Прoкaтқa алyшының мiндeттeрi

Мүлік жалдау және прокат терминдері (түсініктері) тепе тең болып келеді, осыны қоғамдық қатынастардың аталмыш түрін реттейтін Азаматтық кодекстің 29-тарауының өзінен де байқауға болады. Бірақ, кейбір кезеңдерде, терминологиялық түсініксіздік пайда болды. Прокатты мүлік жалдаудың өзгеше түрі ретінде бағалайтын және осыған байланысты оның ерекше жағдайларын бөліп шығарған, мысалы, прокат нысанасын сатып алу құқығын қарастыратын жағдайын сатып алу, сату құқығы, Қазақ КСР-нің "Прокат туралы" арнайы Заңы қабылданды. Ол өмірге қабілетсіздігіне байланысты доғарылды. Аталмыш терминдердің ара қатынасы үлкен мәселені дау тудырып отырған жоқ. Бірақ бұл жөнінде әртүрлі көзқарастар бар. Кейбірлеріне сәйкес мүлікті жалдау шарттарының қатарында прокатның бөлектеу орны бар.

Прокат шарты бойынша прокатқа беруші прокатқа алушыға мүлікті ақыға уақытша иеленуге және пайдалануға беруге міндеттенеді.

Прокат шартының сатып алу, сату рента шарттарынан айырмашылығы, ол мүлікті уақытша иеленуге беруге байланысты қатынасты реттейді. Мүлік жалдау шарты Римде кеңінен таралған еді. Оның анықтамасы қазіргі кезде жүзеге асырылып отырған анықтамадан елеулі ерекшеленген жоқ.

Сонымен қатар, мүлікті жалдау затты пайдалануды болжайтын, мұнымен қоса жалдаушының иеленуіне назар аударылмайтын, ал негізінен жалдаушы тек затты ұстаушы меншік иесі құқықтарын жүзеге асыруға көмектесетін тұлға ретінде ғана бағаланатын. Түбіріне қарайтын болсақ, қазіргі уақытта да ең басты мақсат жалдаушыға мүлікті қажетті көлемде пайдалану, оның пайдалы қасиеттерін мүмкіншілігін беру екенін айтуға болады.

Қатынасты реттеудің түбірлі негізі сақталғанымен өзгерістер де еніп жатыр. Мүліктік қатынастарды жеке құқықпен реттеу жалпылама жетілдірудің әсерін сезген және әрине жетілдіру одан да әрі жалғасады. Осының нәтижесінде шарттық қатынастардың мазмұны өзгеріс шегеді, оларды реттейтін нормалар меншік құқығы және өзге заттық құқықтарды реттейтін нормалармен тығыздау тұйысады.

Прокатты заттық құқықтарға жатқызу немесе жатқызбау сауалы ұзақ мерзім бойы даулы болып келді. Заттың құқықтарға (олардың мәселелеріне) арналған соңғы Қазақстандық жұмыстарда прокат заттық құқықтардың қатарына жатқызылады. Бұл көзқарас көріп тұрғанымыздай прокаттың заңнамалық анықтамасында да қолдау табады, яғни онда пайдалану мен қоса иеленуде бірге қарастырылады. Бұл заңнамалық шешім прокатлық қатынастарға бұрынғыдан гөрі жоғарылау (көбірек) тұрақтылық береді, олардың мәнін көтереді. Осының нәтижесінде мүлікті меншік құқығы негізінде иемденуге мүмкіншілік жоқ бөтен біреудің мүлкін пайдаланған кезде, мүлікті жалдау шарты тиісті қатынастарды тыйымды реттетуге мүмкіншілік береді. Кейбір жағдайларда прокат (мыс. жер прокатсы) тіпте меншік құқығына балама ретінде қарастырылатын 99 жылға дейінгі ұзақ мерзімді жер прокатсы Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 22 желтоқсаңда қабылданған "Жер туралы" заң күші бар Жарлығының 41 бабыңда қарастырылған еді. Прокат белгілі мөлшерде жерге меншік құқығының баламасы деген түсінік қазіргі (күшіндегі) заңнамада да сақталып түр. Қазақстан Республикасының 2001 жылы 24 қаңтардан "Жер туралы" заңының 28 бабымен 49 жылға дейінгі жердің ұзақ мерзімді прокатсы қарастырылған [6,42б].

Прокат тек жалдаушының қажетін, мүддесін қамтамасыз етіп қоймайды. Оның нормаларында прокатқа берушінің мүдделерінде есепке алу бар меншік иесі ретінде ол бәрібір прокатқа алушыға қарағанда артықшылық жағдайында болып келеді.

Мүлікті жалдау шарты консенсуалды (құқықтары мен міндеттері тек тараптардың келісімі негізінде пайда болатын), өзара, өтеулі (ақылы) болып табылады.

Прокаттық шарттан туындайтын міндеттемелік құқықтык қатынастарды және заттық құқықтық қатынастарды ажыратып қарау қажет. Әрине, міндеттемелік құқық шеңберіңде бірінші кезекте аталған қатынастардың бірінші тобын қарау керек. Прокаттың заттық құқығы жеткілікті дәрежеде жан-жақты және толық заттық құқық мәселелеріне арналған еңбектерде талданған. Сонымен қатар, прокатның заттық құқығы ескерілмесе прокатқа алушының да прокатқа берушінің де құқықтық жағдайының сипаттамасы толық болмайды. Жалдаушы мен прокатқа берушінін заттық құқық қатынастар негізінде қатысуын (олар сырттай шарттық болып көрінгенімен) жоққа шығаруга болмайды. Біздің айтып отырғанымыз прокатға берілетін мүлікті күтіп үстау ауыртпалығына, меншік иесінің (прокатқа берушінің) және жалдаушының заттық құқықтарының бәсекесіне және тағы басқа ұқсас нәрселерге қатысты.

Прокат  шартының нысаны

Бұл шартқа да ҚР АК 151-154-6. ұсталатын мәміленің нысаны қойылатын жалпы талаптар қолданымды болып келеді. Сонымен бірге мүлікті жалдау шартының нысанына арнайы талаптар да қойылады. Егер, мысалы, ол бір жылдан астам мерзімге жасалса, онда оның нысаны жазбаша болуы тиіс.

Кәсіпкерлік әлде кәсіпкерлік емес болғанына, мерзіміне қарамастан, тарабы заңды тұлға болып келетін мүлікті жалдау шарттары да жазбаша нысанда жасалуы керек. Жылжымайтын мүлікті жалдау шарты мемлекеттік тіркеуге жатады. Туралап айтсақ, Қазақстан Республикасы Президентінің "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар Жарлықтың 2-бабына сәйкес мемлекеттік объектісі болып мерзімі бір жылдан асатын пайдалану, жер пайдалану құқығы келеді. Бұдан, егер прокат шартында мерзім анықталмаса не жасау керек деген сұрақ туады. Қойылған сұраққа мынандай жауап беруге болады. Тараптар бірінші кезекте басшылыққа өз мүдделерін (қажеттерін) алуы керек, соларға сәйкес ниеттенулері танылуы тиіс. Ал тіркеуші орган болса анықтамаған мерзімге жасалған, прокат шартын тіркеуден бас тартпауы (соған кедергі жасалмауы) тиіс. Қазақстан Республикасындағы жылжымайтын мүлікке тіркеу жүйесі Еуропалық тіркеу жүйесімен үқсас болып табылады. Оның міндеті мүлікке пайда болатын барлық құқықтардың кепілдігін қамтамасыз ету [7,182б].

Азаматтар араларындағы 1 жылға дейінгі мүлікті жалдау шарттары ауызша нысанда жасалуы мүмкін. Егер, болашақта жалдаушыға мүлікке өтетіні қарастырылса, меншік құқығы онда мүлікті жалдау шарты сатып алу-сату шартының нысанындай нысанда жасалуы тиіс дей келе, келесі мүлік жалдау шартының элементтерін тоқталып өтейік.

1.2 Прокат шартының элементтері

Оларға тараптар, шарт нысанасы, нысаны және мазмұны жатады.

Шарт тараптары - прокатқа беруші және прокатқа алушы. Жалпы қағида бойынша, прокатқа берушінің де, прокатқа алушының да жағында азаматтық құқықтың кез келген субьектілері, яғни жеке тұлғалар да, заңды тұлғалар да, мемлекет те, әкімшілік-аумақтык бөліністер де бола алады.

Прокатқа беруші - бұл жалға берілетін мүліктің меншік иесі немесе заң актілерінде уәкілдік берілген немесе меншік иесі мүлкін жалға беруді тапсырған тұлғалар.

Меншік иесінің тұлғасымен ешқандай қиыншылық жоқ, өйткені мүлікті жалға беру құкығы меншік құқығының мазмұнынан туындайды (АК-тің 188 және өзге де баптары).

Ал мүлікті жалға беруге құқығы бар басқа тұлғаларға келсек, мұнда екі нәрсеге назар аударған жөн:

1) мұндай мүмкіндік заңға негізделуі керек;

2) мұндай мүмкіндік меншік иесінің арнайы ерік білдіруіне негізделуі керек.

Бірінші жағдайда прокатқа беруші ретінде мысалға шаруашылық жүргізу және оралымды басқару құқығын иеленушілерді келтіруге болады. Заттық құқықтардың мемлекеттік иеленушілері бір мезгілде екі жағдай орын алғанда шарт жасасуға құқылы: заң актісінің тиісті ережесі және мемлекеттің (мүліктің меншік иесінің) атынан өкілеттік ететін құзіретті органның рұқсаты бар болғанда [8,95б].

Бұл орайда Ғ.А. Жайлиннің прокатқа берушіні қалайша сипаттап бергенін келтіргенді жөн көріп отырмын. "Прокатқа беруші  - бұл пайдалануға берілетін мүліктің меншік иесі, заңды тұлға - оған (мүлікке) шаруашылық жүргізу не оралымды басқару құқығын иеленуші, немесе мүлікті жалға беруге заңмен немесе шартпен өкілетті өзге де тұлға (мысалы, мүлікті сенімгерлікпен басқарушы.

Бұл анықтаманың бірінші жартысына зейін қойып қарасақ, келесі сәйкессіздікті байқауымызға болады: "заңды тұлға - оған шаруашылық жүргізу не оралымды басқару құқығын иеленуші...". Бұнымен толық көлемде келісуге болмайды. Себебі кейбір ұйымдық-құқықтык нысандарда құрылған заңды тұлғаларға мүлік меншік құқығы негізінде тиесілі бола алады (мысалы, шаруашылық серіктестіктерге, акңионерлік қоғамдарға және т. б.).

Мүлікті жалға беру үшін меншік иесінің арнайы ерік білдіруіне мысал ретінде комиссия шартын, мүлікті сенімгерлікпен басқару шартын келтіруге болады. Бұл орайда ресейлік автор А. А. Ивановтың айтқаны қызығушылық туғызады. Біреудің мүлкін жалға берген кезде беруші тұлғада меншік иесінің арнайы өкілеттігі болуы керек. Оны арнайы дейтініміз, мұндай өкілеттігі бар тұлға мүлікті жалға меншік иесінің атынан емес, өз атынан беруге құқылы болып табылады. А. А. Иванов мысал ретінде комиссия шартын атап керсетеді. Қазақстандық автор С. Скрябин біреудің мүлкін жалға беру мүмкіндігі тапсырма шартынан туындай алатындығы туралы айтады. Бұған дәлел - оның өз мақаласында келтірген мысалы [9,152б]. Ендеше осы екі автордың көзқарастарының арасында біршама келіспеушілік байқалатын сияқты. Тапсырма шартындағы сенім білдірілген өкіл белгілі бір заңды іс-әрекетті сенім білдірушінің атынан жасайды. Ал комиссия шартындағы комиссионер бір немесе бірнеше мәмілені комитент атынан емес, өз атынан жасайды. Бұл орайда, "прокатқа беруші деген кім?" сұрағына сауал берген дұрыс. Егер біз прокатқа берушіні мүлікті жалға беруге ерік білдірген тұлға деп түсінсек, онда мүлікті жалға беру құқығы тапсырма шартынан туындағанда, прокатқа беруші болып мүліктің меншік иесі, яғни сенім білдіруші қала береді. Онда А. А. Ивановтың позициясымен әбден келісуге болады. Ал прокатқа берушіні жалдау шартын тікелей жасасатын (оферент немесе акцептант) тұлға деп түсінсек, онда С. Скрябиннің мысалы (тапсырма шарты) орынды болып табылады.

Біздің ойымызша, А. А. Ивановтың позициясы дұрыс секілді, ол "прокатқа беруші" терминін кең мағынада түсінеді. Әрине, бұл мәселеге біржақты қарауға болмайды, өйткені ерік білдіру критерийінің шартты мәміле деп қарастырғанда маңызы болады. Прокатқа беруші мәселесі толық, әрі жан-жақты қарауды талап етеді. Оны осы жұмыс аясында кдмту қиынға түседі.

Прокатқа алушыға келсек, оған қатысты занда ешқандай нүсқаулар көрсетілмеген. Ендеше прокатқа алушының орнын шартта азаматтық құқықтың кез келген субъектісі иемдене алады.

Азаматтық айналымнан алынып тасталмаған, пайдалану процесінде өздерінің табиғи қасиеттерін жоймайтын, яғни түтынылмайтын заттар, сонымен қатар, жер пайдалану қүдығы, жер қойнауын пайдалану құқығы және басқа да заттық құқықтар қарастырылып отырған шарттың нысанасын құрай алады.

Мүлік жалдау шартында прокатқа алушыға мүлікті жалдау объектісі ретінде берілуге тиесілі мүлікті анықтауға мүмкіндік беретін деректер көрсетілуге тиіс (АК-тің 542-бабы). Ендеше бұл шарттың нысанасы тек нақты белгіленген зат бола алады.

Жалпы тәртіп бойынша, жалға берілетін зат заң тұрғысынан алғанда, ауыстыруға келмейтін зат болуы керек, себебі шарт мерзімі өткеннен кейін прокатқа берушіге дәл сол зат қайтарылуы тиіс.

Ақша аталмыш шарттың нысанасы бола алады ма? Бұл сұраққа жауап АК-те жоқ.

Өзінің қасиеттері бойынша ақша текті, ауыстырылатын және бөлінетін заттарға жатады. Бірақ осы текті кәдімгі заттардан ақшаның айырмашылығы, оның аталған белгілері табиғи қасиеттері мен жекелеген купюраларының санымен емес, оларда көзделген ақша сомасымен айқындалады. Әрине, кез келген уақытта нақты ақша таңбалары қалған ақша массасынан бөлініп, даралануы мүмкін, мысалы, олардың нөмірлерін жазып алу арқылы. Мұндай жағдайда ақшаның құқықтық режимі нақты белгіленген заттардың құқықтық режиміне теңестіріледі.

Біз қарастырып отырған мәселе ақшаға заттық құқықтар мәселесімен тығыз байланысты, өйткені прокатқа алушының мүлікке құқықтарын, жоғарыда айтылғандай, шарттылықтың белгілі үлесімен заттың құқықтарға жатқызуға болады.

"Заттық құқықтың ерекше объектісі ретінде ақшаны, бірақ барлығын емес, тек қолма қол ақшаны атап көрсетуге болады... Қолма қол ақша әлеуметтік-экономикалық құндылығы бар зат болып табылады. Оның негізгі функцияларының бірі - айырбас құнының өлшемі болғандықтан, оны міндеттемелік құқықтарды растайтын құжат деп танығымыз келіп кетеді. Оның үстіне ақшаның көп жағдайларда өзіндік тұтынушылық мағынасы болмайды, ал оны пайдалану оған алынатын заттардың тұтынушылық құндылығы арқылы жүзеге асады".

Осы айтылғандардың негізінде келесі түйінге келеміз: ақша мүлік жалдау шартының нысанасы бола алмайды, өйткені, біріншіден, аталмыш шарт бойынша мүлік пайдалану үшін беріледі. АК-тің 188-6. 2-тармағына сәйкес пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қаситерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Ақшаның пайдалы табиғи қасиетерінен гөрі, жоғарыда айтылғандай, оның мазмұнына енген ақша сомасының қүкықтық мәні әлдеқайда зор. Ал ақшадан пайда табу оған тек билік ету арқылы ғана жүзеге асады десек кателеспейміз, өйткені ақшаның "қызығын" біз оған алынатын мүліктен көреміз. Ақшаны қарызға беру арқылы сыйақыға ие болу жағдайы қарастырылып отырған мәселеге мысал бола алмайды, себебі заем шартының құқықтық табиғаты мүлде бөлек. Екіншіден, мүлік жалдау шартының нысанасы нақты белгіленген зат болғандықтан, шарт мерзімі өткеннен кейін нақты сол ақша купюралары емес, құны шартта келісілгендей кез келген ақша көлемі қайтарылады. Бұл ақшаның текті белгілерімен айқындалатын заттарға жататындығынан туындап отыр.

Ақша мүлік жалдау шартының нысанасы бола алады сол уақытта, егер ақшаға билік ету емес, оны пайдалану қажеттігі мүлікке құқықтарын, жоғарыда айтылғандай, шарттылықтың белгілі үлесімен заттық құқықтарға жатқызуға болады.

"Заттық құқықтың ерекше объектісі ретінде ақшаны, бірақ барлығын емес, тек қолма қол ақшаны атап көрсетуге болады... Қолма қол ақша әлеуметтік-экономикалық құндылығы бар зат болып табылады. Оның негізгі функцияларының бірі - айырбас құнының өлшемі болғандықтан, оны міндеттемелік құқықтарды растайтын құжат деп танығымыз келіп кетеді. Оның үстіне ақшаның көп жағдайларда өзіндік тұтынушылық мағынасы болмайды, ал оны пайдалану оған алынатын заттардың тұтынушылық құндылығы арқылы жүзеге асады".

Осы айтылғандардың негізінде келесі түйінге келеміз: ақша мүлік жалдау шартының нысанасы бола алмайды, өйткені, біріншіден, аталмыш шарт бойынша мүлік пайдалану үшін беріледі. АК-тің 188-6. 2-тармағына сәйкес пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қаситерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Ақшаның пайдалы табиғи қасиетерінен гөрі, жоғарыда айтылғандай, оның мазмұнына енген ақша сомасының құқықтық мәні әлдеқайда зор. Ал ақшадан пайда табу оған тек билік ету арқылы ғана жүзеге асады десек қателеспейміз, өйткені ақшаның "қызығын" біз оған алынатын мүліктен көреміз. Ақшаны қарызға беру арқылы сыйақыға ие болу жағдайы қарастырылып отырған мәселеге мысал бола алмайды, себебі заем шартының құқықтық табиғаты мүлде бөлек. Екіншіден, мүлік жалдау шартының нысанасы нақты белгіленген зат болғандықтан, шарт мерзімі өткеннен кейін нақты сол ақша купюралары емес, құны шартта келісілгендей кез келген ақша көлемі қайтарылады. Бұл ақшаның текті белгілерімен айқындалатын заттарға жататындығынан туындап отыр.