Нормативтік – құқықтық актілердің мәні мен ұғымы

Мәселен, ҚР Конституциясының 6-бабы, 3-тармағы.

Құқық қабылдаушы орган құқық  нормаларының логикалық үйлесімді  жүйесін құруды қамтамасыз ету қажеттілігін басшылыққа алады. Сөйтіп, оған нормативтік  құқықтық актінің баяндалу тілін  бағындырады. Мұның өзі құқық  қабылдаушы органның алдына бірнеше  арнайы міндеттер қояды:құқық нормаларын логикалық түрде бір нормадан кейін келесі норманың жасалуын, жалпылықтан  нақтылыққа қарай жылжу түріне келтіреді. Әртүрлі құқықтық нормаларды жасақтау барысында заңдық күші бар қағидаларды  бірнеше нормаларда қайталауға болмайды. Нормативтік акт тілінің логикалық  айқындылығына сөйтп қол жеткізіледі.Құқық  нормаларынан орын алған жалпыға  мәлім қағидаларды, фактілерді, жағдайларды  шығарып тастайды. Осында аталған  мәселелерді шешу ісі ұдайы да үнемі жүріп жатады. Кемшіліктер  мен олқылықтар жіберіліп,олар кейінірек  қайта түзетіліп те жатады.Сондықтан  да құқық нормаларының нормативтік  акт бпатарында үйлеспеушілік кездесіп жатады [12].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.Нормативтік – құқықтық актілердің мәні мен ұғымы 

    2.1 Нормативтік – құқықтық актілерді жүйелеудің түсінігі мен түрлері

 

 

Нормативтік құқықтық акт  – қазіргі мемлекеттердің негізгі  деректерінің бірі. Онда көптеген жеке адам туралы маңызды көзқарастар  оның мүдделері, қоғамдық қатынастардың  қажеттіліктері көрсетіледі. Басқа  құқық деректері жалпы реттеушілік  маңыздылыққа ие емес. Олар жекелеген, көмекші, не қоғамдық қатынастарды реттеудегі толықтырушы рольдерінде болады.

  Нормативтік құқықтық актілерде көпшіліктің және жеке адамдардың мүдделерін қорғайтын құқық нормалары бекітіледі және оларды нақтылы экономикалық, әлеуметтік, ұлттық және осы тарихи кезеңдердегі халықаралық жағдайларға байланысты үйлестіреді.

Дүниежүзілік заң ғылымдары  құқық деректерін құқық нормаларының мазмұндарынан бөлмей қарайды. Заңды  нормалардың әдет-ғұрыпта, сот ісінде көрінуі, не жеке оқиғаның қайталануының  мөлшеріне сай, белгілі тәртіп жолын  пайдалануына байланысты болады. Сондықтан, заңды нормалар көрсетілген нысанда, жалпы және жергілікті түрдегі белгілі  көрінуді, іске асыра алмайды [13].

Қоғам өмірінің дамуымен, қоғамдық қатынастардың қиындауымен міндетті бағыттар қоғамдық прогресстің тежеуіне айналды.

Жалпылама нормативті реттеуге көшу эволюциялық жолмен іске асырылуда. Алғашқыда нормативтік реттеу, қоғам  өміріндегі тек қана, тікелей мемлекеттік  биліктің мүддесіне тиісті болды. Жекеше мүліктік және от басылық қатынастар көп уақыт бойында әдет-ғұрып  құқығымен сот жұмысының ықпалдарында болды. Уақыт өткен сайын, нормативтік  құқықтық реттеу өзіне қоғам өмірінің басқа аяларын бағындыра отырып, кеңейе түсті және қоғамдық қатынастарды реттеудегі ең алдыңғы құқықтық нысанға  айналды.

Басқа құқықтық деректерден (нысаннан) айырмашылығы, нормативтік  құқықтық актілердің мынандай белгілері  бар:

  1. Нормативтік құқықтық актілер құзыреті бар мемлекеттік органдардың құқықтық шығармашылық жұмыстарының нәтижесінде не болмаса, бүкіл халықтық ерік білдіру арқылы құрылады. Құқықтық шығармашылық жұмыс дегеніміз, құқық нормаларын шығаратын, сонымен бірге оларды жетілдіріп ескірген құқық нормаларының пайдаланылуын тоқтататын мемлекеттік органдардың қызметі.

  Құқықтық шығармашылық - нормативтік құқықтық актілерді дайындауға және жетілдіруге арналған қызмет. Оның негізгі екі түрі бар: тікелей құқықтық шығармашылық және жанама түрдегі құқықтық шығармашылық.

  Тікелей құқықтық шығармашық – референдумды өткізу кезінде іске асырылады, яғни конституция негізінде мемлекеттік билікпен ұсынылған нормативтік құқықтық актілер қабылданады не қабылданбайды.

  Мемлекеттік құқықтық шығармашылық заңмен белгіленген тәртіпке сай, Құқық нормаларын өзгерту не жоюмен көрінеді. Оған мемлекет рұқсат (санкция) берген қоғамдық ұйымдардың нормаларды шығару туралы, шығармашылық жұмыстары жатады. Мұнда, қоғамдық ұйымдардың шығаратын құқықтық нормалар, мемлекет қорғайтын қасиеті бар нормаларға айналады.

2. Нормативтік құқықтық  актілерде тек құқық нормалары  болады, яғни, жалпы сипаттағы мемлекеттік  міндеттілікке ие тәртіптер. Сондықтан,  нормативтік құқықтық актілерде  жекелеген құқықтық актілерден  айыра білу қажет. Олар құқықтық  деректерге жатпайды. Жеке құқықтық  актілер өз әрекетін құқықтық  реттеу аясындағы белгілі құқық  субъектілеріне бағыттайды. Ол бірақ  рет пайдалануға арналған, яғни  жекелеген адамдарға арналып,  белгілі құқықты не міндетті  іске асырғаннан кейін өз әрекетін  тоқтатады. 

Жекелеген құқықтық актілер, жалпы құқықтық нормалардың ұйғарымын  іске асыруға маңызды және қажетті  құрал.

Нормативтік-құқықтық актілердің құрамында заңдардың ерекше орны болуы, айрықша кызмет аткаруы заң  мен құқықтың арақатысын анықтауға  мүмкіндік береді.

"Құқықты қоғам жасайды,  заңды мемлекет жасайды" деген  тұжырым – заң мен құқықты  ажыратудың қажет екендігінің  белгісі. Құқықты қалыптастыратын  қоғам. Құқық қоғамдық қатынастарды  реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқық қалыптасуының объективтік  барысын формалды заң шығару  қызметімен шатастыруға болмайды. Құқықтың жасалуы – қоғамдық  қатынастардың өздігінен шынайы  қалыптасып, адамдардың және олардың  бірлестіктерінің байланыстары  әдеттегі, бірыңғай жолмен, үлгілермен, белгілі көлемде жүріп отыруына  байланысты. Мұнда шындық, әділдік,  дұрыстық – құқық қалыптасуының  негізгі принциптері болып табылады. Демек, заң шығарушылықтың алғышарты,  оның тиімді болуының негізі - құқықтың жасалуы. Заң шығарушылық  неғүрлым құқықтың талаптарын (әділдікті,  шындықты) толығынан ескеретін болса,  соғұрлым заң құқыққа сәйкес  болады. Мұндайда заңды құқықтық  заң деп айтуға негіз бар.  Біріншіден, кұқықтық заң коғамдық  қатынастарды жөнге салып, реттеуге, дамытуға атсалысады, екіншіден,  құқықтық заң әділдікті, адамгершілікті  баянды етеді, үшіншіден, көпшіліктің  еркін білдіріп, халықтық сипатқа  ие болады. Сондықтан құқық пен  заңды айырудың және олардың  арақатысын дұрыс анықтаудың  зор адамгершілік мәні бар.  Сонымен қатар бұл мәселенің  практикалық мәнін де естен  шығармаған жөн. Заңның құқық  талаптарына сай келуі оның  сапасын жоғары көтереді. Демек,  бұл жағдайды заң шығаратын  орган ескеруі қажет.

Нормативтік құқықтық актілердің уақытқа байланысты күші мына түрде  атқарылады:

Нормативтік құқықтық актінің  өз күшіне ену сәті оның жарияланғанынан  белгілі бір мерзім еткеннен соң  басталады, ол әдетте қағида бойынша 10 күн деп белгіленген.

Сондай-ақ кейбір нормативтік  құқықтық актілердің өз күшіне енуі олардың  қабылданған немесе жарияланған  сәтінен басталады (егер де бұл жөнінде  актіде тікелей аталып көрсетілген  болса).

Нормативтік құқықтық актінің  күшіне енуі сол актінің өзінде ол туралы арнайы қабылданған акті арқылы көрсетілуі мүмкін. Мысалы, қазіргі  қолданыстағы Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) 1994-і жылы желтоқсан айында қабылданған, ал күшіне енуі 1995-і жылдың 1-ші наурызынан басталды.

Нормативтік құқықтық акті күшінің тоқтатылуы мына жағдайларда  болады.

Жаңа актінің қабылдануына байланысты. Жаңадан қабылданған  акт қағида бойынша өзі қабылданғаннан кейінгі пайда болған қоғамдық қатынастарға ғана өз күшін тарата (яғни қолдана) алады.

Заңның кері күші болмайды. Мұның мағынасы – заң өзі қабыданғаннан  бұрын пайда болған қоғамдық қатынастарға қолданылмайды, яғни әлгі қатынастарға бұл заңның күші жүрмейді – деп  түсіну керек.

Дей тұрсақ та, бұл қағидаттан ерекшелік ретінде болатын қағидалар  да бар, олар:

1. Нормативтік құқықтық  актінің өзінде осы акт қағидаларын,  осы акт қабылданғаннан бұрын  пайда болған қатынастарға қолданудың көзделгендігі арнайы түрде атап көрсетілген жағдайларда заңның кері күші пайда болады.

2. Нормативтік құқықтық  акт қылмыстық жауаптылықты жеңілдеткен  жағдайда да заңның кері күші  болады.

3. Нормативтік құқықтық  акт қылмыстық жауаптылықты жойған  жағдайда да заңның кері күші  болады.

Нормативтік құқықтық актінің  кеңістіктегі күшін сипаттауды осы  ұғымға енетін кеңістік аталымының мағынасын  түсіндіруден бастаған жөн. Сонымен, кеңістік дегеніміз мемлекет шекарасы шегіндегі  жер беті (бедері) белігі, оның қойнаулары ішкі-сыртқы су айдыны, олардың үстіндегі  әуе (атмосфера) кеңістігі жатады, халықаралык  сулардағы ашық теңіздерде жүзіп  жүрген әскери және олардан басқа  да кемелердің, ұшатын аппараттардың  аумағы, сондай-ақ елшіліктердің аумақтары.

Сондықтан да бұл аумактар құқық теориясында "экстерриториалдылық" деген ұғым арқылы беріледі.

Нормативтік актілер күшінің "экстерриториалдылығы" құқықтық актілердің мемлекет аумағынан да тысқары  аумақтарға жайылып таралуын білдіреді. Мысалы, белгілі бір саудадағы  мәмілелерді: (келісімдерді), кейбір мұрагерлік туралы істерді сотта қарағанда  шетелдік заңдарды пайдалануға рұксат беріледі.

Нормативтік  заңды актілер  –бұл құзыретті мемлекеттік орган  қабылдайтын, құқық нормаларынан құрылған және белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған ресми құжаттар. Нормаивтік актілерді нормашығарушылық құзыретке ие органдар қатаң анықалған  тәртіп бойынша қабылдайды. Заңды  күшіне қарай барлық заң актілері екі топқа бөлінеді: заңдар мен  заң актілері.

Заң - бұл заң шығарушы билік органы немесе референдум арқылы ерекше тәртіпте қабылданған, халықтың еркін білдіретін, жоғары заң күшіне ие және маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативтік акт.

Заңға сәйкес актілер –  бұл заң нормаларынанқұралған, заңдардың  негізінде және оларды орындау мақсатында қабылданған актілер.Оларға мыналар  жатады:

1) Президенттің құзыреті  шегінде қабылданған жарлықтар  мен өкімдер;

2) Парламенттің құзыреті  шегінде қабылданған қаулылар  мен өкімдер

3) Мемлекеттік аумақтық  және жергілікті органдардың  ( өкілдік органдар мен әкімшілік  органдар ) актілері – мемлекеттік  билік пен басқаруың аумақтық  органдары немесе жергілікті  өзін-өзі басқару органдары қабылдайды  және осы аумақта өмір сүріп  жатқан барлық тұлғаларға таратылады;

4) ведомстволық актілер  – белгілі бір органның құзыреті  шегінде қабылданады және осы  ұжымның мүшелеріне ғана таратылады. 

Нормативтік актілер әрекет етудің уақыттық,кеңістік және субьективтілік шектеріне ие:

1. Нормативтік  актілердің  уақыттағы күші олардың күшіне  енген сәттен бастап күшін  жоғалтқан сәтіне дйін таралады.Актілер  не оларды қабылдаған сәттен  бастап,не нормативтік актінің  өзінде немесе оның күшіне  енуі туралы арнайы актіде  көрсетілген уақыттан бастап, немесе  оларды жариялаған сәттен бастап  белгілі бір мерзім өткеннен  кейін күшіне енеді.Актілер ооларды  қабылдауда көрсетілген әрекет  ету  уақыты өткеннен кейін,  не олардың орнына жаңа акт  қабылданған жағдайда, не ақты  бір органның осы актінің күшін  жою туралы тікелей нұсқауы  негізінде өз күштерін жояды.

Нормативтік актілердің уақыттағы  күшіне байланысты жалпы  ережелердің  ішінде екі ерекше ереже бар:

а) заңның кері күші – жаңадан  қабылданған  нормативтік актінің  өз күшін бұл акт заңды күщіне енгенге дейінгі қатынастарға таратуы. Жалпы ереже бойынша, заңның кері күші болмайды, алайда, заңның кері күшті  иеленуі екі жағдайда мүмкін: егер заңның  өзінде бұл аталып өтсе немесе заң жауапкершілікті жеңілдетсе немесе жойса;

ә) жаңа заңдағы арнайы көрсету  бойынша өз күшін жойған заңның жекелеген  мәселелерге қатысты күшін сақтап қалуы.

2. Нормативтік актілердің  кеңістіктегі күші олар таралатын  аумақпен анықталады.Мемлекеттің  аумағы ретінде мемлекеттік шекаралар   ішіндегі оның құрғақ және  су екңістігі, лардың стіндегі  ауа  кеңстігі, жер қойнаулары , сонымен қатар,шетелдердегі елшілік өкілдіктердің аумақтары,ашық теңіздегі әскери және сауда кемелері, мемлекеттің аумағынан тыс жерлерде ұшып жүрген ұшақтар танылады.Бұл мәселенні қарастыру кезінде мынаны ескерген жөн: заңның белгілі бір неңістікке немесе тұлғаларға таралмау тәртібі эксаумақтық деп аталады. 

3.  Заңның тұлғалар  шеңбері бойынша күші нормативтік  талаптардың белгілі бір актінің  әрекет ету аумағындағы барлық  тұлғаларға таралуын білдіреді.  Алайда, бл ережеден де ауытқушылықтар  бар:

а) мемлекеттер мен үкіметтердің басшылары, елшілік және консулдық  өкілдіктердің қызметкерлері эксаумақтық  құқығына ие және оларға қылмыстық  заңнаманың бұзғандығы үшін жауапкершілік  және мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары қолданылмайды;

ә) кейбір нормативтік актілер, мысалы, қылмыстық жауапкершілікті  көздейтін актілер, азаматтарға, олардың  қай  жерде жүргеніне және олардың  шетелдік заңнама нормаларына сәйкес жазаны өтегеніне қарамастан, таралады;

б)  мемлекет аумағында  өмір сүруші шетелдік тұлғалар мен  азаматтығы жоқ тұлғалар құқықтар мен  міндеттердің кең шеңберін пайдаланатынына  қарамастан, кейбір жағдайларда құқықтар мен міндеттерді иене алмайды. Мысалы, олар қарулы күштер қатарында борышын  өтемейді, мемлекеттік билік органдарына  сайлана алмайды және сайлауға қатыса алмайды [14].

 

 

2.2 Құқық жүйесі мен  заңнама жүйесі

 

Құқық жүйесі - бұл құқықтың өзінің құрылымы, оның салаларға, институттарға  бөлінуі. Құқықтың жүйелік құрылымы оның белгілі бір байланыстағы көптеген элементтерден құралған негізгі  сипаттары:

Құқық жүйесініңнегізгі сипаттары:

1)оның алғашқы элементі  болып құқық нормалары табылады, оларды, өз кезегінде, біріге отырып, ірі құрылымдарды – институттарды,салаларды  құрайды;

2)оның элементтері бір  – біріне қайшы келмейді, іштей  үлескен, тығыз байланыстылыққа  ие ; бұл құқық жүйесінің тұтастығын  қамтамасыз етеді;

3)ол әлеуметтік – экономкалық,  саяси, ұлттық, діни, мәдени, тарихи  факторлармен тығыз байланысты;

4)ол обьективтік сипатқа  ие, себебі, обьективтік сипаттағы  қатынастарға тәуелді және адамдардың  субьективтік қалауы бойынша  қалыптасуы мүмкін емес.