Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің түсінігі мен шарттары

КІРІСПЕ

 

Азаматтық  құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін азаматтық- құқықтық  жауапкершілік  қолданылады.  Міндеттеме талаптарына  сәйкес жауапкершілікке тарту құқық  бұзушылықты қалпына  келтірудің тиімді жолы болып табылады. Азаматтық  құқықта жауапгершілік  заңға  және шартқа  сәйкес жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан  ауытқуы  жауапгершілікке әкеліп соғады. Азаматтарды және заңды тұлғалардың  құқығын қорғау  жауапгершілік  арқылы жүзеге асырылады.

Алайда, жауапгершілік заңнан немесе шарттан  тыс көзделуі мүмкін. Жауапгершілік  заң шеңберінен аспауы тиіс. Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті қолдану  үшін «жауапкершілік»  түсінігін анықтап алуымыз қажет. Жауапкершілік туралы ғалымдардың  әртүрлі пікірі қалыптасқан.

Азаматтық құқық  жауапкершілікті  қолдану  арқылы  әділетке жету үшін  барлық жағдайларды қарастырған. Алайда қоғамның даму барысында  түсінігі туралы теориялар  мен тұжырымдардың жаңа түсінігіне бастама болады.

Азаматтық-құқықтық белсенділік қалыптастыруда мүліктік жауапкершілік иеленуші роль атқарады. Бұл туралы Азаматтық кодекстің  екінші бөлімі «ерекше бөлімінде» жан- жақты қамтылған. Осы тұрғыдан алып салыстырғанда, азаматтық-құқықтық  жауапкершіліктің, соның ішінде әсіресе, мүліктің төлем  мақсаты бар мүліктік жауаптылықтың тәрбиелік  функциясы  айырықша мәнге ие.

Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұны  ескере отырып, негізінен, азаматтық- құқық  жауапкершіліктің тәрбиелік аспектілерін қаралап көрелік. Аталған мәселелерді  зерттеумен  айналысып жүрген Қазақстандық ғалымдар Ю.Г. Басин, М.К.Сүлейменов, А.Г.Диденко, О.Ихсанов және ресейлік ғалым Е.А.Сухановтың пікірінше азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ескерту-тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.

Бәрімізге мәлім, жауапкершілік әлеуметтік өмір аясында адам, қоғамның табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдарын тигізетін еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті, жауапкершілікті  адамдардың мінез- құлқын қалыптастыру құралы болып табылады. Олай болса, жауапкершілік пен еркіндік өзара  байланысты әрі бір-біріне себепті  салдарлық құбылыстар. Еркіндік істің  байыбын барлай отырып, дұрыс шешім  қабілеттілігінен басқа ешнәрсе  емес. Еркіндік   немесе   шешім  қабылдауға  жағдай  тудырған  болса, жауапкершілік  те арта түседі.  Еркіндік   шектелген, шектелілген  жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы  келетін мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол  ашылады.

Нарықтық  қатынастарға негізделген қазіргі  экономикалық жүйеге көшу кезінде шаруашылық қызметінде толық еркіндік және сонымен  бір мезгілде экономикалық қызмет нәтижесі жолында фирмалардың, кәсіпкерлікпен, сауда–саттықпен айналысып жүрген барлық адамдардың толық жауапкершілігі талап етіледі. Бұл процесс меншіктің  барлық түрлерінің тепе-теңдігіне, меншік қатынастарын белсенді реформалауға сүйенеді. Меншік иесінің дербестігі мен тәуелсіздігі творчествалық белсенділік пен икемділікті дамыта отырып, оның инициативасына, өз мүлкін ұқыптылықпен пайдалануға, сақтауға және жауапкершілігін арттыруға жол ашады. Жауапкершілік бір мезгілде түрлі әлеуметтік байланыстарға тән нәрсе. Жауапкершілік сезімі адамгершілік санаты (категориясы) болып табылады. Алайда, жауапкершіліктің мұндай қасиеті құқықтық жағынан негізделгенде ғана құқықтық реттіліктің көрінісі ретінде жауапкершілік ұғымы түрлі аспектілерге жиі қолданылады. Кейбір жағдайларда міндеттерді, тапсырмаларды, жүктелген жұмыстарды орындау мен оның нәтижелері ,өзге жағдайларда олардың бұзылу, сақталмау жөніндегі жауапкершілігі туралы сөз болды. Бірінші жағынан алып қарастырғанда тұтас құбылыс мінез-құлықтың ондай қылығына тәуелсіз, ал екінші жағынан алып қарастырғында міндеттердің салдары ретінде туындап тәуелдікке ұшырайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   1 АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ  ТҮСІНІГІ

 

1. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің түсінігі

 

 

Жауапкершілік барлық құқық қатынастарына тән  нәрсе. Азаматтық құқықтық қатынастың негізгі бөлігін міндеттеме құрайтын болғандықтан жауапкершілік жөніндегі  мәселе міндеттемелік құқықтың жалпы  ережелерінде қаралады. Бірақ та бұл  арада айтылған мәселе  міндеттемелерден тыс құқық қатынастарына да қатысты. Жалпы алғанда, жауапкершілік дегеніміз  – заңмен немесе шартпен қаралған ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқықтық қатынастардың  субьектілеріне қолданылатын мүліктік  өндіртіп алу немесе мүліктік салмақ салу болып табылады. Оған бұзылған құқыққа орай өкілетті тұлғаның мүліктік шығынының орнын толтыру да жатады.

Жауапкершілікке тарту, азаматтық құқық бұзушылық  жағдайында құқықтық нормаларға санкцияны  жүзеге асыруға  түрткі болады. Ең алдымен, азаматтық-құқықтық жауапкершілікте  мемлекеттік және шарттық тәртіпті нығайтуда, осы мақсаттың алдын  алуда тәрбиелік маңызы айрықша. Азаматтық құқық қатынасының  субьектілері болып табылатынтараптар  өзіне жүктелген міндеттерді  орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып, мүліктік шығынға және жеке тұлғалар мен бүкіл қоғамды қолайсыз жағдайларға  әкеп соқтыратынын білуі тиіс әрі  өзінің міндетін бұзбауға күш салуы  керек. Тәрбиелік жағын былай  қойғанда, егер, әлгі айтқан құқық бұзушылыққа  жол берілетін болса, онда азаматтық-құқықтық жауапкершілік оны қайта қалпына  келтіруді қамтамасыз етеді. Сондықтан  да, борышқор  өзі істеуге міндетті нәрсені орындамағанда ғана емес, оны орындаудан өз бетімен бас  тартқан кезде де оған жауапкершілік  бәрібір мойындатылады. Азаматтық  құқықтық қосымша мүлікті өндіртіп алу тәрізді өзіне тән жауапкершілік  қасиеті болмаса, несие беруші міндеттемесін  орындаудан жалтарған борышқорға жазалау  шарасын қолдана алмайды және оның іс-әрекетін өз дәрежесінде реттеп отыруы қиындай түседі.[1]

Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің өзіне тән қасиеттері:

А) борышқордың  міндеттемені бұзғанынан туындаған  мүліктік шығындарды несие берушіге қайтару;

Ә) борышқордың  міндеттемені тиісті дәрежеде орындауын  қадағалау;

Б) борышқорды міндеттемесін орындамағаны немесе тиісті дәрежеде  орындамағаны үшін жазалау;

В) белгілі  бір дәрежеде несие берушінің  міндеттемеге қатысуына түрткә болу (өйткені, контрагенттің дұрыс болмауынан пайла болатын шығынды өтеуді қамтамасыз етеді);

Г) борышқордың  тәртіпсіздік фактілерін басқа тұлғалардың  көзінше айғақтау болып табылады.

Ықпалы  әр түрлі  деңгейде бола тұрса да, міндеттемелердің бәрінде жауапкершіліктің мұндай қасиеттері кездеседі. Мұндай жауапкершіліктің қажеттілігі міндеттеменің бұзылмауын реттейтін заңнан ( мысалы, міндеттемені бұзғаннан келетін залалдың орнын толтыру ), әр жақтың өзара жасасқан шарттарынан, міндеттеменің келісілген жағдайларынан туындайды. Жауапкершілікті белгілеу қосымша келісімдер арқылы да жүзеге асады. Мысалы, оған міндеттеменің мерзімін бұзғаны үшін салынатын айыпқа орай жасалатын келісімді жатқызуға болады.[3]

Азаматтық-құқықтық жауапкершілік – Азаматтық құқықтың Жалпы бөлімінің институты болып  табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша  азаматтық-құқықтық қатынастардың  барлық түрінде өзіне тән қасиеттер  кездеседі.

Жауапкершілікті түсінуде көп жағдайда ретроспективті көзқарас белең алады, сондықтан  да ол тәртіптің бұзылуы, санкциясы  жүзеге асыру (мемлекеттік мәжбүрлеу) ретінде ұғындырылады. Оның үстіне тәртіп бұзушылықтағы жауапкешіліктің  мән-маңызын ұғынуда екі бағыт  тілге тиек етіледі. Бұл мәселеге қалам  тартқан авторлар заңды  жауапкершілік тәртіп бұзушылар  үшін қосымша ауыртпалық түсіру мен (қолайсыз жеке және мүліктік зардаптар) міндетін орындауға мәжбүрлеу деп  болжайды, ең бастысы – ол жауапкершілік, сондықтан заңдық, жауапкершілік  те –міндет, алайда олмәжбүрлеу арқылы орындалады. Осыдан кейін заңдық жауапкершілік  адамға тәртіп бұзуға жол бергенге дейін болмайды деген қорытынды  жасалады.

Жауапкершілікті ретроспиктивті көзқарас ретінде түсінудің  гносеологиялық себептері неде? Қоғамдық ой-пікір дәстүрінде жауапкершілік  жазалаумен, құн алумен байланыстырылады. Құқықтық ұғымда қоғамдық пікір мен  ғылым неліктен міндеттеуге, жазалауға, мемлекеттік мәжбүрлеу, қылмыстық-құқықтық шараларға жүгінеді?

Құқық тек  жарлық пен тиым салынғын тенденцияларға тән қарапайым құбылыс болғаны  ма?

Бірден  және кездейсоқ пайда болмаған бұл  сауалдарға жауапты жауапкершілік  теориясындағы қиғаштық себептерін мемлекеттік құбылыстың тарихи тәжірибелерінен, басқарудың өміршеңдік, биліктік-әкімшілік, бюрократтық тәсілдерінің белең  алу практикасынан іздеу керек.

Біздің  құқықтық жүйеміздің қазіргі реформалары  ең алдымен оны орнықтыру тәсілдерін жаңғыртуды көздейді. Бұл жерде ең басты гуманизм әділеттілік бастауларын  нығайту адамдарға деген құрмет сезімін қалыптастыру, олардың заң  алдындағы құқықтары мен бостандығын, теңдіктерін қатаң сақтау, әркімнің өз әрекеті үшін жауапкершілігінің  заңдылығын мойындау.

Заңдылықты  нормативті-мәжбүрлеуді шектен тыс  арттырудан сақ болған жөн. Құқықты  тар ауқымда ұғыну-құқықтың демократиялық, акдамгершілік, гуманистік потенциялының  жан-жақты ашылуын барлық қоғамдық соның ішінде құқықтық құбылыстарды орталықтандыруды қамтамасыз ете алмайды.[2]

Нақты алғанда  құқық күрделі құбылыс. Оның мазмұнында адамдардың еркін олардың творчестволық  дербестігінің мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін компоненттер маңызы мен құқықтың мінез-құлқын механизміне ықпал  ету мүмкіндік беретін ынталандыру және еркін беру нормаларының үлес салмағы арттырылуда.

 Сонымен,  заңдық жауапкершілік міндеттерді  орындалмағаны үшін санкцияларды, айып салуды, жазалауды күшейту  жолымен емес, адамдардың келісім-шарт  міндеттері мен заңдылықты қатаң  сақтаудағы позитивті жауапкершілігін,  салалы қатынастарын күшейту  жолымен жүргізген жөн. Бұл  жауапкершілікті өркен жайдыратын  нақты тарихи даму жолы.

Қ. Мұздытаев  атап көрсеткендей жауапкершілік ретроспиктивті бағыттан перспективті көрінеді. Бұл  ретте адамдардың болашақ іс-әреетінің  нәтижелерін алдын-ала аңғару қабілеті емес, олардың қоршаған ортаны қайта  жаңғыртуға белсенді қатысу жөніндегі  ұмтылыстары да есепке алынады. Бұл  жағдайда біз заңды жауапкершілікті  моральдық, ішкі жауакершілікпен шатастыруға  қарсымыз. Тек позитивті заңдық жауапкершіліктің бір-бірімен тығыз байланысты моральдық  құқықтың негізі болатынына көңіл аударғымыз келеді.

Позитивті заңдық жауапкершілікті негіздеуге және оның табиғатын ашып көрсетуге  көшпес бұрын құқықтық тәрбие жұмыстарын тиімді ұйымдастыру ісінде және азаматтық-құқықтық белсенділікті қалыптастыруда

методологиялық  маңызға ие жауапкершілік ұғымына  жан-жақты тоқталып өтейік.

Бірден-ақ ашығын айтайық жауапкершілік ұғымы  күштеу мен және жазалаумен сәйкес келмейді. Сонымен бірге, цивилистердің  өзі азаматтық құқықтың жауапкершілікті  құқық бұзушылықтың және санкцияны  іске асырудың салдары немесе мемлекеттік  күшпен қорқыту ретінде түсінбегені  жөн. Біздің социологиялық зерттеулеріміз көрсетіп отырғандай респонденттердің 21 проценті жауапкершілікті тар  ауқымды ретроспективті деңгейге түсінеді. Бір қызығы сол, респонденттердің арасында қылмыстыры үшін бас бостандықтарынан айрылғандыр және еңбек пен түзеу  мекемелерінің қызметкерлері болады. Сонымен бірге қазірге дейін  цивилистердің өзі азаматтық  құқықтың жауапкершіліктің белгіленуі деп жазалауды, құқық бұзушылыққа  жол бергені үшін сотқа тартылуды  таниды және оны санкциялармен, адамдардың мүдделеріне нұсқан келтіру мен  тығыз байланыстырады. Олардың пікірі бойынша тәрбиелік ықпалын ерекшеліктерді құқықтық тәртіп бұзуға мемлекет пен  қоғамның айыптауын адамдарға сезіндіру  болып табылады. Кейбіреулер азаматтық-құқықтық жауапкершілікте мемлекеттік оргондар құқық бұзушыға қолданатын құқықтық нормаларды сақтауға мәжбүрлеу шаралары ретінде бағалайды. Мәжбүрлеу жауапкершіліктің маңызды белгісі.[3]

Әрине,  мәжбүрлеудің мүмкіндігі заңдық жауапкершіліктен міндетті түрде тыс тұрады (сондықтан  бұл категориялар бір-біріне сәйкес келмейді), мәжбүрлеу жауапкершіліксіз де бола алады (мысалы реквизация), жауапкершіліктің мәжбүрлеусіз де жүзеге асуы мүмкін.

Профессор В.М. Хвостов құқұқтық мәжбүрлеуді  дөрекі, механикалық мағынады түсінбеу қажеттілігіне көңіл аудара келсе, істің мәніне баға бергенде құқық нормасын оның аржағында  жағалаудың бір түрі ретінде санкция тұрған жаза қорқынышынан атқарылатын мінез-құлық тәртібі деп, есептемеу қажет. Құқық нормасын оның тасасында қалып қоятын талабы міндетті болып толып табылатын жоғары биліктің құдіреті беделді адамдар тұрғанда ғана мәжбүрлеу сипатына ие болатынын айтады.

Екінші  жағынан, мәжбүрлеуді мемлекеттік  аппаратының араласуынсыз жүзеге асыруға  болады. Бұл жағдай бірнеше кезекте  азаматтық–құқықтық қатынас нормаларында әділеттілікті талап етеді. Мысалы, азаматтық – құқық мәжбүрлеуге  қарағанда ықпалды келеді, міндеттердің орындалуын қамтамасыз етудің заңдық құралы болып табылады.Азаматтық-құқықтық қажеттіліктің  құқықтық үлес сипаты болғандықтан және құқықтық үлестің   қатысты   құқықтық қатынастарын екі келетіндігінен азаматтың міндеттердіорындауда басты ынталандырушы күш мәжбүрлеу  емес,субъектінің құқықтық қатынастарда субъективті құқықтық жүзеге асыруға  ынтасы болып табылады.Қатынастарда азаматтық-құқықтық ықпал ету механизмі, - деп жазады В.Ф. Яковлев, - құқықтық қатынас субъектілерінің  мүліктік мүдделері тікелей пайдаланумен сипатталады. Ынталандырудың заңдық құралы адамдардың субъективиті құқықитағы үлесі, қабылданатын міндеттердің эквиваленті  болып табылады. Азаматтық құқық  субъектілерінің құқықтық белсенділігін  азаматтық нормаларына тән болып  келетін мемлекеттік мәжбүрлеудің бүркемелі сипатын ашуға болмайтыны да міне, сондықтан.

Қазіргі жағдайда міндетті белгілеу мен жазаны нақты орындаумен байланысы жоқ  қылмыстық жауапкершіліктің сондай формаларын кең қолдануға айқын  перспектива ашылып отыр. Қылмыстық  жазаны, қоғамдық ықпал ету шараларымен  ақырында ауыстырудың жаза қолдану  аясын тарылтудың диалектикалық  процесі қылмыстық жауапкершілік  ақтау кезінде жүзеге асырылуы мүмкін.

Сонымен жауапкершілікті жазалау мен  салыстыруға болмайды. Біздің зерттеулеріміз көрсетіп отырғандай, респонденттердің 63 проценті жауапкершіліктің жазалаусыз, мәжбүрлеусіз болатынына сенімді. Заңдық жауапкершілік құқықтық нормаларды орындамағаны үшін жаза қолдануға немесе құқықты мінез-құлықты, азаматтық-құқықтық белсенділікті ынталандыру мақсатымен орнықтырылады.[4,68б.]