Меншік түсінігі және түрі

Жерді иелену мен пайдаланудың принциптік мүмкіндігі жаңа Заң актісін қабылдау арқылы жерге жеке меншік институтын іс жүзінде енгізуді жүзеге асырды.

Кодекс – негізінен  ауылшаруашылығы санатындағы жерге  жеке меншік құқығын беріп отыр, бұл жеке меншік жерге ие болғандар  шын ынта-жігермен ол жерге инвестиция салады, қосымша жұмыс орнын ашады, жаңа технологиялар келеді, жаңа техника саны көбееді, өңдеуші сала дамиды.

Соның дәлеллі бқл  күнде жеке меншікке 400 000 гектардан астам жер бар. Жер пайдалану құқығын еліміздің 2, 8-3 млн. тұрғындары пайдаланады. Олар негізінен үй шаруашылығы, бау-бақша, жеміс өнімдерін өндіру мақсатындағы, үй іргесі мен саяжайлардағы жерлер санаты, тұрғын үй мен авто тұрақтар, жеке

өтеуі тиіс. Кей жағдайда, тек азамат қана емес сонымен қатар  мемлекетте мемлекет тарапынан зиян келтірілуі мүмкін. Яғни мемлекеттік органы шешімі салдарынан залал келтірілген жағдайда зиян қалай өтеледі деген әңгіме қозғалуы мүмкін. Ол негізінде тиісті бюджеттің қаражаты есебінен өтелінеді. Өтем мөлшерін анықтау негізінде оған біріншіден, жер учаскесінің немесе жер пайдалану құқығының нарықтық құны, екіншіден, жеміс ағаштары мен көп жылдық екпелерді қоса алғанда учаскедегі жылжымайтын мүліктің нарықтық құны; үшіншіден, жер учаскесін игеруге, оны пайдалануға қорғаныш шараларын жүргізуге, топырақ құнарлылығын арттыруға байланысты шығындардың және олардың инфляциясын ескергендігі басқа да шығындардың құны; ал төртіншіден, үшінші тұлғалар алдындағы өз міндеттемелерін мерзімінен бұрын тоқтатуына байланысты өздеріне келген залалды қоса алғанда, жер учаскесінің алып қойылуы арқылы меншік иесіне немесе жер пайдаланушыға келтірілген барлық залал және алынбай қалған пайда қосылады. Сонымен қатар, жер жөніндегі құқықтық қатынастардан туындайтын даулар сот тәртібімен қаралады. Осы жерде жер дауларын шешуге арналған арнайы сот органын құру қажеттілігі байқалады. Оның қажеттілігі сол жер құқық қатынастарындағы субъектілері ретінде түсетін азаматтар мен заңды тұлғалар, шетел азаматтарының туындаған дауды шешудегі өздерінің құқықтарының қорғалуының кепілін қамтамасыз ету. Ал оның кепілі осы салада заңды жетік білетін, жер дауларын дұрыс шешетін жерге меншік иелері мен жер пайдаланушылардың мүдделерін қорғауды жүзеге асыратын арнайы органның қызметі орын алады. Және де мемлекет тарапынан мемлекеттік құқықтық шараларды әлі де болса жетілдіру қажеттілігі байқалады. Бұл даулардың туындау себептерін қарастыратын болсақ, ол мынадай негізде сипатталады:

• шаруашылық етуші субъектілердің жеткіліксіз негізінде талаптарды сақтамау;
• жер учаскелерін көршілес жер пайдаланушылардың мүддесін ескермей, тек өздерінің мүдделерін ескере отырып пайдалану;
• әрекет етуші заңдардың әлі де болса жетілмеуі.

Сонымен қатар, бұл заңдардың  жер қатынастарын реттеуде жоғары деңгейде рөлінің көрінбейтігінен байқалады. Өз кезегінде сот тәжірибесін  талдау барысында жер дауларының туындауының себептері ашылуда. Яғни жер қорын билік ету бойынша мемлекеттік басқару органының қызметінде кемшіліктердің болуы жер заңдарының талаптарын дөрекі бұзу жағдайында орын алған сот қарауының пәні болып танылатын жер құқық қатынастары және т.б.

Жер заңдарын бұзғанда кінәлі жеке және заңды тұлғалар, мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарына жауапкершілік туындайды. Бұл жауапкершілік орын алған құқық бұзушылықтар нәтижесінде келтірілген зиянды өтеуде міндет болып танылады. Себебі, туындаған жауапкершілікті арту әрі кінәлі тұлғаның өзіне жүктеледі. Бұл жерде ескеретін жәйт кінәлінің тәртіптік, әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке тартылуы ол адамды келтірілген залалды өтеу міндеттілігінен босатпайтындығын білген жөн.

Әр елдерде және даудың әр кезеңінде жер мәселесі әр түрлі негізде шешіледі және ол тек өте күрделі сұрақ. Ол қоғамның дамуының экономикалық, саяси ұлттық және басқа да жақтарын қамтиды. Оны шешуде мүмкін салдарларды ескеріп, негіздерге сүйену керек. Кейбір дамыған елдердің өзінде жерге жеке меншік институты белгілі бір шектермен жүзеге асады. Біздің елімізге мүмкін сол елдердің тәжірибесі толықтай енгізілуі қажет болмаса да тигізетін әсері көп. Бүгінде жер қатынастары елеулі өзгеріске ұшырағаны белгілі, ол саяси экономикалық және әлеуметтік өзгерістерден көрініс алады.

Қазақстан биыл мемлекеттік тәуелсіздігіне 13 жылдық мерей тойын атап отыр. Осы  аралықта Республикамыз әр салада өз кезегінде дами алды десек қателеспейміз.

Бүгінде жер қатынастары елеулі орынды алады, табиғат ресурсының объектісі болып танылатын жерге жеке меншік енгізіледі. Бұл жерде қажеттілік болып шаруашылық мақсатта жерді пайдалану түсіндіріледі. Жер жылжымайтын мүлікке жатқызылып, азаматтық айналымға кірді. Жер учаскелері түрлі азаматтық-құқықтық мәміленің пәні бола алатын деңгейге жетті. Оның ішінде жалдау, сатып алу, сату, кепіл, рента тағы басқалардың пәні болды. Осы жерде негізігі субъект ретінде ҚР-ның азаматы құқықтық қатынасқа түседі. Олардың субъект ретінде танылып, жеке меншікке қол жеткізуінің жағдайлары заңда тұрғылықты қарастырылған. Ол белгілі бір құқықтар мен міндеттерді иеленуді, заңды мүдделер мен құқықтарды қорғауды сипаттайды.

Осы жеке меншік туралы табыстарда бізде конструктивизм жетіспейді. Бұл процесте әр адамның мүддесін ескеру керек. Жер қатынасы мемлекет тарапынан реттелініп отыруы керек. Со жеке меншік құқығына ие болған АҚШ, Англия, Германия, Италия т.с.с. елдерде мемлекет тарапынан жер қатынасы реттелініп тұрады. Себебі, жердің жеке меншік иесінің оқшаулануы, оның мемлекетпен арақатынасының үзілуі, сонымен қатар бей-берекеттікке әкеп соғады. Осында жері тек қана мемлекет меншігіне ие болған көрші Қытай елін алсақ ол ірі индустиалды аграрлы мемлекет. Барлық жерінің үштен бір бөлігі пайдалануға жарамды. Соған қарамастан Қытай конститутциясының 9-бабында жер, оның қойнау, су, орман, тек мемлекет меншігінде деп жазылған. Ал 10-бапта жерді сатуға сатып алуға болмайды делінген. Бірақ олар жерді тек өз шаруаларына жалға береді. Яғни жерді мемлекет меншігінде қалдырып-ақ қамтамасық етуде.

Алайда, жеке меншікке беруде меншік иелерінің құқығы бұзылмас үшін мынадай жайлар ескерілуі керек деген пікірдемін. Біріншіден, жерді, оның ішінде құнарлы шұрайлы жерлерді беруде тамыр-таныстық арқылы әділетсіздіктер орын алып, адамдардың құқығы бұзылмас үшін жария, ашық түрде жүргізіліп, оның тетіктері болуы тиіс. Өйткені, жер еліміз тәуелсіздігінің бір белгісі.

Екіншіден, ауылшаруашылық жерлерін еліміздегі сол сияқты шетелдік қалталы азаматтар сатып алатын болса, қарапайым адамға жалдама  жұмысын ұсынбақ.

Соның салдарынан адамдардың құқығы бұзалап, Конституцияда көрсетілген  адамдар мен азаматтардың теңдігі  бұзылады. Бұл еліміздің басты  мәселесі, себебі Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағында көрініс тапқандай Қазақстан  Республикасы демократиялық мемлекет. Үшіншіден, жерді жеке меншікке беру барысында тиісті ережелерді сақтауымыз қажет. Жер кодексі қабылданғаннан бері үкімет 15-тен аса шешімдер қабылданғанын ескере отырып алдағы уақытта жер қатынастарын реттейтін ережелер жетілдіріліп отыруы тиіс. Жер дауларын шешуге арналған арнайы сот органын құру қажеттілігі байқалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. «Егемен Қазақстан газеті», № 178 2003 жылғы 6 желтоқсан
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, ЖШС «Баспа», 2001 – 48 б.
3. Джусупов А.Т. «Право собственности и иные вещные права». – А: «Жеті жарғы», 1996г.
4. Қазақстан Республикасының «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңы. 13.04.08 ж.
5. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық. – Алматы: «Жеті жарғы», 2001.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің «ҚР Үкіметі туралы» Заң күші бар Жарлығы. 18.12.08 ж.
7. Қазақстан Республикасы Президентінің «ұлттық банкі туралы» Заң күші бар Жарлығы. 30.03.01 ж.
8. Скрябин С.В: Меншік құқығы. – А: «Райк-Пресс», 2000ж.
9. «Орталық Қазақстан газеті», №181, 2003 ж. 13 қараша.
10. Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20.06.2003ж.
11. Қазақстан халықаралық құқық журналы //№2 2001ж. Алматы, «Дәнекер».