Нормативтік – құқықтық актілердің мәні мен ұғымы

- құқық пен моральдің  универсальдығы, ол қоғамдық қатынастарға  таралуымен көрінеді, яғни әлеуметтік  нормалар жүйесіндегі нағыз универсальді  реттеуші ретінде;

- құқық пен моральдің  жалпылығы, ол экономикалық базисті  және идеологияны, сонымен бірге  саясатты және адам баласы  өмірінің басқа аясын бағалағандығынан  көрінеді;

Құқық нормалары мен моральдік  нормалардың айырмашылығы:

  Пайда болуына байланысты - құқық нормалары мемлекетпен белгіленеді және  санкция  беріледі, мораль нормалары қоғаммен қалыптастырылады, есепке алынатындары жақсылық пен жамандық, адалдық және ар, абырой т.б.

Сонымен қатар, мораль нормалары  құқық нормаларынан бұрын пайда  болған, өйткені ол мемлекеттің пайда  болуымен тікелей байланысты.

Әрекет аясына байланысты -  құқық нормалары мемлекетпен  заңға айналдырылған қатынастарды реттейді, оның мәжбүрлеу күшімен  оны қорғау қамтамасыз етіледі, мораль нормалары құқықтық қатынастарға ғана ықпал жасамай, құқықпен реттелмеген  қоғамдық қатынастардың жиынына  ықпал етеді.

Бекітілу нысанына байланысты - құқық нормалары арнайы нормативтік  актілерде (заңдарда, қарарларда, қаулыларда) бекітіледі, ал моральдік нормалар адамдардың сезімінде болады.

  Құрлысына байланысты - құқық нормалары үш бөліктен тұрады – гипотеза, диспозиция,  санкция , соның нәтижесінде нақтылы түрде кімнің не істеу керектігі болжанады және қандай жағдайда, қандай нәтижеге байланысты. Мораль нормалары біріктірілген жолдардың және принциптердің түрлері ретінде ғана көріне алады.

Қамтамасыз ету тәсіліне байланысты - құқық нормаларын іс жүзіне асыру мемлекеттің мәжбүрлеу  күшімен қолдауға ие болса, мораль жеке адамның ұятына бағытталады. Құқық  нормалары бұзылса, кінәлі адамға әртүрлі ( заңмен белгіленген) жазалау түрлері  қолданылады, моральдық нормалар бұзылса  тек қоғамдық наразылық қолданылады.

Құқық пен моральдің әрекеттестігін (келісушілігін)  олардың бір –  біріне өтімділігі мен біріне –  бірінің ықпалынан көруге болады:

бір-біріне ықпал етушілігінен көрінетіні сонда, мораль құқықтық санаға белсенді әсер етеді, соған байланысты құқық нормаларының іске асырылуына көмектеседі. Өз жағынан құқық моральдің  талаптарын заңды санкциялармен  қолдап қажетті адамгершілік минимумын  қорғайды.

Құқық пен әдеттің арақатынасын әртүрлі тұрғыдан қарауға болады: осы әлеуметтік нормалардың ұқсастығынан, олардың өзгешеліктері мен олардың  бір – біріне ықпалынан.

Құқық нормалары мен мораль нормаларының ұқсастығы сонда, құқық  және әдет белгілі нормалардың жиынтығы, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, яғни қатынастардың бір жағы адамдар («адам – адам») және адамдардың әртүрлі оқиғадағы тәртіп жолын  ұстайды.

Құқық нормаларының әдеттен  айырмашылығы  сонда, құқықтың реттеу аясына қоғамдық қатынастардың көп  бөліктері кіреді, ол әдет нормаларының реттеу аясына қарағанда айырмашылыққа жатады. Құқық пен әдеттің бір-біріне ықпалын айта отырып мынандай қорытынды жасауға мүмкіндік бар:

Құқықтың әдетке ықпалының  жалпы схемасы мынандай: прогрессивті әдеттер құқықпен қолданылады, ал заңға  қарсы келетіндері құқықбұзғандық болып есептеледі. Мысалы қылмыстық  заңдарда сондай заңдар көрсетілген  және ескінің қалдығы ретінде  қаралады.

Әдет құқықтың өзіне жасаған  ықпалын сынай отырып, өз жағынан, құқыққа да әсер етеді. Белгілі уақытта  әдет құқықтың қайнар көзі ретінде  мойындалады. Соның ішінде, азаматтық  құқық әдетті іс айналымы ретінде  мойындайды.

 

 

1.3 Құқық нормаларының  құрылымы

 

Құқықтық нормалардың  элементтері бірігіп, оның құрылымын  қалыптастырады. Бірақ ол элементтердің  болуы, тізілу қатары, бағыты, мақсаты  нормативтік актілердің түріне байланысты. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екі түрге бөлінеді: негізгі заңды  нормалар және тәртіп ережелерінің нормасы.

Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны норманың кіріспесінде немесе бірінші бабында  толық көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан  Республикасының (салық туралы) заңында  норманың элементтері 1 – бабында  көрсетілген.

Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік актілердің баптарында, бөлімдерінде көрсетіледі.

Әрбір құқықтық норманың үш элементі (бөлігі )болады:диспозиция (міңез-құлық  ережесі) , гипотиза (жорамал) және санкция (жаза, шара).

Құқықтық норманың гипотизасы (жорамалы) құқықтық норманы қолдану (немесе қолданбау) үшін қажетті мән-жайлардың  бар екенін көрсететін құқықтық норманың бөлігі. Гипотизаның көмегімен міңез- құлықтың қиялдағы нұсқасы өмірдегі жағдаймен, белгілі адаммен, мерзімімен және орны мен байланыстырылады. Былайша  айтқанда, гипотиза құқықтық нормаға  жавн бітіреді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіп бұзған болу керек. Егер осындай іс-әрекет жасаса ғана, заң бұзушы жауапқа  тартылады.

Егер гипотезада (жорамалда) бір ғана мән-жай көрсетіліп, сол  жағдайда құқықтық норма қолданылатын болса, оны қарапайым жорамал  дейді. Мысалы, егер бала туғанда ата–анасы  Қазақстан Республикасының азаматы  болса, балада Қазақстан Республикасының  азаматы болып саналады. Егер құқықтық норманы қолдану үшін екі немесе одан да көп мән-жай қажет болса, ондай гипотезаны күрделі жорамал  дейді.

Гипотеза –  диспозиция  қашан басталады, қашан аяқталады, нормативтік акті қалай орындалуы  керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек [10.7б].

 Гипотезаның үш түрі  болады:

• егерде норманың іс - әрекеті бір жағдайдың болуы немесе болмауымен байланысты болса, мұндай гипотезаны жалпылама деп атайды;
• егерде норманың жұмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе болмауымен байланысты болса, ондай гипотезаны – күрделі гипотеза деп атайды;
• егер де норманың, іс - әрекеті бірнеше жағдайдың біреуін таңдау арқылы басталса, мұндай гипотезаны алтернативтік гипотеза деп атайды.

Егер құқықтық норманың қолданылуы бірнеше  мән-жайдан біреуіне байланысты болса оны балама жорамал дейді.

Құқықтық норманың диспозициясы - құқықтық қатынастарға қатысушылардың міңез-құлқы қандай болуы керек  екенің анықтайтын құқықтық норманың бөлігі. Диспозиция құқықтық норманың ұйытқысы, мазмұны, өзегі. Бірақ құқықтық норма тек қана диспозициядан  тұрмайды. Жорамал санкциямен байланысқанда  ғана диспозиция өзінің реттеушілік  қызметін атқара алады. Диспозиция - міңез-құлықтың үлгісі. Диспозиция үш түрлі болады: қарапайым диспозиция, егер міңез-құлықтың мазмұнына ашылмаса; сипаттамалы  диспозиция- міңез құлықтың барлық мәнді белгілері анықталса; сілтемелі  дипозиция-егер құқықтық норма диспозициясы анықталған басқа құқықтық нормаға  сілтеп нұсқаса.

Диспозиция  – қатынастың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен міндеттерін көрсетеді.  Диспозиция  норманың дінгегі, құқықтық тәртіптің  үлгісі – моделі. Мысалы, КР, АЗК, 482 б. Екі немесе көп жақты мәмілелер  мен шарттардағы тұлғалардың  міндеттері мен құқықтары айқын  көрсетілуі. Диспозицияның үш түрі болады:

айқын түрі – диспозицияның  мазмұны нормада анық көрсетіледі. Мысалы, қылмыстық кодекстің баптарына  диспозицияның мазмұны толық  көрсетіледі;

сілтеу түрі – диспозицияның  мазмұны туралы басқа нормаға  сілтеу жасалады. Мысалы, азаматтық  кодекстің бірнеше баптарына  сілтеме қолданады [11].

Құқықтық норманың санкциясы - құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлігі.

Санкция –  диспозиция  мен гипотеза дұрыс орындалмаса, оның жағымсыз салдары және жауапкершіліктің басталуы мен қолданылуы. Санкцияның үш түрі болады:

• абсалютті айқын санкция; жұмыстан шығару, қызметін төмендету, айып төлеу және тағы басқалар:
• салыстырмалы айқын санкция; минимум мен максимумның арасындағы жауапкершілік (қылмыстық кодекстік баптар);
• альтернативтік санкция. Санкцияның көрсетілген түрлерінің қайсысын қолдану тиісті мекеменің еркін құзырында.

Осы үш элементтер толық  болса ғана нормативтік акті өз міндетін, өз ролін дұрыс, уақытында, жақсы  орындай алады. Егер де нормада бір  екі элементтері жоқ болса, сілтеме  арқылы оларды тауып алу керек.

Нормативтік актілердің жеке баптарында норманың элементтері толық  болмайды. Констетуцияның баптарында тек гипотеза мен диспозицияға ғана болады. Қылмыстық Кодексте тек  диспозиция  мен санкция ғана болады. Іс жүзінде норманың элементтері  нормативтік актінің әр баптарында болуы мүмкін немесе бірнеше нормативтік  актілердің баптарында болуы мүмкін. Оны тауып алуға болады.         Санкцияда мемлекет қандай іс-әрекеттерді, міңез-құлықты қолдамайтының көрсетеді.

Санкцияның түрлері:

а) абсолютті-анық; б)баламалы; в) салыстырмалы. Заң (басқа да нормативтік  құқықтық актілер) нормативтік акт  болып саналады. Оның құрылымы ерекше заң баптардан тұрады. Бір заңда  бір, бірнеше, ондаған баптар болуы  мүмкін. Ал заңның бабы бір немесе бірнеше  құқықтық нормалардан тұруы мүмкін. Егер заңның бабында бір норма болса, бап пен норма сәйкес келеді.Бапта екі нормада болуы мүмкін .Онда, әрине баптың мазмұны норманың мазмұнынан кем болады.Мысалы,Қазақстан Республикасы Конституциясының 34- бабы екі құқықтық нормадан тұрады :

1. Әркім Қазақстан Республикасы  Конституциясын және заңдарын  сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен   ар-намысын құрметтеуге міндетті.

2.  әркім Республиканың  мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге  міндетті.

Кейде бір құқықтық норма  бірнеше баптан тұруы мүмкін.

Заңның бабында кейде  норманың тек бір бөлігі ғана болады, ал басқа бөліктерін тағы екнші, үшінші баптардан немесе басқа нормативтік  актілерден іздеуге тура келеді. Бұдан  құқық нормасын заңның бабынан ажырату  қажеттілігі туындайды. Мұның өзі  сірә, нормативтік актінің бір  бабында кейде екі, үш және одан да көп нормалардың кездесуінен  болады. Кейбір актілер, мысалы, құқықтың басқа салаларындақызмет ететін актілер санкцияларын білдіруге  маманданған болып келеді.

Ұсыныстық нормалар деп аталынатындар  бірнеше түрлі міңез, іс-әрекет нұсқаларынан біреуі ғана артықтау немесе тәуірлеу деп кеңес береді.Егер де норма  ережені қалыптастыруда оның әрекет етуі мен санкциясын мейлінше толық  түрде жасап,әрі қарайғы қолданыстарда  қандай  бір жаңаша нұсқауларға  анықтап ,айқындай түсуге жол берілмейтіндей етілген болса, онда ол абсолюттік айқын  норма делінеді.Керсінше, айқындылығы  салыстырмалы нормаларды нұсқаулар  болмайды және нақты жағдайларда  байланысты басқаша нұсқаулардың қолдануын  да теріске шығармайды. Мұндай нормалар өз кезегінде ситуациялық және баламалық  деп жіктелінеді.Бұлардың алғашқылары  норма адресатының (арналған тағайынының)  қалауын өзінің білігінше істеу немесе істемеуінің жағдайға қарап шешінуіне мүмкіндік беріледі. Ал екіншілері- нормативтік актіде көрсетілген нұсқаулардан қалауынша таңдауына мүмкіншілік жасайды.Нормалардыңнегізгі және туынды, тұрақты және уақытша  деген түрлері де болады. 

Ерекше топқа мадақ  нормалары жатады.Бұл нормалар адамдардың міңез,іс-әрекеттерін мадақтау шаралармен дем,ынталандырады.Мұндайларды тіпті,қылмыстық  құқықтан да табуға болады.

Реттеу мен қорғау (сақтау) нормаларының арасынан мамандырылғандарын бөліп арнайы қарастыруға болады. Бұларға:

1. анықтамалық – пайымдық, яғни дефинитивтік нормалар жатады.Мұнда мемлекеттік құқықтық институттардың белгі-нышандары мен анықтамалары келтіріледі; 
2. қағидаттық (принципті білдіретін) нормалар;оперативтік (жеделдікті білдіретін )нормалар актілердің күшін жоюға бағытталған.Олардың күшін жанама болған қатынастарға таратуға бағытталған және т.с.с.Коллизиялық нормалар-нормалардағы қайшылықтарды шешуге мүмкіндік беретін нормалар. 

 

 

1.4 Құқық нормасы мен  нормативтік акт бабының арақатынасы 

 

Құқық нормасы нормасы  нормативтік құқықтық актілер бабтарынан көрініс табады.Алайда, құқық нормасы  мен құқықтық нормативтік актінің  бабы бірдей емес. Көбінесе  олар үйлеспейді.Құқық  нормасы іс-әрекеттің ережесі,ол жорамал диспозиция және санкциядан тұрады.Ал,нормативтік актінің бабы-құқық  нормасын жүзеге асыратын құрал. Ол мемлекеттің  ерік – ықтиярын білдірудің нысаны.

Құқық нормасы мазмұн бола тұра, оның нысаны ретінде көрінетін  нормативтік акт бабымен түрлі  арақатыстылықта болады.

Заң қабылдаушы іс-әрекет ережесін баяндауда құқық нормасынның  логикалық құрылымына жататын үш элементтің бәрін де бір нормативтік  актінің бір ғана бабына сыйғызуы мүмкін; нормативтік  актінің бір  бабына бірнеше құқықтық норманың да орналастырылуы ықтимал;құқық нормаларынының элементтері әр түрлі нормативтік  актілердің әлденеше баптарында мазмұндалуы  мүмкін;құқық нормалары элементтерін бір ғана сол нормативтік актінің  бірнеше баптарында да баяндалуы  мүмкін.

Мазмұндау тәсілі бойынша  құқық нормасы мен нормативтік  акт бабының арақатыстылығы (байланысы) үш нұсқада болуы ықтимал:

а) тікелей тәсіл-құқық  нормасы нормативтік актінің  бабында тікелей баяндалған жағдайда осы тәсіл орын алады.

ә) сілтеме тәсіл- нормативтік  актінің бабы бүкіл норманы баяндамастан, осы нормативтік актінің басқа  бабына сілтеме жасағанда осы  тәсіл орын алады.Мысалы,ҚР Конституциясының 45-бабы 2-тармағы;

б) бланкеттік тәсіл-нормативтік  актінің бабы норманы баяндамайды  және нақтыбапқа сілтеме жасамайды, оның орнына, қандай бір нормативтік  актінің бүкіл бір түріне сілтеме  жасай салғанда, осы тәсіл орын алады.