Прoкaтқa алyшының мiндeттeрi

Затты тұтынудың одан қүтылу мүмкін емес (сөзсіз) салдары болып оның белгілі дәрежеде нашарлауы (тұтынушылық қасиеттерін жоғалтуы) келеді. Сондықтан бірнеше жыл пайдалануда болып келген мүліктің (заттардың) күйі тиісті емес тіпті қанағаттанатындай болмай шығуы мүмкін. Осыған байланысты шарттың екі тарабы бірдей белгілі бір шешімдерді қабылдап әрекеттерді жасауға мәжбүрлі болады. Осы себептен А. А. Иванов автордың ешқандай күдікке жол бермей мына айтқанымен (жазғанымен) келісуге қиын (болмайды): "... обязанность обеспечить надлежащее состояние имущества действует на протяжении всего срока аренды, хотя вещь и передается прокаттору, как правило, вскоре после заключения договора". Аталған міндет мүлік жалдау шарты тараптарының арасында бөлінеді. Прокатқа берушінің және прокатқа алушының құқықтары мен міндеттерін одан әрі қарағанда осыны анық көруге болады.

Мүлік жалға оның барлық керек-жақартарымен және оған қатысты қүжаттарымен (мүліктің жиынтықтылығын, қауіпсіздігін, сапасын, пайдалану тәртібін куәландыратын және т.б. құжаттармен) бірге беріледі. Сатып алу-сату шарты (мысалы қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату шарты) бойынша затқа (мүлікке) құқықтарды растайтын құжаттар табыс етілуі мүмкін қаралып тұрған шартта негізінен әңгіме мүлікті тұтыну (пайдалану) үшін қажетті құжаттар жөнінде жүргізіледі. Шартта құжаттар прокатқа берушіде қалатыны, жалдаушы олармен таныса алатыны және т.б. қарастырылуы мүмкін.

Құжаттар, керек жарақтар берілмесе және оларсыз прокатқа алушы мүлікті мақсаты бойынша пайдалана алмаса, немесе ол шартты жасасуы кезінде үміттенуі мүмкін болған нәрселерден (игіліктен, пайдадан) едәуір дәрежеде айырылса, онда өзінің қалауы бойынша ол прокатқа берушіден керек жарақтардың және құжаттардың берілуін немесе шарттың бұзылуын талап ете алады.

Прокатқа алушыда көрсетілген жағдайға қатысты бір ғана құқығы болып келмейді. Прокатқа алушы құжаттарды және керек жарақтарды олар прокатқа берушімен берілмеген өзге реттерде де талап ете алады. Басқаша айтқанда, прокатқа алушының мүлікті пайдалану мүмкіншілігінен айырылуы, оған ұтымсыз нәтижелердің (салдардың) туындауы немесе туындамауы сол құқықты жүзеге асыру кезінде міндетті түрде ескерілетін нәрсе емес. Бірақ, әрине, прокатқа беруші тарабынан жасалған бұзушылықтың ауырлығы қолданылатын шараларға (мысалы шартты бұзу мүмкіншілігіне) әсер етеді.

Прокатқа беруші мүлікті шартпен қарастырылған мерзімде беруі керек, егер бұл мерзім шартта қарастырылмаса, онда ол қисынды мерзімде берілуге жатады. Прокатқа беруші шартқа қайшылық жасап мүлікті бермесе жалдаушы бұл мүлікті ҚР АК 355-бабына сәйкес талап ете алады немесе шарт бұзылуын талап ете алады. Екі амалды қолданған кезде де прокатқа алушы өзіне келтірілген шығындарды өндіріп ала алады.

Затты бергеннен кейін, меншік иесі оған меншік құқығына байланысты кейбір ауыртпалықтарды сақтап қалады. Сондықтан, меншік иесі мүлік жағдайына жауапты болады, сонымен қоса прокатқа алушының да заттық құқығын есептеп алып тастамау керек. Затқа қатысты құқықтар тараптар арасында бөлінгесін меншік иесінің ауыртпалықтары ол өзіне жататын мүлікті өзі иеленген, пайдаланған жағдайда сияқты толық болмайды.

Ертерек айтылғандай мүлік жалдау шартының тараптары арасында мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы бөлінеді. Прокатқа беруші жалға берілген мүлікке тараптармен келісілген мерзімдерде, егер заң актілерінде не шартта өзгеше көзделмесе, өз есебінен күрделі жөндеу жүргізуге міндетті. Прокатқа алушы жауап бермейтін мән-жайларға байланысты пайда болған шұғыл қажеттілік талап ететін жөндеуді, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, прокатқа беруші қисынды мерзімдс өз есебінен жүргізеді (АК 552-6 2-бөл.).

Шарт жасау кезінде прокатқа беруші прокатқа алушыға жалға берілетін мүлікке үшінші тұлғалардың барлық құқықтары (сервитут, кепіл құқығы) туралы ескертуге мтндетті. Бұл жағдайда біз бірінші кезекте мүлікке ауыртпалық тудыратын құқықтары туралы айтамыз. Мүлікті жалға беру мүлікке үшінші тұлғалардың заттық құқықтарын тоқтату не өзгерту үшін негіз болып табылмайды.

Бірақ, бірқатар жағдайда біз құқықтардың бәсекесі мәселесімен соқтығамыз. Бұл жағдайда, бір құқықты басқа құқық иеленушінің алдында басымдылығы туралы мәселені шешу қиынға түседі. Бір субъекті құқықтарының екінші субъекті құқықтарының алдындағы артықшылығын анықтау үшін тиянақты негіздер болуы керек [14,63б].

Мысалы, шарттық жағдайлар ақталса, онда прокатқа алушының иелену құқығының прокатқа берушінің иелену құқығының алдындағы артықшылығы сөзсіз болып келеді. Өзге реттерде (кездерде) бір немесе өзге заттық құқықтық артықшылығын (басымдылығын) анықтаудың жанама өлшемдері болып оның алғашқы болуы (ағалығы), өзге заттың құқық иесінің арам шеттілігі және өзге үқсас жағдайлар келеді.

РФ АК бәсекеде болып келетін құқықтардың біреуінің басымдылығын анықтау ережесі толығырақ реттелген. Затты алуға бірнеше несие берушілер талпынатын болса, зат олардың біреуіне берілсе өзгелерінің талаптары жоққа шығарылады. Зат беріліп үлгерілмеген болса, оңда басымдылыққа оның пайдасында міндеттеме ертерек туындаған несие беруші иемденеді. Бұның өзін анықтау мүмкін болмаса артықшылық (басымдылық) талапты ертерек үхынған тұлғада (оның құқығында) болады (РФ АК 398-бап). ҚР АК-ның 355-бабыңда құқықтардың артықшылығы туралы тек жалпы айтылып кетеді. Қарастыруы мүмкін немесе мүлікті пайдаланған үшін ақының өзге түрлері қарастырылуы мүмкін.

Егер шарттың өзінде жалдау төлемінің нақты түрі (нысаны) анықталмаса, онда ол ақшалай төленуге тиіс.

Бір зат жөнінде жалдаушылардың әрқайсысына затпен белгіленген уақытта тек пайдалану құқығы беріліп бірнеше мүлік жалдау шарттары жасалуы мүмкін. Оларды прокатқа беруші өз еркімен жасасады, осыған байланысты прокатқа беруші шектеуге ие басқа да қарсылықтар айтуға ешкімнің кұқығы болмайды. Прокатқа алушылардың бірінің құқығына нұқсан келтірілетін жағдайды қоспағанда, олардың ешқайсысы прокатқа берушіге өз талаптарын қоюға құқылы емес. Прокатқа берушінің негізгі құқығы берілген мүлікті пайдаланғаны үшін ақы төленуін талап ету құқығы келеді. Осымен қатар прокатқа беруші прокатқа алушының өзге міндеттерінің орындалуын да талап ете алады.

Прокатқа алушы жалға берілген мүлікті шарт жағдайларына сәйкес пайдалануға, ал егер олар шартта қарастырылмаса, мүліктің тағайындалуына сәйкес пайдалануға міндетті. Прокатқа алушының бұл міндетті прокатқа берушінің жалға берілген мүлікті күтіп ұстау міндеті орындалуына көмектеседі. Осымен қатар прокатқа беруші прокатқа алушының мүлікті пайдалануына шектеу қоюға мүдделі болуы мүмкін. Өз кезегінде осының себебі де болады, мысалы жалға берілген жабдықтарды жоғары дәрежеде пайдалану орын алса, оның мерзімінен бұрын тозуының қаупі төнуі мүмкін ж.б.

Прокатқа алушы прокатқа берушінің жазбаша ескертуіне қарамастан мүлікпен шартқа немесе мүліктің тағайындалуына қайшы пайдаланса, онда прокатқа алушының шарт бүзылуын және мүлік қайтарылуын талап ету құқығы пайда болады. Егер міндеттеменің бұзылуынан туындаған залал болса, онда ҚР АК 350-бабына сәйкес өтелуге жатады. Прокатқа беруші шығындар өтелуін прокатқа алушы өзінің міндеттерін бүзған өзге де жағдайларда талап ете алады. Бірақ мүлік жалдау шартының кәсіпкерлік мінезі болмаса прокатқа алушының жауапкершілігі әрқашан кінәда негізделеді.

Жаңа азаматтық заңнамада прокатқа алушы жалданған мүлікке билік етуінің шектері туралы анықталған. Прокатқа берушінің келісімімен прокатқа алушы жалданған мүлікті қосымша жалға тапсыра алады, шарт бойынша өзінің құқықтары мен міндеттерін өзге тұлғаға бере алады. Прокатқа алушы жалданған мүлікті тегін пайдалануға сол сияқты кепілге бере алады. Өзгешелік заңнамалық актілерде қарастырылмаса прокатқа алушы құқықтарын шаруашылық серіктестіктердің акционерлік қоғамдардың жарғылық каииталына салымдар немесе өндірістік кооперативке жарна ретінде сала алады. Билік ету бойынша осындай құқықтар тікелей шартта қарастырылуы мүмкін. Прокатқа беруші алдындағы жауапкершілікті тікелей прокатқа алушы көтереді. Жалпы алынған мүлікті өзге тұлғаларға беру туралы шарттар мүлік жалдау шартының өзінің мерзімінен асатын мерзімге жасалуы мүмкін емес [15,48б].

Қосымша жалдау (субпрокат) шартының қолданылуы (күшінде болуы) мүлік жалдаудың негізгі шартына тәуелді болып келеді. Заңнамада көзделген негіздер бойынша мүлік жалдау шарты жарамсыз болса, онда оған сәйкес жасалған мүлікті қосымша жалдау шарты да жарамсыз болып келеді. (ҚР АК 560 бабы). Бұл норманың мазмұны мүлікті жалдаудың негізгі шартының қолданылуына тек қана қосымша жалдау (субпрокатның) емес, барлық өзге туынды құқықтық қатынастардың мүлікті пайдаланудың, кепілдің және басқарудың күшінде болуы (тұрмыс етуі) тәуелді болатынын білдіріп отыр.

Прокатқа алушы өз уақытылы жалдау (прокат) төлемін төлеп түруға міндетті. Ол төлеудің тәртібін және есеп айырысудың тәртібіне, жалдау үшін төлем жасаумен байланысты өзге міндеттерді орындауға байланысты жағдайларды сақтауға міндетті. Төлемдер ақшалай болатын болса, онда Қазақстан Республикасындағы ақша айналымының ережелері сақталуы керек. Төлеудің өзге түрі қарастырылса осындай қатынастарға сатып алу-сату мердігерлік, ақылы қызмет көрсету шарттары туралы нормаларды қолдану жоққа шығарылмайды. Бұл прокатқа алушының жалдау үшін төлеу бойынша міндетін реттейтін (қарастыратын) жалпы нормалардың мағынасынан көрініс тауып түр. Заңнаманың өзінде осы мәселелерді шешетін тікелей сілтейтін нормалар қарастырылмаған және жалдау ақысын енгізудің тәртібі негізінен мүлік жалдау шарттарының өзінде нақтылы бекітілуі тиіс. Шарт бойынша төлемді (ақыны) енгізудің тәртібі мен өзге жағдайлары келісіммен қарастырылмаса, онда басшылыққа нарықта қалыптасқан орташа баға және де өзге төлеуге қатысты талаптар алынады (ҚР АК 385 б. Зт).

Жалға берілген мүліктің барлығы біртекті, сапасы бірыңғай және с.с. болғанда оны пайдалану үшін ақы бірден барлық мүлік үшін орнатылады. Мүліктің қүрама бөлшектерінде ерекшеліктері болса, олар (өндіріс құралдарына жататындары үшін өнімділік дәрежесіне қарай) үшін бөлек жалдау ақысы орнатылады, себебі кейбір мүлікті пайдалану жалдаушыға қосымша табыс беруі мүмкін, сондықтан ол үшін жоғарырақ жалдау ақысы бекітіледі.

2.2 Прокатқа берушінің  міндеттері

Шарт анықтамасының өзінен-ақ көрініп тұрғандай, прокатқа берушінің басты міндеті - мүлікті прокатқа алушыға шарт талаптары мен мүліктің мақсатына сәйкес келетін күйде беру (АК-ң 547-6. 1-т.). Жалға берілетін мүліктің жағдайы (күйі) шарттың өзімен белгіленуі тиіс. Егер мұндай іс-әрекеттер жүзеге аспаған болса, мүліктің сапасы оның мақсатымен анықталады. Қалай болғанда да, мүлік прокатқа алушыға мүлікті пайдалануға бөгет жасайтын кемшіліктерсіз берілуі керек.

Егер шартта өзгеше көзделмесе, мүлік жалға оның барлық керек-жарақтарымен және оған қатысты қүжаттармен (мүліктің жиынтықтылығын, қауіпсіздігін, сапасын, пайдалану тәртібін куәландыратын және т.б. қүжаттармен) бірге беріледі. Егер мұндай керек-жарақтар мен құжаттар берілмеген болса, алайда прокатқа алушы мүлікті оларсыз мақсатқа сәйкес пайдалана алмаса не шарт жасасу кезінде үміт етуте құқығы болғанынан едәуір дәрежеде айрылатын болса, ол өзіне прокатқа берушіден мұндай керек-жарақтар мен құжаттарды беруді немесе шартты бүзуды талап ете алады (АК-тің 547-6. 2-т.).

Бұл орайда егер прокатқа алушыға мүлік керек-жарақтар мен құжаттарсыз берілсе және де ол мүлікті оларсыз-ақ пайдалана алса, прокатқа берушіде қандай да бір жағымсыз салдар пайда болады ма деген сұрақ туады. Жалпы тәртіп бойынша прокатқа алушы прокатқа берушіден керек-жарақтар мен құжаттардың берілуін, ал оның үстіне оған залалдар келтірілген болса, оларды өтеуді де талап етуге құқылы, өйткені прокатқа беруші заңмен (АК-тің 547-6. 2-т.) көздеген міндетін орындамай отыр. Ал мүлік жалдау шартын бұзу туралы талабын прокатқа алушы қоя алады сол уақытта, егер ол мүлікті керек-жарақтар мен күжаттарсыз мақсатқа сәйкес пайдалана алмаса не шарт жасасу кезінде үміт етуге құқығы болғанынан едәуір дәрежеде айрылатын болса.

Мүлік жалға шартта көрсетілген мерзімде, ал шартта мұндай мерзім көрсетілмесе, қисынды мерзімде берілуі керек. Мерзім туралы ереже бүзылған жағдайда, прокатқа алушы АК-тің 355-бабына сәйкес мүлікті талап етуге немесе залалдарды өтеуді, не болмаса шартты бүзуды талап етуге құқылы (АК-тің 547-6. 3-т.).

Мүлікті ұстау ауыртпалылығы шарттың екі қатысушысына да жүктеледі. Прокатқа беруші жалға берілген мүлікке тараптармен келісілген мерзімдерде, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, өз есебінен күрделі жөндеу жүргізуге міндетті (АК-тің 552-6. 1-т.). Прокатқа алушы жауап бермейтін мән-жайларға байланысты пайда болып, шүғыл қажеттілік туғызған жөндеуді, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, прокатқа беруші қисынды мерзімдерде өз есебінен жүргізеді (АК-тің 552-6. 2-т). [16,217б].

Күрделі жөндеуді жүргізу мерзімі келтірілген норманың мазмұнынан көрініп түрғандай, тараптардың келісімімен белгіленуі керек. Егер тараптар мұндай келісімге жетпеген болса, жөндеу жұмыстары қисынды мерзімде атқарылуы тиіс.

Заң шығарушы күрделі жөндеуге анықтама бермейді. Күрделі жөндеуді жалға берілген мүліктің, оларсыз мүлікті мақсатына сай колдануға болмайтын, негізгі бөлшектерін (конструкторлық элементтерін) қалпына келтіру ретінде түсінген жөн.

Күрделі жөндеу кезінде тараптардың қатынастары қалайша құрылатын-дығы туралы занда ештеңе айтылмайды. Кейбір жағдайларда прокатқа беруші күрделі жөндеу жүргізгенде мүлікті пайдалануды шектеу қажеттігі туындауы мүмкін. Ол өз кезегінде жалдау ақысын төлеу тәртібімен, шарт мерзімін реттеумен және т.б. байланысты қиыншылықтардың пайда болуына әкеліп соқтыруы мүмкін. Күрделі жөндеу жүргізу барысында

қалыптасатын қатынастарды детальды реттеу тараптардың келісімі болмаған жағдайда аталған мәселелерді шешетін еді.

Прокатқа берушінің күрделі жөндеу жөніндегі міндеттерін атқармауы прокатқа алушыға өз қалауы бойынша: