Мажеритарлық сайлау жүйесі

 

Қазақстан Республикасы Парламент  Үйi, 1994 жылғы 27 желтоқсан N 269-XIII

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесi Жаршысының 1994 жылғы 23-24 номерлерiнiң  жеке қосымшасы 

Ескерту. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 04 қарашадағы N 472 Заңымен енгiзiлген өзгерiстер 2000 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгiзiледi.

Ескерту. Мәтiнде "бөлiм" деген  сөздiң алдындағы "I - III" деген  цифрлар тиiсiнше "1 - 3" деген  цифрлармен ауыстырылды - Қазақстан  Республикасының 2004.12.20. N 13 Заңымен (2005 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгiзiледi).

Жалпы бөлiм 

1 бөлiм. Жалпы ережелер 

1-тарау. Азаматтық-құқықтық қатынастарды  реттеу 

1-бап. Азаматтық заңдармен реттелетiн  қатынастар 

1. Азаматтық заңдармен тауар-ақша  қатынастары және қатысушылардың  теңдiгiне негiзделген өзге де мүлiктiк қатынастар, сондай-ақ мүлiктiк қатынастарға байланысты мүлiктiк емес жеке қатынастар реттеледi. Азаматтық заңдармен реттелетiн қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер болып табылады.

2. Мүлiктiк қатынастарға байланысы  жоқ мүлiктiк емес жеке қатынастар  азаматтық заңдармен реттеледi, өйткенi олар заң құжаттарында өзгеше  көзделмеген, не мүлiктiк емес  жеке қатынастар мәнiнен туындамайды. 

3. Осы баптың 1-тармағында аталған  белгiлерге сай келетiн отбасылық, еңбек қатынастары мен табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау жөнiндегi қатынастарға азаматтық заңдар бұл қатынастар тиiсiнше отбасылық, еңбек заңдарымен, табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау туралы заңдармен реттелмеген жағдайларда қолданылады.

4. Заң құжаттарында көзделген  реттердi қоспағанда, бiр тараптың  екiншiсiне әкiмшiлiк немесе өзге  де билiк жағынан бағынуына  негiзделген мүлiктiк қатынастарға, соның iшiнде салық жөнiндегi және басқа бюджеттiк қатынастарға азаматтық заңдар қолданылмайды.

2-бап. Азаматтық заңдардың негiзгi бастаулары 

1. Азаматтық заңдар өздерi реттейтiн  қатынастарға қатысушылардың теңдiгiн,  меншiкке қол сұқпаушылықты, шарт  еркiндiгiн, жеке iстерге кiмнiң  болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды кедергiсiз жүзеге асыру, нұқсан келтiрiлген құқықтардың қалпына келтiрiлуiн, оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттiгiн тануға негiзделедi.

2. Азаматтар мен заңды тұлғалар  өздерiнiң азаматтық құқықтарына өз еркiмен және өз мүддесiн көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады. Олар шарт негiзiнде өздерiнiң құқықтары мен мiндеттерiн анықтауда және шарттың заңдарға қайшы келмейтiн кез келген жағдайларын белгiлеуде ерiктi.

3. Тауарлар, қызмет және ақша  Қазақстан Республикасының бүкiл  аумағында емiн-еркiн орын ауыстырып  және айналысқа түсiп отырады.  Егер қауiпсiздiктi қамтамасыз ету,  адамдардың өмiрi мен денсаулығын  қорғау, табиғат пен мәдени қазыналарды  сақтау үшiн қажет болса, заң құжаттарына сәйкес тауарлар мен қызметтiң орын ауыстыруына шектеулер енгiзiледi.

Ескерту. 2-бапқа өзгерту енгiзiлдi - Қазақстан Республикасының 1997.07.11. N 154 Заңымен.

3-бап. Қазақстан Республикасының  азаматтық заңдары 

1. Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары осы Кодекстен, Қазақстан Республикасының оған сәйкес қабылданған өзге де заңдарынан, Қазақстан Республикасы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлықтарынан, Парламенттiң қаулыларынан, Парламенттiң Сенаты мен Мәжiлiсiнiң қаулыларынан (заң актiлерiнен), сондай-ақ осы Кодекстiң 1-бабының 1,2-тармақтарында аталған қатынастарды реттейтiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлықтарынан, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулыларынан тұрады.

2. Осы Кодекстiң 1-бабының 3-тармағында  аталғандарды қоспағанда, азаматтық құқықтың Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде қамтылған нормалары осы Кодекстiң ережелерiне қайшы келген жағдайда осы Кодекстiң ережелерi қолданылады, Қазақстан Республикасының заңдарында қамтылған және осы Кодекстiң нормаларына қайшы келетiн азаматтық құқық нормалары Кодекске тиiстi өзгерiстер енгiзiлгеннен кейiн ғана қолданылады.

3. Банктер мен астық қабылдау  кәсiпорындарының құрылуына, қайта  ұйымдастырылуына, банкроттығына және  таратылуына, банк қызметiн бақылау  мен оны аудиторлық тексеруге, астық қабылдау кәсiпорындарының қызметiн бақылауға, банк операцияларының жекелеген түрлерiн лицензиялауға, астық қабылдау кәсiпорындарының қойма куәлiктерiмен операцияларды жүзеге асыруға байланысты қатынастар банк қызметiн және астық қабылдау кәсiпорындарының қызметiн реттейтiн заң актiлерiне қайшы келмейтiн бөлiгiнде осы Кодекспен реттеледi.

Банктер мен олардың клиенттерi арасындағы қатынастар, сондай-ақ клиенттер  арасындағы банк арқылы қатынастар азаматтық  заңдармен осы баптың 2-тармағында белгiленген тәртiп бойынша реттеледi.

4. Азаматтық қатынастар, егер әдеттегi  құқықтар, соның iшiнде iскерлiк  қызмет өрiсiндегi әдеттегi құқықтар  Қазақстан Республикасы аумағында  қолданылып жүрген азаматтық  заңдарға қайшы келмесе, солармен  реттелуi мүмкiн.

5. Министрлiктер және өзге де  орталық атқарушы органдар, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар, осы  Кодексте және өзге де азаматтық  заң актiлерiнде көзделген жағдайлар  мен шектерде азаматтық қатынастарды  реттейтiн актiлер шығара алады. 

6. Азаматтар мен заңды тұлғалардың осы Кодексте және Қазақстан Республикасының өзге де заң құжаттарында белгiленген құқықтарын мемлекеттiк басқару органдары мен жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдардың құжаттары шектей алмайды. Мұндай құжаттар қабылданған кезден бастап жарамсыз болып табылады және қолданылмауға тиiс.

7. Егер заң құжаттарында өзгеше  көзделмесе, шетелдiк жеке және  заңды тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы  жоқ адамдар азаматтық заңдарда  Қазақстан Республикасының азаматтары  мен заңды тұлғалары үшiн қандай құқықтар мен мiндеттер көзделсе, нақ сондай құқықтарға ие болуға қақылы және сондай мiндеттердi орындауға мiндеттi.

8. Егер Қазақстан Республикасы  қатысушысы болып табылатын халықаралық  шартта Қазақстан Республикасының  азаматтық заңдарындағыдан өзгеше  ережелер белгiленген болса, аталған шарттың ережелерi қолданылады. Халықаралық шарттан оны қолдану үшiн республика iшiнде құжат шығару талап етiлгеннен басқа жағдайларда, азаматтық қатынастарға Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар тiкелей қолданылады.

Ескерту. 3-бапқа өзгерту енгiзiлдi - Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995.08.31. N 2447 заң күшi бар Жарлығымен, Қазақстан Республикасының 1998.03.02. N 211, 2001.01.15. N 141 Заңдарымен.

4-бап. Азаматтық заңдардың уақытқа қарай қолданылуы

1. Азаматтық заң құжаттарының  керi күшi болмайды және өздерi  күшiне енгiзiлгеннен кейiн пайда  болған қатынастарға қолданылады.  Азаматтық заң құжаттарының заңдық  күшi өздерi күшiне енгiзiлгенге  дейiн пайда болған қатынастарға  бұл оларда тiкелей көзделген реттерде қолданылады.

2. Азаматтық заң құжаттары күшiне  енгiзiлгенге дейiн пайда болған  қатынастар бойынша ол өзi күшiне  енгiзiлгеннен кейiн пайда болған  құқықтар мен мiндеттерге қолданылады.  Азаматтық заң құжаттары күшiне  енгiзiлгенге дейiн жасалған шарт бойынша тараптардың қатынастары осы Кодекстiң 383-бабына сәйкес реттеледi.

5-бап. Азаматтық заңдардың ұқсастығына  қарай қолданылуы 

1. Осы Кодекстiң 1-бабындағы 1 және 2-тармақтарда көзделген қатынастар  заңдармен немесе тараптардың  келiсiмiмен тiкелей реттелмеген және оларға қолдануға келетiн әдет-ғұрып болмаған жағдайларда, мұндай қатынастарға, олардың мәнiне қайшы келмейтiн болғандықтан, азаматтық заңдардың ұқсас қатынастарды реттейтiн қалыптары қолданылады (заң ұқсастығы).

2. Аталған жағдайларда заң ұқсастығын пайдалану мүмкiн болмаса, тараптардың құқықтары мен мiндеттерi азаматтық заңдардың жалпы негiздерi мен мәнi және адалдық, парасаттылық пен әдiлеттiлiк талаптары негiзге алына отырып белгiленедi (құқық ұқсастығы).

6-бап. Азаматтық заң қалыптарының түсiнiлуi

1. Азаматтық заң қалыптары оларда  айтылған сөздердiң дәлме-дәл  мәнiне сәйкес түсiнiлуге тиiс.  Заң қалыптарының текстiнде қолданылған  сөздердi әртүрлi түсiну мүмкiн  болған жағдайда Қазақстан Республикасы  Конституциясының ережелерiне және азаматтық заңдардың осы тарауда, ең алдымен оның 2-бабында баяндалған негiзгi қағидаттарына сай келетiн түсiнiкке басымдық берiледi.

2. Азаматтық заң қалыптарының  дәл мағынасын анықтау кезiнде,  егер бұл осы баптың 1-тармағында  баяндалған талаптарды бұрмаламайтын болса, ол күшiне енгiзiлген кездегi тарихи жағдайларды және оның сот тәжiрибесiндегi түсiнiлуiн ескеру қажет.

7-бап. Азаматтық құқықтар мен  мiндеттердiң пайда болу 

негiздерi

Азаматтық құқықтар мен мiндеттер  заңдарда көзделген негiздерден, сондай-ақ азаматтар мен заңды тұлғалардың әрекеттерiнен пайда болады, өйткенi ол әрекеттер азаматтық заңдарда көрсетiлмегенiмен, олардың жалпы негiздерi мен мәнiне байланысты азаматтық құқықтар мен мiндеттердi туғызады.

Осыған сәйкес азаматтық құқықтар мен мiндеттер:

1) заңдарда көзделген шарттар  мен өзге де мәмiлелерден, сондай-ақ  заңдарда көзделмегенiмен, оларға  қайшы келмейтiн мәмiлелерден;

2) заңдарға сәйкес азаматтық-құқықтық  жағдайларды туғызатын әкiмшiлiк  құжаттардан; 

3) азаматтық құқықтар мен мiндеттер белгiлеген сот шешiмiнен;

4) заң құжаттарында тыйым салынбаған  негiздер бойынша мүлiктi жасау  немесе иемдену нәтижесiнде; 

5) өнертабыстар, өнеркәсiптiк үлгiлер,  ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларын  және интеллектуалдық қызметтiң  өзге де нәтижелерiн жасау нәтижесiнде;

6) басқа жаққа зиян келтiру  салдарынан, сол сияқты басқа  жақ есебiнен мүлiктi негiзсiз сатып  алу немесе жинау (негiзсiз баю)  салдарынан;

7) азаматтар мен заңды тұлғалардың  өзге де әрекеттерi салдарынан;

8) заңдар азаматтық-құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын оқиғалар салдарынан пайда болады.

8-бап. Азаматтық құқықтарды жүзеге  асыру 

1. Азаматтар мен заңды тұлғалар  өздерiне берiлген азаматтық құқықтарды, соның iшiнде өздерiн қорғау  құқығын өз қалауынша пайдаланады. 

2. Азаматтар мен заңды тұлғалардың өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартуы, заң құжаттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл құқықтардың тоқтатылуына әкелiп соқтырмайды.

3. Азаматтық құқықтарды жүзеге  асыру басқа құқық субъектiлерiнiң  құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерiн бұзбауға, айналадағы ортаға зиян келтiрмеуге тиiс.

4. Азаматтар мен заңды тұлғалар  өздерiне берiлген құқықтарды  жүзеге асырған кезде адал, парасатты  және әдiл әрекет жасап, заңдардағы  талаптарды, қоғамның адамгершiлiк қағидаттарын, ал кәсiпкерлер - бұған қоса iскерлiк әдептiлiк ережелерiн сақтауға тиiс.

Бұл мiндеттi шарт арқылы алып тастауға немесе шектеуге болмайды. Азаматтық  құқық қатынастарына қатысушылардың адал, парасатты және әдiл әрекет жасауы көзделедi.

5. Азаматтар мен заңды тұлғалардың  басқа жаққа зиян келтiруге, құқықты  басқа түрлерде қиянат жасап  пайдалануға, сондай-ақ құқықты  оның мақсатына қайшы келетiндей  етiп жүзеге асыруға бағытталған  әрекеттерiне жол берiлмейдi.

Осы баптың 3-5-тармақтарында көзделген талаптарды орындамаған жағдайда сот ол адамның тиiстi құқығын қорғаудан бас тарта алады.

9-бап. Азаматтық құқықтарды қорғау 

1. Азаматтық құқықтарды қорғауды  сот, төрелiк сот немесе аралық  сот: құқықтарды мойындату; құқық  бұзылғанға дейiнгi болған жағдайды қалпына келтiру; құқықты бұзатын немесе оның бұзылу қаупiн туғызатын әрекеттерге тыйым салу; мiндеттi заттай орындатуға ұйғарым шығару; залалдарды, төленетiн айыпты өндiртiп алу; мәмiленi жарамсыз деп тану; моральдық зиянның өтемiн төлету; құқық қатынастарын тоқтату немесе өзгерту; мемлекеттiк басқару органының немесе жергiлiктi өкiлдi не атқарушы органның заңдарға сәйкес келмейтiн құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп тану; азаматтың немесе заңды тұлғаның құқыққа ие болуына немесе оны жүзеге асыруына кедергi жасағаны үшiн мемлекеттiк органнан немесе лауазымды адамнан айыппұл өндiртiп алу арқылы, сондай-ақ заң құжаттарында көзделген өзге де әдiстермен жүзеге асырады.

2. Бұзылған құқықты қорғау үшiн  өкiмет билiгi немесе басқару  органына өтiнiш жасау, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, құқық қорғау туралы талап қойып сотқа жолдануға кедергi жасамайды.

3. Заң құжаттарында арнайы көзделген  реттерде азаматтық құқықтарды  қорғау құқығы бұзылған адамның  тiкелей iс жүзiндегi немесе заңдық әрекеттерiмен жүзеге асырылуы мүмкiн (өзiн-өзi қорғау).

4. Құқығы бұзылған адам, егер  заң құжаттарында немесе шартта  өзгеше көзделмесе, өзiне келтiрiлген  залалдың толық өтелуiн талап  ете алады. 

Құқығы бұзылған адам жасаған немесе жасауға тиiстi шығыстар, оның мүлкiнiң жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан), сондай-ақ сол адамның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында оның алуына болатын, бiрақ алынбай қалған табыстары (айрылып қалған пайда) залалдар деп түсiнiледi.

5. Мемлекеттiк өкiмет билiгi органының, өзге де мемлекеттiк органның заңдарға сай келмейтiн құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды адамдарының әрекетi (әрекетсiздiгi) салдарынан азаматқа немесе заңды тұлғаға келтiрiлген залалды Қазақстан Республикасы немесе тиiсiнше әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс өтеуге тиiс.

6. Егер тәртiп бұзудың құқықтық  салдарының пайда болуы тәртiп  бұзушының кiнәсiне байланысты  болса, заң құжаттарында өзгеше  көзделгеннен басқа жағдайларда,  ол кiнәлi деп ұйғарылады.