға болмайтын жақсарту жүргізсе, шартта өзгеше көзделмегендіктен, оның шарт тоқтағаннан кейін осы жақсартудың қүнын өтеттіріп алуға құқығы бар (АК-тің 555-6. 2-т.). Ендеше прокатқа алушы осындай талапты қойса, прокатқа беруші оған жақсартудың құнын өтеуге міндетті. Бұл орайда екі нәрсеге назар аударған жөн:

1) мұндай жақсартулар жүргізуге  прокатқа берушінің рұқсаты қажет. Ондай рұқсат әр түрлі нысандарда, шарттың жасалу кезінде де, кейіннен  де берілуі мүмкін;

2) жақсарту жүргізу үшін прокатқа алушы өз қаражатын пайдаланғаны жөн. Үшінші тұлғалардың қаражатын пайдалануға келсек, ол заңды болып есептеледі сол уақытта, егер бұл қаражат прокатқа алушының меншігіне өткен болса.

Ажыратуға болмайтын жақсартудың ажыратылатын жақсартудан айырмашылығы - бірінші жағдайда жақсартуды жалға берілген мүліктен оған зиян келтірмей ажыратуға болмайды, ал ажыратылатын жақсарту мүліктен оған зиян келтірусіз-ақ ажыратылады және ол, шартта өзгеше көзделмесе, прокатқа алушының меншігі болып табылады.

Прокатқа алушының міндеттері. Прокатқа алушы мүлікті шарт тараптарына сәйкес, ал егер шартта мұндай талаптар белгіленбесе, мүліктің мақсатына сәйкес пайдалануға міндетті (АК-тің 550-6.). Сонымен бірге, прокатқа алушы мүлікті жеке өзі пайдалануға міндетті, мұндай қорытынды АК-тің 551-бабынан туындап отыр.

Егер прокатқа алушы мүлікті шарт талаптарына немесе мүліктің мақсатына қайшы пайдаланса, прокатқа беруші залалдарды өтеуді талап етуге құқылы. АК-тің 550-бабында прокатқа берушінің мұндай құқығы туралы ештеңе айтылмаған. Залалдарды өтеу азаматтық-құқықтык жауапкершіліктің әмбебап шарасы болғандықтан, прокатқа алушы қарастырылып отырған міндетін орындамағанда да, қолданылады. Ресей Федерациясының АК-де бұл мәселе әлдеқайда нақты шешілген. Егер прокатқа алушы мүлікті прокат шартының талаптарына немесе мүліктің мақсатына сәйкес емес етіп пайдаланса, прокатқа беруші шартты мерзімінен бұрын бүзуды және залалдарды өтеуді талап етуге құқылы (РФ АК-нің 615-6. 3-т.).

Бұл орайда прокатқа беруші жалданған мүліктің пайдалануына бақылау жүргізе алады ма деген сүрақ туып отыр. Прокатқа алушы мүлікті мақсатына не шарт талаптарына қайшы пайдаланып жүргенін прокатқа беруші бақылау жүргізе отырып біле алады. Біздің ойымызша, прокатқа берушінің мұндай құқығы шартта тікелей көзделуі тиіс. Кері жағдайда егер бақылауды жүзеге асыру мүлікті прокатқа алушымен пайдалануға бөгет жасаса, ол прокатқа берушіге негаторлык талап қоя алады, ондай мүмкіндік оған ҚР АК-нің 563, 264, 265-баптарымен берілген.

Егер прокатқа алушы мүлікті шарт талаптарын немесе мүліктің мақсатын елеулі түрде бұзып, прокатқа берушінің мұндай іс-әрекетті тоқтату туралы жазбаша ескертуіне қарамастан пайдаланса, прокатқа беруші шартты бұзуды және мүлікті қайтаруды талап етуге құқылы. Прокатқа беруші мұндай құқығын прокатқа алушы қасақана немесе абайсызда мүлікті елеулі түрде нашарлатқанда да жүзеге асыра алады (АК-тің 556-6. 2-т. 1), 2)-т.).

Әрине, прокатқа алушы тарапынан мұндай бұзушылықтардың бар екендігін прокатқа беруші мүлікті пайдалануға бақылау жасай отырып біле алады. Егер мұндай бақылау жүргізілмесе, прокатқа алушы мүлікті шарт талаптарына немесе мүліктің мақсатына қайшы етіп пайдаланғанын шарт мерзімі анықталған соң кемшіліктер түрінде байқауға болады. Ол жөнінде АК-тің 561-бабында былай делінген: "Мүлік жалдау шарты тоқтатылғаннан кейін прокатқа алушы мүлікті алған кезіндегі күйінде, қалыпты тозуын ескере отырып немесе шартта келісілген күйінде оны прокатқа берушіге қайтаруға міндетті (1-т.). Егер шарт мерзімі аяқталған соң қайтарылатын мүліктің жай-күйі осы баптың 1 -тармағыпда көзделген талаптарға сәйкес келмесе, прокатқа алушы келтірілген шығынды прокатқа берушіге өтейді.

Әрине, кейбір жағдайларда прокатқа алушы тарапынан бұзушылықтар орын алып отырғанын бақылауды жүргізбей-ақ байқауға болады. Мысалы, прокатқа алушы жалданған жеңіл автомобильді оған жүк тиеп көшенің ортасымен жүргізіп келе жатса.

Егер жалға берілетін шартта көзделмеген мерзімнен бұрын істен шығып қалса, прокатқа алушы, егер шартта өзгеше көзделмесе, прокатқа берушіге мүліктің қалдық қүнын өтейді" (2-т.).

Прокатқа алушы мүлікті пайдаланғаны үшін жалдау ақысын мерзімінде төлеп отыруға міндетті. Жалға алынған мүлікті пайдалану үшін төлемді төлеу тәртібі, мерзімі мен нысаны шартпен белгіленеді (АК-тің 546-6 1-т.). Жоғарыда айтылғандай, АК төлем туралы талапты жалдау шартының заң арқылы белгіленетін елеулі ережелеріне жатқызбайды. Дегенмен, жалдау шартының кейбір түрлері үшін төлем туралы талап елеулі болып табылады. Мысалы, АК-тің 567-6. сәйкес лизинг шартында төлемдердің мөлшері мен мерзімділігі туралы талаптар болуға тиіс. Үйді немесе ғимаратты жалдау шартында жалдау ақысының мөлшері көзделуге тиіс. Талаптардың жалдау ақысының мөлшері туралы жазбаша түрде келіскен талаптары болмаған жағдайда үйді немесе ғимаратты жалдау шарты жасалмаған деп саналады (АК-тің 583-6. 1-т.). Басқа жағдайларда салыстырмалы мән-жайларда әдетте сол секілді мүлікті жалға алған кезде қолданылатын тәртіп, мерзім мен нысан белгіленген деп есептеледі (АК-тің 546-6. 1-т.).

АК-те мүлік жалдау шарты бойынша төлем туралы талаптар жеткілікті дәрежеде қаралады. Төлем туралы мәселе өзінің басым бөлігінде тараптардың келісіміне жатқызылған. Төлем нысандары АК-тің 546-6. 2-тармағында келтірілген. Дегенмен, тараптар мүлікті пайдалану үшін 546-бапта аталған төлем нысандарын немесе өзге де төлем нысандарын үштастыруды көздеуі мүмкін.

Мүлікті пайдалану үшін жасалатын төлем мөлшері, егер тараптардың келісімінде өзгеше көзделмесе, кем дегенде жылына бір рет өзгертілуі мүмкін. Заң актілерінде мүлік жалдаудың жекелеген түрлері үшін, сондай-ақ мүліктің жекелеген түрлерін жалдау үшін жасалатын төлем мөлшерін қайта қарауға өзге де ең аз мерзімдер көзделуі мүмкін (АК-тің 546-6. 3- т.).

Орталықтандырылып белгіленген баға мен тарифтер өзгертілген жағдайда тараптардың біреуінің талабы бойынша төлем мөлшері қайта қаралуы мүмкін.

АК-те жалдау ақысын азайту мүмкіндігі көзделеді. Егер прокатқа алушы жауап бермейтін мән-жайларға байланысты шартта көзделген пайдалану жағдайлары немесе мүліктің жай-күйі едәуір нашарлап кетсе, заң актілерінде өзгеше көзделмесе, ол төлемді тисінше азайтуды талап етуге құқылы (АК-тің 546-6. 5-т.). Осыған үқсас мүмкіндік АК-тің 548-6. 1-тармағында көзделген.

Өзінің негізгі міндетін тиісінше орындамайтын контрагентке әсер ету мүмкіндігі прокатқа берушіде де бар. Егер шартта өзгеше көзделмесе, прокатқа алушы мүлікті пайдаланғаны үшін төлем төлеу мерзімін елеулі түрде бүзған жағдайда прокатқа беруші одан төлемді прокатқа беруші белгілеген мерзімнен бұрын төлеуді талап етуге құқылы. Бұл ретте прокатқа берушінің төлемді қатарынан екі мерзімнен астам уақытқа мерзімінен бұрын төлеуді талап етуге құқығы жоқ (АК-тің 546-6. 6-т.). Елеулі бұзуды төлемді төлеуді бірнеше рет немесе ұзақ созып алу деп түсінген дұрыс. Егер де жоғарыда аталған шаралар нәтижесіз болса, прокатқа беруші шартты мерзімінен бұрын бұзуды талап етуге құқылы [18,42б].

Прокатқа алушы, егер зандарда немесе шартта өзгеше көзделмесе, мүлікті дұрыс күйде ұстап-тұруға, ағымдағы жөндеуді өз есебінен жүргізуге және ұстап-түруға кететін шығындарды көтеруге міндетті (АК-тің 553-6.).

Ағымдағы жөндеуді мүліктің кемшіліктерін негізгі (басты) бөлшектерді ауыстырумен байланысты емес жою деп түсінген дұрыс. Ағымдағы жөндеудің күрделі жөндеуден айырмашылығы, ол, жалпы қағида бойынша, жалға алынған мүліктің құнын арттырмайды да, оның тозуын жоймайды. Сонымен бірге, ағымдағы жөндеуді (күрделі сияқты) жүргізбеу мүлікті мақсатына сай етіп пайдалануды мүмкін емес етеді немесе едәуір қиындатады.

Мүлікті дұрыс күйде ұстап-тұруды мүлікте кемшіліктердің пайда болуын болдырмау, яғни оны кез келген уақытта пайдалануға болатындай жағдайда ұстау деп түсінген дұрыс. Әрине, кейбір жағдайларда ұстап-тұру белгілі бір шығындарды әкеліп соқтырады. Жоғарыда айтқандай, егер шартта өзгеше көзделмесе, оларды (шығындарды) прокатқа алушы өзі көтереді.

Прокатқа алушының жалға алған мүлікке билік ету шегі ҚР АК-нің 551-бабында белгіленген. Оған сәйкес прокатқа алушы жалға алған мүлікті косымша жалдауға (қосалқы прокат), мүлікті жалға алу шарты бойынша өз құқықтары мен міндеттерін басқа тұлғаға беруге (қайта жалға беру), жалға алған мүлікті тегін пайдалануға беруге, сондай-ақ осы құқықтарды кепілге беруге және оларды шаруашылық серіктестіктердің, акционерлік коғамдардың жарғылық капиталына салым немесе өндірістік кооперативке жарна ретінде салуға құқылы, бірақ бүның барлығын жүзеге асыруға болады тек қана сол уақытта, егер бұған прокатқа берушінің келісімі болса. Аталған жағдайларда, қайта жалға беруді қоспағанда, прокатқа алушы прокатқа берушінің алдында шарт бойынша жауапты болып кала береді.

Мүлік жалдау шарты тоқтатылғаннан кейін прокатқа алушы мүлікті алған кезіндегі күйінде, қалыпты тозуын ескере отырып немесе шартта келісілген күйінде оны прокатқа берушіге қайтаруға міндетті (АК-тің 561-6. 1-т.). Прокатқа алушы аталмыш міндетін орындамағанда не тиісінше орындамағанда ол үшін пайда болатын жағымсыз салдар жайында жоғарыда айтылып кеткен. Негізінен бұл мәселеге АК-тің 561-бабы арналған.

 

 

 

 

 

 

 

 

Басқа да мүлік жалдау шарттарына тиесілі болып келетін сипаттарды тек сәл ғана еске салып кетсе болады. Айтып тұрғанымыз бұл осы шарттың консенсуалдығы, ақылығы және екі жақтылығы (өз аралығы).

Осы шарттың жарналығы  қажеттілікке негізделген сипаты болып келеді. Кезкелген субъектінің нарықтың қамтамассыз ететін мүмкіншілігін пайдалануға жағдайы болуы керек. Осыған прокат шартының жарналығы әсер етеді, сондықтан осы шарттың әлеуметтік маңыздылығы бар.

Прокат шартының нысаны жазбаша болады. Ол басқа тұтыну шарттары сияқты түбіртек, жетон және с.с. берілу арқылы жасалады. Прокат шарты жазбаша нысанда жасалмаған реттер үшін заңнама оның жарамсыздығы туралы ережелерді қарастырмайды.

Мерзім. Прокат шарты бір жылға дейін шектелген мерзімге жасалады. Жалға алушының мүлікті жалға алу шартын жаңартуға басым құқығы туралы және мүлікті жалға алу шартын белгісіз мерзімге жаңарту туралы ережелер прокат, көлік құралын экипажымен жалдау шартына қатысты қолданылмайды. (ҚР АК  бабы тармағы). Жалға алушы прокат шартынан кез келген уақытта бас тартуға құқылы. (ҚР АК б. тармағы).

Шарттың элементтері. Прокат шартының нысанасы азаматтық айналымнан алынбаған кезкелген қозғалатын мүлік болуы мүмкін. Прокатқа азаматтық айналымнан шектелген заттар берілуі күмәнды, бірақ ол да мүмкін. Сондықтан, шарттың нысанасы болып негізінен кең азаматтық айналымдағы заттар келеді.

Прокат шарты бойынша берілетін мүлік негізінен тұтынушылық мақсаттарына пайдаланылады. Тараптардың келісімі бойынша немесе жалдау бойынша міндеттеменің мәнісіне қарай, шарттың нысанасы болып жеке пайдалануға арналған заттар келуі мүмкін, мысалы, кішігірім фирма қымбат автокөлікті іс кездесуін жүргізу үшін жалға алуы мүмкін (жалдау осы кезде прокаттық жағдайда болуы мүмкін).

Осыған орай, негізінен тұтынушылық прокат шарты өзінің ең басты ерекшеліктерін сақтай отырып өзгеріс шегеді. Себебі осы жағдайда тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы заңнама қолданылмауы мүмкін.  Бұдан бұрын айтылғандай мүлікті «тұтынушылық» және «тұтынушылық емес» міндеттерінің ерекшелігіне қарай «тұтынушылық» және «тұтынушылық емес» деп жіктеген жөн.