Мәміленің ұғымы

 Алайда тараптар  мәміленің жасалғанын, мазмұнын  немесе орындалғанын жазбаша  немесе өзге, куәгерлік айғақтардан  басқа дәлелдермен растауға құқылы.

     Сыртқы  экономикалық мәміленің жай жазбаша  түрін сақтамау мәміленің жарамсыз  болып қалуына әкеліп соқтырады. Яғни кез келген сыртқы экономикалық мәні бар мәмілелер жазбаша жасалуы тиіс.

   Заң қүжаттарында  немесе тараптардың келісімімен  белгіленген реттерде жазбаша  мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан  кейін ғана жасалды деп саналалы. Мұндай талапты сақтамау мәміленің жарамсыз больш қалуына әкеліп соқтырады.

   Жасалған  жазбаша мәмілені нотариаттың  куәландыруының қажеттілігі тиісті  заңда немесе тараптардың келісімінде  көрсетілуі қажет. Мәселен, шаруашылық  серіктестік туралы Жарлыктын  4-бабында көрсетіліендей шаруашылык серіктестігінің құрылтай құжатгары нотариалдық куәландыруға жатады.

   Етер  нотариаттың куәландыруын талап  ететін мәмілені таралтар немесе  тараптардың бірі іс-жүзінде орындаған  болса, ол өзінің мазмұны жағынан  заңдарға қайшы келмесе және үшінші жактардың құқықтарын бұзбаса, сот мүдделі тараптың арызы бойынша мәмілені жарамды деп тануға құқылы. Бұл ретте мәмілені кейіннен нотариаттың куәландыруы талап етілмейді.

   Бұндай  ерекшелік жағдай жасалған мәміленің  мазмұнының шың мәнінде заңдарға қайшы болмауымен қатар тараптардың мүдделерін бұзбайтындықтан, қайта сол тараптардың мүддесін қорғау үшін жасалады.

    Бұл  ерекшелік жағдайды қолдану үшің  төмендегі үш шарт болуы тиіс:

   1) жасалған мәміле заң бойынша оның жасалу нысанының талабын бүзғанымен,  мазмұны бойынша

заңға қайшы  келмеуі;

   2) мәмілені тараптар немесе олардың бірінің

орындауы;

   3) мәміленің үшінші тұлғалардың құқықтары мен

заңды мүдделерін бұзбауы.

  Заң мәміленің  жасалу нысанының талабын жеңілдету  жағдайында бұзуға тыйым салады. Мәселен, жазбаша жасалатын мәмілені ауызша жасау немесе нотариат куәландыруы тиіс мәмілені жай жазбаша жасай салу. Ал керісінше заң мәміленін жасалу нысанының талабынан да күрделенліретін жағдайда мәміле жасауға шектеу коймайды.

   Заң актілеріне сәйкес мемлекеттік немесе өзге де тіркелуге тиіс мәмілелер, оның ішінде АК-тің 118- бабының 2-тармағының бірінші бөлігінде аталған құқықтарды туындататын, өзгертетін немесе тоқтататын мәмілелер, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, олар тіркелгеннен кейін жасалған болып есептеледі.

   Мәмілелерді  мемлекеттік тіркеу тиісті мәміленің  маңыздылығына байланысты. Ол өз  кезегінде тиісті мәміленің толық  заңды күшінде болуы, тиісті  субъектілердің құқықтарын нақты  сенімді түрде негіздеу мен  тиісті мәмілелер туралы мүдделі тараптар үшін мәліметтердің жүйеленіп қалыптастырылу бағытында маңыздылығымен сипатталады.

  Мәміленің  нотариалдық куәландырылуы мен  мемлекеттік тіркеу - бір-біріне  ұқсас тәртіптер болғанымен, олардың  өзіндік ерекшелігі бар. Онын  ерекшелігі сонда, мәміленің қайбір түрлері нотариалдық куәландырылуға жататындығы, кайбір түрлері мемлекеттік тіркелуге жататындығы тікелей сол мәміленің түріне қойылатын талаптарға байланысты. Демек, мәмілеңің мазмүны мен қатысушы субъектілер негізгі айырмашылық болып табылады. Нотариалдық куәландырылуға тиіс мәмілелердің барлығы да мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс емес, керісінше барлық мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс мәмілелер нотариалдык куәландырылуға тиіс емес.

    Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер - мемлекеттік тіркеуге жататын ең ңегізгі объекті болып табылады. Жылжымайтын мүліктермен жасалатын мәмілелерге байланысты катынастар қосымша арнайы заңмен реттеледі.

   АК-тің  44-бабында көрсетілгендей төмендегі  азаматтық-құқықтык мәмілелер мемлекеттік  тіркеуде өтуі тиіс.

  1) қазыналық кәсіпорындардың  мемлекеттік тапсырысты орындауға  байланысты жасалған мәмілелері;

  2) мемлекеттік мекемелердің  бюджеттік қаражатқа байланысты  жасаған мәмілелері.

    Қорыта келгенде  мәмілелердің қай түрлері немесе  қандай жагдайларда ауызша немесе жазбаша жасалуы тиіс және нотариаттың куәландыруы мен мемлекеттік тіркеулердің қандай жағдайларда міндетті екендігін айқындау өте маңызды.[3]

 

 

                                                        

 

 

 

 

 

 

 

                                      1.4 Жарамсыз мәмілелер

 

    Жарамсыз мәмілелердің  ұғымы.  Жарамсыз  мәмілелердің  түрлері.   Азаматтық  кодекстің  157-бабында  бұл  туралы  былай   делінген:  «мәміленің  нысанына,   мазмұнына  және   қатысушыларына,   сондай – ақ  олардың  ерік  білдіру   бостандығына  қойылатын  талаптар  бұзылған  жағдайда    мүдделі  адамдардың,  тиісті  мемлекеттік    органның  не  прокурордың  талабы  бойынша  мәміле  жарамсыз деп  танылуы  мүмкін».

    Жарамсыз  мәмілелердің  түрлері.  Азаматтық  құқық   теориясында  мәмілелердің  жарамсыз  болуы  мынадай  түрлерге  бөлінеді:   а)   субъект  құрамының  ақауы  болатын  мәміле;   ә)   ерікке  қатысты  ақауы  бар  мәміле;   б)  нысанның  ақауы  бар  мәміле;  в)   мазмұнының  ақауы бар мәміле.  Азаматтық кодексте  мазмұны заң талаптары мен сәйкес   келмейтін кез келген  мәміле  жарамсыз  болатындығы   жөнінде жалпы норма бар (АК – тің 158-бабы).

     Субъектілік   құрамының  ақауы  бар   мәміле  екі  топқа  бөлінеді.  Оның  біріншісі  азаматтардың  әрекет  қабілетсіздігімен,  екінші   -   заңды   тұлғалардың  арнайы  құқық   қабілеттілігімен  немесе  олардың   органдарының    мәртебесімен    байланысты  болады.

     Қатысушылардың  жасы  мен   психикалық   жағдайынан  туындаған  әрекеттер   мәміленің  жарамсыз   болуына  басты  негіз  болып  есептеледі. 

      Ондай  жарамсыз  мәмілелерге  мыналар  жатады:

     а)   Азаматтық  кодекстің  23-бабында   көзделген  мәмілелерді   қоспағанда,  он  төрт  жасқа  толмаған адам  жасаған  мәміле   жарамсыз  болады  ( К-тің  159-бабының  3-  тармағы;

     ә)   он  төрт  жастан   он  сегіз  жасқа  дейінгі  кәмелетке   толмаған  баланың  ата - анасының  ( ырап алушыларының   немесе  қамқоршыларының  келісімінсіз   жасаған  мәмілесін,  заң  бойынша  оның  өзі  дербес   жасауға  құқығы  бар  мәмілелерді  қоспағанда, сот  ата-анасының  (асырап  алушыларының)   немесе  қамқоршысының  талабы  бойынша   жарамсыз   деп  тануы  мүмкін  (АК  - тің  159-бабының  4-  тармағы);

     б)   есуастық  немесе  ақыл-есі   кем  болуы   салдарынан  әрекет   қабілеттілігі  жоқ  деп   танылған  адам  жасасқан  мәміле  жарамсыз  болады. 

     Кейіннен  әрекет  қабілеттілігі  жоқ   деп  танылған    азамат  жасасқан  мәміле  (АК – тің  26-бабы),  егер  мәмілені  жасау  кезінің  өзінде – ақ  бұл  азаматтың   психикалық   шатасу  жағдайында   болғаны  дәлелденсе,  оның    қорғаншысының  талабы  бойынша  сот  мәмілені  жарамсыз  деп  тануы  мүмкін  (АК – тің  159-бабының  5- тармағы);

     в)    сот  әрекет  қабілеттілігін  шектеген  адам   жасасқан  мәмілені сот  оның   қамқоршысының   талап  етуі  бойынша   жарамсыз  деп  тануы  мүмкін  (АК – тің  159-  бабының  6-  тармағы);

     г)    әрекет  қабілеттілігі  болғанымен,   мәміле  жасаған  кезде  өз   әрекетінің  мәнін  түсіне алмайтын  немесе  өзінің  не  істегенін   білмейтін  жағдайда  болған  азамат  жасасқан  мәмілені  сот   азаматтың  талабы  бойынша,   ал  егер  тірі  кезінде  талап   етуге  азаматтың  мүмкіндігі  болмаса,   азамат  қайтыс  болғаннан  кейін  басқа  мүдделі  адамдардың   талабы  бойынша   жарамсыз  деп  танылуы  мүмкін  (АК – тің  154- бабының  7-  тармағы).

     Жоғарыда  аталған  мәмілелер  бойынша   әрекет   қабілеттілігі  бар   тарап  жарамсыз   мәміленің   Азаматтық  кодекстің  157-  бабының 3-6  тармақтарында көзделген салдармен қоса,   екінші  тараптың   залалын оның   пайдасына өндіріп беруі мүмкін. Мұндай  міндет  әрекет  қабілеттілігі бар   жаққа,  егер  ол  екінші   жақтың  әрекет  қабілеттілігі жоқ екендігін білсе,  не  білуге  тиісті  болса  ғана  жүктеледі. Азаматтық құқықтағы әрекет қабілеттілік және құқық қабілеттілік ұғымына тоқталатын болсақ,  азаматтық құқықтық қабілеттілік  -  бұл тұлғаның азаматтық құқықтар мен міндеттерін иелену мүмкіндігі. Азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарда бірдей деп таныланы. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқтатыланы. Азаматтық құқық қабілеттілік  –  кез келген азаматтық құқық субьектісінің әрекет ету мүмкіндігімен сипатталады.

      Азаматтарда азаматтық құқық  қабілеттілігін қолдануда екі  түрлі балыт сипат алады. Жалпы  кең мағынада азаматтық құқық  қабілеттілігі азаматтық заң  мүмкіндік беретін кез келген  құқықтар мен міндеттерді иелену  мүмкіндігі.

     Азаматтын құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады. Яғни ол адам құрсағынан тірі туылып адам бейнесіне келуі тиіс. Мәселен, түсік тірі туа тұрса да тұлға саналмайды, айтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға болып саналады. Құқық қабілеттілік адам өлгеннен кейін тоқтатылады. 

     Коституцияның  тұжырымына орай азаматтырдың  құқық қабілеттілігі заңда бәрі  де бірдей және бірыңғай құрылған.  Азаматтық кодекстің 13-бабында  азаматтырдың құқық қабілеттілігі  барлық азаматтар үшін тең  дәрежеде екендігі танылған. Осыған байланысты профессор Ғазиз Төлеудалиев өте ұғыныңқы нақты тұжырым жасайды. Онда құқық қабілеттілігінің теңдік принципі нақты субъективтік құқық шеңберінде жекелеген азаматтарда берілетін міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды.  Азаматтардың бәрінде бірдей кез келген құқықты ала берумүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуда тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек деп нақтылы көрсетілген. 

      ҚР Президентінің ―ҚР-да шетел  азаматтарынын құқықтық жағдайы‖  туралы заң күші бар Жарлығында (1995 ж. 19 маусым) шет ел азаматтарының  ҚР-да Конституциясында зандар  мен халықаралық шарттарда көрсетілген  құқықтар мен міндеттердің барлығын  тек қана зандарда көзделген реттерді қоспағанда иеленетіндігі көрсетілген. Бұл жарлықта шет ел азаматтары ҚР-да тілі, ніні, ұлтыда, біліміде, мүліктік жағдайыда қарамастан зан алдында тен екендігі көрсетілген.

    Азаматтық  әрекет қабілеттілік дегеніміз  -  азаматтың өз әрекеті арқылы азаматтық құқықтарды иелену және оны жүзеге асыру, өзі де азаматтық міндеттерді қалыптастыру және оны жүзеге асыру мүмкіндігін айтамыз.

    Азаматтық  әрекет қабілеттілігін азаматтық  құқық қабілеттілігінен айырмашылығы  бар. Құқық қабілеттілігін азамат дүниеге келген сәттен пайда болып ол өлгеннен кейін тоқтайды. Ал әрекет қабілеттілігі болу үшін азамат белгілі бір жасқа толуы қажет. Әрекет қабілеттіліктің белгілі бастамаларының бірі  –  ол азаматтың өз әрекетіне толық жауап бере алатындай физиологиялық жетілуі. Яғни ол өз еркін ұстай алатын белгілі бір жасқа жеткен қалыпты психикалық жетімділікте болуы тиіс. 

    Азаматтық  әрекет қабілеттілік  –  бұл  тиісті азаматтың нақты субъективтік  құқықтар мен міндеттерді иелену  мүмкіндігі. Қазақстан Республикасының аумағында азаматтырдың әрекет қабілеттілігі мен оның көлемі Қазақстан Республикасынын азаматтық заңымен анықталады. Ал    Қазақстан Республикасының азаматтарының шет мемлекеттердегі әрекет қабілеттілігі сол мемлекеттің заңдары мен халықаралық келісім  нормалары арқылы анықталады.

       Азаматтырдың әрекет қабілеттілігі  толық, ішідара /толық емес/ шектеулі  деп бөлідені. 18 жасқа толдан азаматта  толық әрекет қабілеттілік болады. Толық емес немесе ішінара  әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінің әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды. Ішінара әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарда тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты. Олар екі топқа бөлінеді.

        а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағылар;

       б) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа  дейінгі жас балалар. 14 пен 18 жас  аралығындағылар занда көрсетілген  әртүрлі мәмілелерді жасай алады. 14 пен 18 жас аралынынданы жасы  кәмелетке толмағандар Заңды  өкілдерінің келісімінсіз мыналарды істеуге құқығы бар:

    1) өзінін  жалақысына, стипенниясы мен басқа  да кірістеріне билік етуге; 

   2) интеллектуалдық  меншік құқығы бар объектілеріне  билік етуге; 

   3) ұсақ  тұрмыстық мәмілелер жасауда; 

   4) банкке  салым салуда және өзінін салымына, оның ішінде өзінің атына салынған салымдарға иелік етуге құқылы. 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқа мәмілелерді, ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс.  

        Мәміленің бұл түрлері бойынша  (Заңды өкілінің келісімімен және  келісімінсіз) жауапкершілікті, Заңды  өкілдерінің келісімі талап етілсін  де етілмесін, жасы кәмелетке толмағандардын өздері көтереді. Жасы кәмелетке толмағандар келтірілген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаған реттерде зиянның тиісті бөлігін, оның ата-аналары немесе қамқоршысы өтеуге тиісті.

       14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заңда өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай береді. АК-тін  23-бабыда сәйкес, жасөспірімдер өздерінің жасына лайықты, жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен, әрекет қабілеттілігі жоқ деп таныланы. Сондықтан да жеке жауапкершілікті мойнына алмайды. Спирт ішімніктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің отбасын материалдық жағыдан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасынын Азаматтық іс  жүргізу кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық белгіледені. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауда құқылы.