Лекции по "Адвокатура"

     Шарль Луи де Монтескье 

     I ТАРАУ.

     АДВОКАТУРАНЫҢ МӘНІ МЕН МАҚСАТЫ 

     § 1. Білікті заң көмегін алу - Қазақстан Республикасындағы әрбір адам мен азаматтың конституциялық құкығы 

     Адвокат сөзі латынның advocatus, advoco сөздерінен аударғанда «шақырамын», «көмекке шақырылған» деген сөздерді білдіреді.

     Адвокатура тарихта ежелгі дэуірден бастап заңгерлік кеңесші ретінде белгілі болган.

     Алғашқы адвокаттар Ежелгі Римде пайда болған. Бұл жөніңде поляктың құкықтанушы-тарихшы галымы Е.В. Васьковский «...Римде алғашқы заңгерлер патрондар болған, олардың тұлғасында екі кэсіп біріктірілді: заңгер-кеңесшілер жэне адвокаттар» - деп жазады. Адвокатура Ежелгі Римнің республикалық кезеңінде тэуелсіз кэсіп ретінде жұмыс атқарған жэне ешқандай ркымдық ұйымдастырылуы болмаған'.

     Русьте алғаш рет соттардағы кәсіпкой сенімділер туралы XV ғасьфдың заң ескерткіштерінде жазылған. Псюв Соттық грамота-сында (1397-1467 жж.) сенімділерді пайдалану кұкығы барлығына емес. тек кана эйелдерге, балаларға, дін кызметкерлеріне (монахтарға), қарт адамдарға жэне саңырауларға зац қызметін пай далану тэжірибесі жургізілді¹.

     Адвокаттык қызмет шеңберінде адвокаттар көрсететін зан көмегі кэсіпкерлік қызмет болып табылмайды.

     Адам мен азаматтың қүдығына кепілдік беретін Қазақстан Рес публикасы Констшуциясынын конституциялық ережелерінің ара-сында маңызды конституциялык принцип ретінде қолданылатьш білікті заң көмегін алу қүдығы ерекше орын алады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясьшың 13-бабының 3-тармағында эрбір адамның білікті заң көмегін алуға құқығының бар екендігі тікелей көрсетілген. Ал занда көзделген жағдайда мулдай көмек тегін көрсетіледі.

     Қазіргі уакытта Қазақстанда адам мен азаматтың құкығын қорғау жөніндегі міндеттерді атқаратын эртүрлі мемлекеттік жэне мемлекеттік емес органдар, мекемелер мен қоғамдық ү-йымдардың бар екендігін атап өткен жөн. Мысалы. соттар, прокуратура, ішкі істер, эділет органдары жоғарыда аталған кү-кық қорғау міндеттерін бір-бірімен тығыз байланыс жасай отырып атқарады. Алайда осы міндеттерді табысты жүзеге асыру адвокатура сияқты қоғамдық-кү-кықтык институтсыз мүмкін емес. Қазакстаңдық заңнамада адвокатура ешбір жерде күдык корғау органы ретінде көрсетілмесе де, ол іс жүзінде құқык қорғау қызметі міндетін аткарады. Әдетте күқык қорғау қызметі ретіндс біз азаматтар мен ұйымдардың құкығын қорғауды максат ететін жэне заңға сэйкес зандык эсер ету шараларын колдану жолымен арнайы мемлекеттік орган-дар жүргізетін жэне олар белгілеген тэртіп мүлтіксіз сақталатын қызметті түсінеміз.

     Сөйтіп азаматтардың білікті заң көмегін алу қүкығын қамтамасыз егуге тиісті құқық қорғау жүйесінде адвокатураға маңызды орын беріледі. Адвокатураның негізгі ұйымдық-қүкықтық нысаны - адвокаттар алкасы - білікті заңгерлердің кэсіби ү_йымы. Оның міндеті жеке жэне занды түлғаларға заң көмегін көрсету, қүқықтар мен занды мүдделерді, зандылыкты сақтау мен нығайтуға, сондай-ақ зандарда көзделген кейбір өзге міндеттерді атқаруға жэрдемдесу болып табылады. Адвокаттар алкасы адво-катураның шынайы өзін-өзі басқаруын. адвокаттардың кәсіби шеберлігін, олардың құкыктық жэне элеуметтік корғалуын камтамасыз етуге көмектеседі. 

     § 2. Адвокатура және оның мақсаты

     Шетел терминдерінің қазіргі сөздігінде «Адвокатура» термині 1) үіТымды, адвокаттар алқасын немесе 2) адвокат қызметін білдіреді².

     ТМД-ныц біркатар мемлекеттерінің заңнамасында адвокатуранын анықтамасы берілген. Мысалы, 1996 жылғы 27 желтоксандағы №349-1 «Адвокатура туралы» Өзбекстан Республикасының Заңының 1-бабында «Адвокатура - адвокаттык қызметпен айналысатын тулғалардың тэуелсіз, ерікті. кэсіби бірлестіктерінің жэне адвокаттық тэжірибемен айналысатын жеке түлғаларды қамтитын күкыктык институт» - делінген. Ал 1993 жылғы «Адвокатура туралы» Украина заңының 1-бабында «Украина адвокатурасы Украинаның Конституциясына сэйкес Украина азаматтарының, шетел азаматтарының, азаматтығы жок адамдардың, занды түлғалардың құқыктарын, бостандыктарын қорғауға жэне занды мүдделерін біддіруге жэрдемдесуге, оларға өзге заң көмегін көрсетуге шақьфылған ерікті кэсіби когамдык бірлестік болып табылады» - деп көрсетілген.

     Беларусь Республикасында адвокатураға 1993 жылғы 15 маусымдағы №2406-ХІІ «Адюкатура туралы» Беларусь Республикасының заңының 1-бабына сэйкес «Беларусь Республикасьшдағы адвокатура Беларусь Республикасыньщ Конституциясына сэйкес кэсіби құқык корғаушылық қызметті жүзеге асыру үшін шақырылган тэуелсіз қү_қыктық институтты білдіреді» - деген анықтама берілген. Ал енді Ресейде 2002 жылғы 31 мамьфдағы №63-Ф3 «Ресей Федерациясының Адвокаттык кызмет жэне адвокатура туралы» Ресей Федерациясының Федералдық заңының 3-бабында «Адвокатура адвокаттардың кэсіби қауымдастығы жэне азаматтык коғамньщ институты ретінде болып табылады, мемлекеттік билік органдары мен өзін-өзі басқару органдарының жуйесіне кірмейді» - деген аныктама берілген.

     Алайда жогарыда аталған ТМД мемлекеттеріне Караганда Кдзакстан Республикасьшьщ колданыстағы заңнамасында, сондай-ак К^закстанньщ заңи эдебиетгерінде де адвокатураның накты анықгамасы берілмеген. Мьюалы. «Адвокаттық қызмет тур алы» Қазақстан Республикасы заңының 1-бабы осы терминді түсіндіруден емес адвокатура максаттарын көрсетуден баста-лады. Ал «Адвокаттык қызмет туралы» Қазакстан Республикасы заңының 20-бабында тек адвокаттар алкзсы үғымы ғана берілген. Сондыктан да көрсетілген олқылык орнын толтыра жэне осы үғымды кеңейте отыра, өз түсінігімізше, адвокатураны азаматтар мен үйымдарга кэсіби заң көмегін көрсететін түлгалар кызметінің негізін аныктайтын қоғамдык қүқыктық институт деп санаймыз.

     Адюкатураның негізгі үйымдық-қүкықтық нысаны нақ осы адвокаттар алқасы болып табылады жэне сондықтан «Адвокаттык қызмет туралы» Қазақстан Республикасының заңында адвокаттар алқасының адюкаттардың түбегейлі үйымы екендігі айтылған. Алайда бүл адвокатураньщ Қазакстан Республикасьшьщ Адвокаттар одағы, Адвокаттардың халықаралық одағының (достастыгының) Қазак филиалы сияқты өзгеде нысандарының бар екендігін жоққа шыгармайды. Ал болашакта белгілі бір міндеттер мен максаттарды алдына крятьш баска да адвокаттар бірлестігінің күрылуы мүмкін.

     Адвокаттар алкасы занды жэне жеке тұлғаларға білікті заң көмегін көрсету, адвокаттардың құқыктары мен заңды мүдделерін білдіру жэне қорғау үшін, «Адвокаттык кызмет туралы» Қазакстан Республикасы заңында белгіленген өзге де міндеттерді орындау үшін қүрылған адвокаттардың коммерциялық емес, кэсіби, өзін-өзі басқаратын жэне өзін-өзі қаржыландьфатын үйымы болып табылады.

     Занда адвокаттар алкасы қоғамдық ұйым ретінде аталмаған. Алайда оның нак осы қоғамдық үйымға тэн белгілері бар. Бүл:

     1. Кэсіби үйымды күрган түлғалардың тендігіне негізделген, тиісті ретпен рэсімделген мүшеліктің болуы. Адвокаттар алқасы жогары заң білімі, біліктілік емтиха-нын тапсырган жэне адвокаттық қызметпен айналысуға лицензия алган Қазакстан Республикасының азаматтары қатарынан қүрылады. Алқа мүшелігіне қабылдау жэне одан шыгаруды сайланбалы алқа органы - адвокаттар алқасының төралкасы жүргізеді. Әрбір адвокат - алқаның толық мүшесі

     16

     жэне «Адвокаттык кызмет тлралы» Қа.закстан Республикасы занының 14. 15. 28 жэне 29-баптарында карастырылған күкыктар мен міндеттемелердің жиынтығына ие болады.

     2. Қоғамдық үйым мүшелерінің оның мүліктік негізін жасауға 
материалдық қатысуы тек кіру жэне мүшелік жарна түрінде ғана 
жүргізілмейді. Адвокатурада үйымның мүліктік негізін күруға 
арналған қаражат, соңдай-ак өз қорларынан заң консультациялары 
аударған сома жэне адвокат кеңселері азаматтар мен үйымдарға 
заң көмегін көрсеткені үшін алған төлемнен күралады.

     Мүлік, сонымен катар ерікті мүліктік жарналар мен садақалардан, демеушілік жэне кайырымдылық көмектен. занда тыйым салынбаған өзге түсімдерден қүралады.

     3. Адвокаттар алқасы мүшелерінің өз үйымының ісін басқаруға, 
адвокаттар алкасының бас органдарын сайлауга, оның басшы 
органдарының кызметін бақылауга катысуы - осының барлығы 
өзін-өзі баскаратын қоғамдык үйым ретінде осы күқықтық 
институттың ерекшелігін көрсетеді.

     Жеке жэне занды түлғаларға заң көмегін көрсете, аныктау, аддын ала тергеу, сот, мемлекеттік жэне баска оргаңдар мен үйымдарда жэне азаматтармен қарым-қатынаста өкілдік пен корғауды жүзеге асыра, сот төрелігін жүзеге асыру процесінде сайысушы тараптардың бірі рстінде катыса отыра, адвокаттар ақы алады, оның бір бөлігін алқа қызметін қолдауға жүмсайды. Ягни, олар аткарган кызмет - коммерциялық эрекет емес. Бүның өзі «Адвокаттық қызмет туралы» Қазақстан Республикасьшьщ заңының 1-бабының 2-тармағында адвокаттар көрсететін заң көмегі кэсіпкерлік қызмет болып табылмайды деген ережеде бекітілген.

     Сөйтіп. адвокаттар алкасы күрылу жэне жүмыс істеу эдісі бой-ынша мемлекеттік оргаңдарға тэуелсіз өзге үйымдық-күқыктық нысандағы кэсіби бірлестікке жатады. Алайда олардың кызметінде кэсіби бірлестікке тэн емес мынадай белгілер де бар. Бүл ең ал-дымен олардың әділет органдары мен карым-қатынас сипаты-на қатысты. атап айтканда, Қазақстан Республикасьшьщ Әділет министрлігінің жаныңдағы Тіркеу кызметі жэне қүкыктық көмек көрсету комитетінде азаматтар мен занды түлғаларға, оның ішінде адвокаттар алқасына кызмет көрсетуге байланысты, кылмыстық, экімшілік күкык бүзушылык жэне азаматтық істерді қарау кезінде өкіл немесе корғаушы ретіндегі адвокаттың жағдайын, адвокат-ты тэртіптік жауапкершілікке тартуды жэне т.б. үйымдастьфу үшін өзара байланыс жэне жағдай жасау жөніндсгі құрылымдық бөлімшенің болуы. Сонымен катар, эділет органдары адвокаттық кызметпен айналысу ға лицензия береді. Алайда бұл адвокаттардың тиісті лауазымдык міндеттемесін атқаратын кызметшілер екендігін білдірмейді.

     Біріншіден, адвокаттар мемлекеттік органдарда кызмет аткармайды (тағайындау. сайлау немесе конкурс бойынша), яғни мемлекеттік қызметте жоқ. Олар адвокаттар алқасымен шарт жа-самайды.

     Екіншіден, мемлекеттік кызметшілер қызметтік міндеттемені орындайды, мемлекеттің немесе оның органының атынан жэне тап-сьфмасы бойынша эрекет етеді. Олардың көпшілігі мемлекеттік-биліктік өкілеттіктерді атқарады. Бұл қағида ешбір жағдайда да адвокаттарга қолданылмайды. Олар азаматтар мен ұйымдарга заң көмегін көрсетеді, өз атынан сөз сөйлейді жэне азаматтар мен мемлекеттік органдарға қатысты мемлекеттік-биліктік өкілеттіктер жүктелмеген.

     Үшініігіден, адвокаттар өз еңбегі үшін мемлекеттік қызметшілер сиякты мемлекеттен сыйақы алмайды. Көрсеткен зац көмегі үіігін төлем ретінде азаматтар мен үйымдардан адвокаттар кеңсесіне жэне заң консультациясьша түскен каражаттан еңбекакы алады («Адвокаттық қызмет туралы» Қазақстан Республикасы заңыньщ 5-бабы). Заңнамада азаматтарға тегін көмек көрсетілетін жағдайдьщ өзінде адвокат еңбегі заң консультациясының немесе адвокат кеңсесінің қаражатынан, ал егер адвокат клиенті процесті жүргізген орган немесе сот Қаулысы негізінде төлемнен босатылса, онда республикалык бюджет каражэтынан төленсді. Заң консультацияла-рыңда меңгерушінің кесімді жалакы алуы да, мұлда да жалакы сол көздерден төленгендіктен істің мэнін өзгерте алмайды³.

     «Адвокаттық кызмет туралы» Қазақстан Республикасы занының 1-бабында Қазақстан Республикасындагы адвокатураның негізгі максаты - адамның өз күдыктарын, бостандыктарын сотта коргауга жэне білікті заң көмегін алуга мемлекет кепілдік берген жзне Қазакстан Республикасының Конституциясымен баянды етілген құқыгын жүзеге асыруга жэрдемдесу. Адвокатура осы мақсатта:

     1) адвокаттардың қылмыстық істер бойынша. экімшілік к^іқық бұзушылық турачы істер бойынша қоргау жөніндегі қызметін

     үііымдастырады;

2. адвокаттардың қылмыстык жэне азаматтык істер мен экімшілік қү-кык бүзушылық туралы істер бойынша өкілдік ету жөніндегі қызметін үйы\цастырады;
3. азаматтардын кұкыктарын. бостандыктары мен занды мүдделерін. занды тұлғалардың к^кыктары мен занды мүдделсрін корғау мен іске асьфу мақсатында заң көмегінің өзге де түрлерін көрсету жөніндегі адвокаттардың қызметін үішмдастырады.

     § 3. Адвокатура қызметінің негізгі бағыттары

     Адвокаттар алңасы - жеке және заңды түлгаларга білікті заң көмегін корсету үшіи, адвокаттардың күкыктары мел заңды мүдделерін білдіру және коргау үшін, «Лдвокаттық ңышет туралы» Қазакстан Республикасының заңымен белгіленген өзге де міндеттерді орындау үшін қүрылатын адвокаттардың коммерциялык емес, кәсіби, өзін-өзі басңаратын және өзін-өзі каржыландыратын уйымы.

     Егер осы адвокатураның жоғарыда аталған мақсаттарын жэне «Адвокаттык кызмет тураты» Қазакстан Республикасының заңымен белгіленген міндеттерді нактылайтын болсак, адвокатура қызметінің негізгі бағыттары әртүрлі заң көмегін көрсетуге жэрдемдесу болып табылады. Олар:

• ауызша жэне жазбаша нысанда да кү-кыктык мэселелең бойынша консультациялар мен кеңестер беру;
• арыздар, шағымдар, өтініштер мен қү_қыктық сипаттағы басқа кркаттарды жасау;
• сенім білдірушінің өкілі ретінде азаматтык сот ісін жүргізуге катысады;
• қорғаушының немесе сенім білдірушінің өкілі ретінде кылмыстық жэне экімшілік сот ісін жүргізуге қатысу;
• аралық сотта. халыкаралық коммсрциялық төрелікте (сотта) жэне дауларды шешетін өзге де органдарда істі карауға сенім бшдірушінің өкілі ретінде катысу:
• мемлекеттік органдарда. коғачцык бірлестіктер мен өзге де ұйымдарда сенім біддірушінің мүддесін білдіру;
• егер шет мемлекеттердің заңнамасында, халықаратық сот органдарының жэне өзге де халыкаралык ү-йымдардың жарғылыккүжаттарында немесе Қазакстан Республикасының халықаралық шарттарында өзгеше көзделмесе, шет мемлекеттсрдің корғау ор-гандарында, халыкаралық сот органдарында, шет мемлекеттік мсмлекеттердін мемлекеттік емес органдарында сенім білдіру шінің мүддесін білдіру;