Прoкaтқa алyшының мiндeттeрi

МAЗМҰНЫ Кіріспе..................................................................................................................3

 

1    ПРOКAТ ШAРТЫ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮСIНIГI

1.1 Прoкaт шaртының ұғымы.................................................................................4

1.2 Прoкaт шaртының элeмeнттeрі........................................................................9

 

2    ПРОКАТ ШАРТЫНЫҢ  МAЗМҰНЫ МEН МIНДEТТEРI

2.1 Мүлiк жaлдaу шaртының мaзмұны................................................................18

2.2 Прoкaтқa бeрyшiнiң мiндeттeрi......................................................................22

2.3 Прoкaтқa алyшының мiндeттeрi.....................................................................24

 

Қoрытынды.....................................................................................................28

Қoлдaнылған әдeбиeттeр тiзiмi....................................................................................................................29

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КIРIСПE

Бүгiнгi тaңдa нeгiзiнeн «прoкaт» жәнe «мүлiктi жaлдaу» бiр-бiрiнe синoним бoлып кeлeтiн ұғымдaр. Зaңнaмaғa бeт бұрсaқ, oлaрдың aрaсындa aйтaрлықтaй aйырмaшылық жoқ eкeнiн бaйқaймыз. Aтaлмыш тeрминдeрдi қoлдaну мұндaй шaрттaрдың aрaсындaғы өзгeшeлiктeрмeн eмeс, бeлгiлi бiр сaлaлaрдaғы aтayының қaлыптaсқaн тәжiрибeсiмeн бaйлaнысты.

Прoкaттың күндeлiктi өмiрдeгi жoғaры рoлi oның тиiмдiлiгiмeн түсiңдiрiлeдi. Oны жaсaуғa eкi тaрaптың дa ықылaсы бaр. Сeбeбi көп жaғдaйлaрдa прoкaтқa алyшы шaрттa көздeлгeн мүлiктi уaқытшa ғaнa кeрeк eтeдi нeмeсe oны сaтып aлyғa жaғдaйы кeлмeйдi. Прoкaтқa бeрушiдe мүлiктi бiрeyгe yaқытшa пaйдaлaнyғa бeрy aрқылы пaйдa кiргiзy мaқсaты бoлyы мүмкiн. Мұндaй жaғдaйдa прoкaтқa aлyшы мүлiктi пaйдaлaнғaны үшiн aқы төлeйдi.

Прoкaт шaрты бoйыншa прoкaтқa бeрyшi прoкaтқa aлyшығa мүлiктi aқы төлeп уaқытшa иeлeнyгe жәнe пaйдaнyғa бeрyгe мiндeттeнeдi.

Дeмeк, бұл жұмыс жaзyғa тaңдaлғaн бұл тaқырып өзeктi, өйткeнi шaғын жәнe oртaшa бизнeстeрдiң мүлiктi жaлғa бeрy жoлымeн сaтып aлa aлмaғaн мүлiктeрiн пaйдaлaнa oтырып өз қaржылық дeңгeйiн қaржылaндырa oтырып, экoнoмикaның нaқты сeктoрын дaмытyғa жaнaмa түрдe қaтысaды.

Кәсiпoрындaрғa, ұйымдaрғa прoкaт шaртының қaзiргi жүйeсi бұрынғыдaн көп aйырықшaлaнaды. Oл жaлдaп aлyшы қaржы тaпшылығынa бaйлaнбaй, қызмeтiн пaйдaлaнғысы кeлeтiн жaлдay мүлкiн өзi тaңдaй aлaды.

Қaзiр бiздiң рeспyбликaның экoнoмикaсы әлi нaрықтық қaтынaстaрғa көшy бaрысындa. Oсы кeзeңгe дeйiн, әкiмшiлiк-әмiршiлiк экoнoмикaдa кәсiпкeрлiк сaясaт түп төркiнiмeн бoлғaн eмeс, oның iшiндe жeкe aдaмдaрдың қaжeттiлiгiн eскeрмeгeн дирeктивaлaр мeн қaулылaр aрқылы жүзeгe aсырылып кeлдi.

Бұл жұмыстың мaқсaты - Қaзaқстaндық кoммeрциялық ұйымдaрдың нeмeсe жeкe тұлғaлaрдың мүлiк жaлдaу (прoкaт) шaрты бoйыншa прoкaтқa бeрyшi прoкaтқa aлyшығa мүлiктi aқы төлeп уaқытшa иeлeнугe жәнe пaйдaлaнyғa бeрyгe мiндeттeрiнiң әртүрлi фoрмaлaрынa тaлдaу жaсaу бoлып тaбылaды.

Aтaлмыш мaқсaттaрғa жeтy үшiн төмeндeгi мiндeттeр aлғa қoйылып, шeшiлeдi:

- прoкaт шaртының ұғымын зeрттeп, элeмeнттeрiн aнықтaу;

- мүлік жалдay шaртының мaзмұнынa тoқтaлy;

- прокатқа берушінің  мен алушының  міндеттерін қарастыру;

Зерттеу нысаны. Қазақстан Республикасындағы прокат шарты.

Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. ҚР Конституциясы басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы мәліметтер қолданылған.

1 ПРОКАТ ШАРТЫ ҰҒЫМЫ  МЕН ТҮСІНІГІ

 

1.1 Прокат шартының ұғымы

Прокат шарты (тұрмыстық прокат) азаматтардың, кейбір кезде заңды тұлғалардың, олардың мүлікті меншігіне алудағы қажеті (мүлікті меншікке алу ұтымсыз болғандықтан) мүліктегі уақытша қажеттерін қанағаттандыруға алады. Прокат шарты социалистік қоғам азаматтарының тұрмысында кең қолданылды. Нарыққа өтуімен және жеке меншік қалыптаса бастауымен ол өзінің маңыздылығын белгілі дәрежеде жоғалтты, бірақ қазір оның қолданылу өрісі біртіндеп кеңейеді. Қазіргі (күшіндегі) заңнама прокат шартының бұрынғыға қарағанда көбірек икемділікпен және өмірлік жағдайларды толығырақ ескеріп қарайды. Осыдан да шарт еркіндігінің қағидаты сезімдірек көрінісін тауып отыр [1,113б].

Прокат шарты бойынша тұрақты кәсіпкерлік қызмет ретінде қозғалатын мүлікті жалға беруді жүзеге асыратын жалға беруші жалға алушыға мүлікті ақы төлетіп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге міндеттенеді.

Прокат шарттарын үйлер мен ғимараттарды жалдау, кәсіпорынды, жер учаскелерін, тұрғын жайларды жалдау шарттарының орындарында қолданылуға болмайды, себебі олардың объектілерінде елеулі ерекшелігі бар, олар қозғалатын мүлік болып табылады. Бірақ, көп жағдайларда, мүлік жалдау қатынастарының реттейтін нормалар өзара қатысып тұрады, сондықтан тұрмыстық прокат қатынасына мүлік жалдаудың (аренданың) жалпы ережелері қолданылуы мүмкін.

Тұрмыстық прокаттың субъектілік құрамы оның түбірлі айырмашылығы бола алмайды. Жалға алушылардың қатары өзгеріп тұруы мүмкін, мысалы кәсіпкерлер де жалға алушы болып осы шарттарға қатыса алады. Сондықтан негізгі ерекшеліктер шарттың мазмұнында деген жөн болады. Өз кезегінде бұл шарттың мазмұны оның атқаратын міндеттеріне тығыз байланысты болып келеді.

Олардың бірқатары туралы біз бұдан бұрын айтқанбыз. Осыған қосып прокат шарты белгілі экономикалық (шаруашылық) қызметті реттеуді қамтамасыз ететінін айтуға болады, прокат шарты бойынша материалдық игіліктер басқа тұлғаларға айқын мерзімді және ақылы негізде өтеді. Осы шарттың құқықтық идеологиясында қызмет көрсетуде көрініс табатындығын күмәнданбай айтуға болады. Бірақ біз осыған аса назар аудармасақ та болады, тек осы ерекшелік прокат шартында басқа да тұтынушылық шарттарда да сияқты орын алатынын ескере отыруымыз керек.

Айтылғанның бәрі осы шартты терең білуге мүмкіншілік береді. Оның нысанасының субъектілік қатарының мазмұнының, жағдайларының ерекшелігіне, атқара алатын міндеттеріне ішкі қағидалық бастауларына қарап бұл шартты жан-жақты (кешенді) қарастыру қажет.

Мүлік жалдау шартының (прокат) ұғымы. Азаматтық құқықта мүлікті біреудің меншігіне беру міндеттемелерімен қатар, мүлікті біреудің иелігіне, уақытша пайдалануына беру міндеттемелері де кездеседі. Прокат, яғни мүлік жалдау азаматтық-құқықтық қатынастардың кеңінен тараған түрі болып табылады. Ол өмірдің кәсіпкерлік, тұрмыстық және басқа да салаларында қолданылады.

Шарттың анықтамасынан оның негізгі үш белгісін шығаруға болады.

Біріншіден, прокат келісім болып табылады, оның негізінде мүлік меншік иесінен біреудің уақытша иелену және пайдалануына беріледі.

Екіншіден, мұндай шарт уақытша болып келеді, оның мерзімі аяқталғаннан кейін мүлік прокатқа берушіге (оның меншік иесіне) қайтарылады.

Үшіншіден, мүлік жалдау шарты әрқашанда ақылы сипатта болады: прокатқа алушы мүлікті пайдалану ақысын төлеуге міндетті. Прокаттың мүлікті тегін пайдалану шартынан айырмашылығы осында.

Жалпы тәртіп бойынша жалдау шарты консенсуалды болып табылады. Яғни мұндай шарт, тараптар арасында шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін нысанда келісімге қол жеткен кезде, жасалды деп есептеледі.

Дегенмен кейбір авторлар шарттың әрқашан да консенсуалды болатындығы жайында күмәндік танытады. С. Н. Мызровтың айтуынша, заңдылық күшке ие болу үшін мемлекеттік тіркеу қажеттігін көздейтін шарттардың бар екендігін атап еткен дұрыс [2].

"Мемлекеттік тіркеу туралы  талапты сақтау шарттың нысанына  қойылатын талап болып табылмайды. Бұл шарт күшінің ерекше ережесі. Әрине, мемлекеттік тіркеу жазбаша нысан сақталғанда ғана жүзеге асады, бірақ Ресей Федерациясы Азаматтық кодексінің "Мәмілелер нысаны" 158-бабында тек ауызша және жазбаша (жай және нотариалды) нысандар аталған, ал "Шарт нысаны" 434-бабында да "мемлекеттік тіркеуі" бар нысан туралы ештеңе айтылмайды. Бұнымен қоса, РФ АК-ң 434-бабында шарт тараптармен келісілген нысанда, мұндай нысан заңмен тадап етілмесе де жасалуы мүмкін екендігі жайында айтылады. Дегенмен мемлекеттік тіркеуге қатысты бұл ереже қолданылмайды, өйткені мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс мәмілелер тобы заңмен нақты түрде белгіленген.

Шартты мемлекеттік тіркеу қажеттігі оны консенсуалды мәміле сипатынан айырады, өйткені шарт тараптарының келісімі оны жасау үшін жеткіліксіз. Бірақ бұдан шарт нақты болып кетпейді, себебі затты беру анықтайтын белгі ретінде мүнда байкалмайды'".

Өз ойын Мызров С. Н. келесі түйінмен аяқтайды: "Ендеше, біз шарттардың үшінші түрін - мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс шарттарды енгізу қажеттігінің алдында тұрмыз".

Мүлік жалдау шарты ақылы шарт болып табылады, өйткені прокатқа алушы белгілі сыйақыны, егер оның нақты мөлшері шартпен көзделмесе де, прокатқа берушіге төлеуге міндетті.

Мүлік жалдау шарты - бұл өзара шарт, себебі прокатқа берушінің жалдау ақысына құқығы және мүлікті пайдалануға беру міндетіне прокатқа алушының прокат ақысын төлеу жөніндегі міндеті мен мүлікті пайдалануға беруді талап ету құқығы сәйкес келеді.

Осы жұмысымды зерттей келе шарттың нормативтік анықтамасынан көріп отырғанымыздай, мүлік прокатқа алушының уақытша иеленуі мен пайдалануына беріледі. Ал РФ АК-нің 606-бабына сәйкес, мүлік уақытша иелену мен пайдалануға немесе уақытша пайдалануға беріле алады. Мұндай айырмашылықтың негізінде екі елдің заң шығарушысының "иелену құқығы" ұғымын әрқалай түсінетіндігі жатқан болар.

Иеленумен (иелену құқығымен) байланысты мәселелер заң әдебиетінде үлкен орын алады. Ол жөнінде талай пікірталас та баршылық. Мен иеленудің құқықтық мәнісін қозғамай-ақ, оның пайдалану құқығымен арабайланысын шама-шарқым келгенше сипаттап бергенді жөн көріп отырмын.

Өз еңбектерінің бірінде қазақстандық автор И.У.Жанайдаров заттық құқықта пайдалану құқығы иелену құқығынан тыс өмір сүре алады ма деген дәстүрлі сұраққа жауап беруге тырысады.

"Біздің ойымызша, - дейді аталған  автор, - осы сұраққа жауап, иеленуді не ретінде түсінетіндігімізге байланысты. Бізбен мазмұндалған позицияда, жалпы қағида бойынша, пайдалану құқығы физикалық ұстауды ұйғарады. Яғни, мысалы, компьютерді жалға беру оған иелену құқығының пайда болуын білдіреді"[3,45б].

Осының алдында автор өз позициясын келтіреді, онда ол иелену қүдығына өз көзқарасын танытады. ҚР АК-тің 188-6. 2-тармағына сәйкес, "иелену құқығы дегеніміз мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заң жүзінде қамтамасыз ету. Күнделікті түсінігімізде бұл құқыққа ең жақын болып келетін ұғым - "ұстау" (мұндағы "ұстау" орыс тіліндегі "держание" ұғымын білдіреді). Құқықтық тұрғыдан алғанда, қазіргі таңда иелену құқығының елеулі белгілерін айқындау заң шығарушының қолынан келмей отыр".

Заттық құқықтар туралы пікірталас барысында әдебиетте иеленудің өзге де түсініктемесі бар. Мысалға алсақ, "иелену құқығы дегеніміз меншік иесінің затқа шаруашылық төрелік етудің заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Мұнда сөз затқа шаруашылық төрелік ету туралы етіледі, ал мұндай төрелік меншік иесінің затпен тікелей (тығыз) байланыста болуын мүлде керек етпейді. Мысалы, ұзақ іс-сапарға кеткен күннің өзінде меншік иесі өз пәтеріндегі заттардың иеленушісі болып қала береді" [4,217б].

Жоғарыда аталған қазақстандық автор "төрелік" ұғымы ретінде не түсініледі?" деген сауал қояды. "Жалға берілген затқа кім шаруашылық төрелік ететіні белгісіз. Бұл позицияға сәйкес, меншік иесі де, прокатқа алушы да занды иелену құқығына ие болады, яғни бір затқа екі субъектінің ұқсас құқығы бар. Біздің ойымызша, мұндай көзқарас құқықтық жағдайды түсінуді едәуір қиындатады. Сондықтан, иеленуді ұстаумен байланыс-тыратын көзқарасты әлдеқайда қатал әрі ақылға қонымды деп есептеген жөн. Ендеше дау пайда болғанда өзге жағдай орнағанша титулды (заңды) иеленуші ретінде затты ұстаушы ұйғарылады".

Әрине, иелену құқығын әр түрлі тұрғыдан алып қарастыруға болады. Біз иеленудің мәнісіне ұзақ тоқтамай-ақ қояйық. Айтқымыз келгені, біздің заң шығарушы да иеленуді ұстау ретіне түсінетін секілді. Меншік иесі затты прокатқа алушыға бергенде, ол өзінде иелену құқығын сақтап қалады ма деген сұрақ туады. Иеленуді ұстау да, төрелік ету деп те түсінуге болады. Бұл жөнінде қатып қалған ереже заңда да, әдебиетте де жоқ. Ендеше зат прокатқа алушыға өткенде, меншік иесінде иелену емес, бақылауды, басқаруды қамтитын ерекше құқығы - титулдық құқығы сақталады деген ой айтуға болады.

Иелену және пайдалану құқықтары мәселесі қозғалғандықтан, жалдау шартыңдағы мүлікті пайдалану құқығының заттық қасиеті бар екендігі туралы айта кеткен жөн. Бұған дәлел ретінде ҚР АК-де бірнеше ереже бар: 559-бап, оған сәйкес "жалға берілген мүлікке меншік құқығының, шаруашылық жүргізу қққығының немесе оралымды басқару қққығының басқа тұлғаға ауысуы мүлік жалдау шартын өзгертуге немесе бқзуға негіз болып табылмайды", яғни заттың соңынан еру қққығы сияқты қасиет бай-қалады; 563-бап, оған сәйкес "прокатқа алушыға оның жалға алған мүлікке құқықтары меншік қққығын қорғаумен тең қамтамасыз етіледі", яғни заттық құқықтардың абсолюттік қорғаумен қамтамасыз етілетіндігі сияқты қасиет байқалады. Әрине, міндеттемелік күқық шеңберінде мүлік жалдау шартынан туындайтын заттық-құқықтық қатынастардан гөрі міндеттемелік-құқықтық қатынастарды қарастыру қызығушылық туғызады.

Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай келе, жұмысымның зерттеуін ары қарай жалғастырар болсам Ғ. А. Жайлиннің көзқарасы бойынша мүлікті жалдау шарты төмендегідей негізде қарастырылады.

Сатып алу-сату шартында сияқты мүлікті жалдау шартында жалдау нысанасының, шарт орнауының ерекшелігіне сондай-ақ басқа факторлардың әсерінен оның бірнеше түр-түрі қалыптасады. Күшіндегі Азаматтық кодекс мүлік жалдаудың лизинг, кәсіпорынды жалдау, ғимарат жөне үйлер жалдау, көлік қүралын әкипажымен жалдау прокат, түрғын үйді жалдау сияқты түр түрлерін қамтиды. Мүлік жалдаудың болуы мүмкін бөлек түрлері мұнымен шектелмейді [5,63б].