Кен орынның геологиялық құрлымының сипаттамасы

    1) R-фактор (табыс көрсеткіші) - жер  қойнауын пайдаланушының жинақтаған  табысының жоба бойынша жинақталған  шығыстарға қатынасына;

    2) мердігер рентабельдігінің ішкі  нормасы (РІН) - нақты таза дисконтталған  табыс өзінің нөлдік белгісіне  жететін дисконтталған ставкасына;

    3) Р-фактор (баға коэффициенті) - жер  қойнауын пайдаланушы табысының  есепті кезендегі өндіру көлеміне  қатынасына сәйкес келетін процентгік  мәндерінің ең төменгісі ретінде  айқындалады.

    Жоғарыда  аталған триггерлер осы баптың 4-6-тармақтарында көрсетілген әдістемеге  сәйкес айқындалады. Жер қойнауын  пайдаланушыға беруге жататын  пайда түсіретін өнімдегі үлестің проценттік мәнін айқындау үшін әрбір триггерден алынған нәтиже осы бапта көрсетілген төменгі мәндермен салыстырылады.

    4. R-фактордың (табыс көрсеткішінің) есепті кезеңцегі мәні (R№) жер қойнауын пайдаланушының жинақталған табысының жоба бойынша жинақталған шығыстарға қатынасы ретінде айқындалады.

    Жоба бойынша жинақталған табыс өтемдік өнімнің нақты жиынтық құны мен жер қойнауын пайдаланушының бюджетке төленген нақты жиынтық табыс салығы шегерілген пайда түсіретін өнім үлесінің нақты жиынтық құнының сомасы ретінде есептеледі.

    Жоба бойынша жинақталған шығыстар нақты жиынтық өтелетін пайдалану шығыстарының, барлауға және бағалауға жұмсалатын нақты жиынтық өтелетін шығыстардың және жер қойнауын пайдаланушының басқа да нақты жиынтық өтелетін шығыстарының сомасы ретінде есептеледі.

     R-фактордың (табыс көрсеткішінің) алынған мәні 1,2-ден көп және 1,5-тен аз болса, жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі мынадай формула бойынша есептеледі:

   жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі = (70% - (2* (X -1,2)* 100 %), мұнда X - жобаның іске асырылуы кезеңіндегі R-фактордың (табыс көрсеткішінің) іс жүзінде алынған мәні.

    R-фактордың (табыс керсеткішінің) мәні үтірден кейінгі екінші белгіге дейін дәлдікпен айқындалады.

     5. Рентабельділіктің ішкі нормасы (РІН) жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу туралы келісім-шарт күшіне енген кезден бастап әр есепті кезеңдегі және осындай есепті кезеңді қоса алғанда, жер қойнауын пайдаланушының нақты қолма-қол таза ақша ағынының мәні бойынша есептелген таза ағымдағы құны нөлге тең болатын дисконттын, жылдық ставкасы ретінде (процентпен) айқындалады.

    Таза ағымдағы құнды есептеу мынадай формула бойынша жүргізіледі:

    Таза  ағымдағы құн = ДЧДПО + ДЧДП1/(1 + СД1)1 + ДЧДП2/(1+СД2)2+...+ ДЧПп / (1+СДп)п;

    ДЧДПп  - есепті кезеңдегі қолма-қол ақшаның  нақты таза ағыны;

    СДп - есепті кезендегі дисконт ставкасы (процентпен көрсетілген);

    n - есепті кезең.

    Есепті кезендегі нақты таза қолма-қол ақша ағыны мынадай формула бойынша айқындалады:

    ДЧДПп  = (ДСКПп + ДСДППп) - (ДВЭРп + ДВРРОп + ДВРОп + СДНп + ДБКОп +ДПБп);

   ДСКПп  -жер қойнауын пайдаланушының  есепті кезеңде алған өтемді  өнімінің нақты Құны;

   ДСДППп - жер қойнауын пайдаланушының  есепті кезең ішінде алған  пайда түсіретін өнім үлесінің  нақты құны;

   ДВЭРп  - есепті кезең ішінде төленген  өтелетін пайдалану шығыстарының  накты құны;

   ДВРРОп - есепті кезең ішінде төленген, барлауға және бағалауға жұмсалатын  өтелетін шығыстардың нақты құны;

   ДВРОп - есепті кезең ішінде төленген, игеруге жұмсалатын етелетін шығыстардың нақты қүны;

   СДНп - өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін қоспағанда есептік кезең ішінде төленген салықтардың жане бюджетке төленетін міндетті төлемдердің нақты құны;

   ДБКОп  - осындай есепті кезең ішінде  әрбір жағдайда төленген коммерциялықт  табу бонусының нақты құны;

   ДПБп - осы игеру учаскесіне жатқызылған  және есепті кезеңде төленген қол қойылатын бонус бөлігінің нақты құны.

 

 

 

2 ӘКТАСТЫ ӨНДІРУ ҮШІН ГЕОЛОГИЯЛЫҚ   ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ  ТАЛДАНЫЛУЫ

2.1 Геологиялық және өндірістік  жағдайлардың талданылуы

     Қатты пайдалы қазбаларды кенорындардан шығару үш негізгі тәсілі арқылы жүргізіледі:

     1. Ашық жұмыстар ( ашық тау жұмыстары);

     2. Жер асты жұмыстар ( жер асты  тау жұмыстары);

     3. Геотехнологиялық жұмыстар ( заттарды  сұйық фазаға ауысуы)

      Тау технологиялық жұмыстарында  негізгі үш жұмыс бар: ажырату,  массивтен өндірілген тау массасын  айыру, көлік сыйымдылығына ажырылған  тау массасын тиеу, массаны күндізгі  жер бетіне шығару. Бұл технологиялық  сұхбат бұрынғы заманнан келе  жатқан және оны бүгінгі күнге  дейін өзгертілмеген емес. Тау  жұмыстарының технологиясының жанаруы  механизациялау және автоматизациялау  жолдарымен дамып келеді.

      Кенорынның ашық өндіру жұмыстары. Пайдалы қазбаларды өндіру және ашу тереңдіктен жер бетіне шығару жүргізіледі. Тау өндірісінде бұл кен шығаратын орын деп аталады.

      Пайдалы қазбалардың тереңдігі  орналасу жағдайына қарай кен  шығарылатын орын көлденен жер  үсті ойылған бауырында, пайдалы  қазбаларды өзінің барлық тереңдігінде  немесе төмен бөлігінде ашу.

      Кен шығару орындарда ашық  тазаланған аймақ өндірілген  шикізатты уатуға жақсы жағдай  жасайды және еңбек қауіпсіздігін   қамтамасыз етеді. Бірақ тау  жыныстарында бос тау жыныстардың   саны жер үстіне  шығару кезінде  көп болуы мүмкін. Олар пайдалы  қазбалардың денелерін (аршылым)  көрсетпейді. Бос тау жыныстардың  пайдалы қазбаларды өндіруі бірліктері  аз болғаннан, ол бірліктің  өзіндік құны көбейеді. Пайдалы  қазбаларды өндіру барысында  бос тау жыныстардың сандық  қатынасы оның шығару саны  аршылым коэффициенті деп аталады.  Ол мынандай бірліктерде м/м,  м/т, т/т көрсетіледі. Кен шығару  орындарында аршылым коэффициенттері  0,5 - 10 бірлігіне дейін жетеді.

 

 

 

 

       Кенорынның ашық жұмыстарында үлкен габаритті және мықты өндіріс механизмдері қолданылады. Сондықтан тау массасының жылдық өндіруі өте жоғары деңгейде болуы мүмкін ( он млн т). Ашық жұмыстардың еңбек өндірісі 5 - 8 есе жоғары, ал тау масасының 1 м шығару өзіндік құны 2 - 4 есе төмен, жерасты жұмыстардан қарағанда.

      Ашық өндіру жұмыстарындағы пайдалы  қазбалардың бірлік өзіндік құнына  тең аршылым коэффициенті шекті  аршылым коэффициентті деп аталады:

 

КВС = (СП- СО)/ СВС

      Мұндағы:

      СП - жерасты тәсілмен өндірілетін пайдалы қазбалардың бірлік өзіндік құны;

     СО - аршылымның шығынсыз ашық тәсілмен өндіру;

    СВС  - аршылым 1м (1 т) өзіндік құны.

     Ашық өндіру жұмыстарының терендігі  аршылым шекті коэффициеттімен  анықталады. Кен шығару орынның  нақты көлемі пайдалы қазбалардың  денелердің көлеміне байланысты. Тереңдігінің минималды көлемі ( 35- 40) х ( 50 -70)м құрайды. Пайдалы  қазбалардың тереңдігі жатыс  жағдайымен анықталынады және 200- 300м аспайды.

      Кенорындардағы жерасты жұмыстары.  Тау массасын жер үстіне шығару арнайы  жұмыстармен жатық және шахта ашылу жүзеге асырылады. Жерасты жұмыстары тұрақты және көп жылды тау жыныстарында жүргізіледі Кенорынның ашылу сұхбаты пайдалы қазбалардың жатыс мінездемесі мен аймақ бедерімен анықталады. Кенорынның жатыс ашылуы қатты бөлінген бедер жағдайымен жүзеге асырылады. Жатысты жүргізу   барысында орташа шығындар  5 - 7 есе аз, шахтадан қарағанда. Шахты құрылысы жазық бедер жағдайында қолданылады.

    

 

 

   Шахтылар  тік және иілу түрінде пайда  болады.Кенорынның жерасты максималды  тереңдігі нақты уақытта кейбір  кендерде 2000м дейін, ал көп  жағдайда 300 -700 м құрайды.

    Геотехнологиялық тәсілмен өндіру. Қатты пайдалы қазбаларды шайландыру, қайнату, еріту және ілбіреуге айналу негізінде жүзеге асырылады. Геотехнологиялық тәсіл пайда қазбалардың бұрғылау жүйесінде немесе тау жұмыстардағы сорғыту арқылы жүзеге асырылады. Жерасты шаймаландыру тәсілі қазіргі уақытта уран және мыс өндіру үшін қолданылады.

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Кенорынның  қысқаша геологиялық  мінездемесі.

 

     Жер қойнауын пайдаланушылар — Қазақстан Республикасының аумағында, мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар;

     Уәкілетті органдар — бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептеуді және (немесе) жинауды жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген салық органдарын қоспағанда, Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары;

   Келісім - шарт -  жерасты үймереттер құрылысы және эксплуатациясы, барлау және өндіру жұмыстарымен байланысты уәкілетті орган мен жеке немесе заңды тұлғалар арасындағы келісім - шарт;

   Кенорын -  табиғи қорлары жер қойнауынын бір бөлігі;

   Өндіру - жер қойнауынан пайдалы қазбаларды өндіру кешен жұмыстары;

    Пайдалы қазбалар  - минералдар немесе табиғи минералдар агрегаты.

     Кенорын Алматы облысы, Ескелді  ауданында Құсақ көлінің сол  жағында Төленгент ауыл жерінен  батысқа қарай 18 км Текелі қаласынан 1000- 1130 м биіктікте теңіз деңгейі үстінде орналасқан. Ең жақын елді мекен Екпенді ауылы болып табылады. Кенорыннан 3 км солтүстікте Талдықорған- Текелі көлік жолы бойынша әктасты қант зауыттарына жеткізеді. Кенорыннан Екпенді ауылы жағынан бастап асфальт салынған.

    Кен  шығаратын орынның әктас жоспарлы  өнімділігі  1 жылда 675 мың т  шығарады. Әктас кенорындары қант  өндірісі үшін пайданылады. Республикалық  стандартқа сәйкес РСТ 316- 82 қант  зауыттарында әктас сүті мен  көмірқышқыл газды алу диффузиялық  суларды тазалау үшін қолданылады. 

     Кенорын Жоңғар Алатаудың батыс  жағында геологиялық тізбекте  Селлур кешен тау жынысы және  төрттік түзілімдер кіреді. Кенорын  үлкен линза сияқты көрсетілген,  ендік бағытта созылған және  жер бетіне шоқы түрінде абсолюттік  бағамен шығыста 1440 м, солтүстікте +950 м орналасқан.

      Әктас арасында ұсақ денелер,  порфирит сығылмалары, құм- саздар  тақтатастар және құмтастар жиі   кездеседі. Кенорын сұр- ақшыл,  сұр, сұр- қара әктастар ұсынылады. 

      1958-1959 жылдары және барлауға дейін  1988- 1989 жылдары геологиялық барлау  жұмыстарын жүргізу кезінде тау  жүргізілімдері және су ұнғыма  горизонттары ашылған емес.

      Кенорыннан солтүстікке 0,5 км қарай эксплуатациялық ұнғыма бұрғыланған, ол кен шығару орнына суды қамтамасыз етеді.

      Сапалы мінездеме және пайдалы  қазбалар қорылары. Алматы кең емес жұмыстарын жүргізу кезінде әктас кенорны НРБ- 76/87 талабына сәйкестігін бекітті және барлық жұмыс түрлері үшін шексіз пайдалануға соның ішінде келесі технологиялық бағытта қолдануға болады:

      1. Қант өндірісі үшін  Mg < 1,45%, CaO >52,0% құрама талап етсе;

      2. Металлургияда флюсалық шикізат  Mg < 1,45%, CaO >52,0%   құрамы талап етсе;

      3. Химиялық өнеркәсіпте азот тынайтқыш  өндірісі, тұздалған кальций, кальций  карбиді CaO >52,0% талап етеді;

      4. Құрылыс әктас өндірісі үшін.

      5. Әйнек өнеркәсібінде  әктас  құрамында Mg < 1,45%, CaO >52,0%  болса. Әктас құрамында 0,04-0,05 %  деңгейінде болса, онда әктасты түссіз әйнек өнеркәсібінде қолдануға мүмкіндік береді.

      6. Қышқыл жер қыртысында нейтралдау  және минералды компонентін тындыру.  Құрамында F ( < 0,15 % ), As ( 0,012 %) Pb (0,008%)

      7. Карбонат үн өнеркәсібінде целлюлозды-қағаз   қолданылады.

      8. Резина өнеркәсібінде құрамында CaCO3  + MgCO3   92,8%  аз емес.

      9. Карбонат үн өндірісі үшін  құрылыс және лак бояу өнеркәсібінде  қолданылады.

      Әктастың орташа химиялық құрамы  (процент %):

       CaCO3 - 95,46;  MgCO3-0,94; CaO4- 0,84; Al2O3 + Fe2 O3 - 1,02; K2 O+ Na2 O- 0,22;

       Қорлар 29.12.1990 жылдан  610 протокол  пайдалы қазбалар қорлары бойынша  аудандық комиссия ПГО "Южказгеология  " бекітіледі және келесі сандық ( категория бойынша) түрінде көрсетіледі.

    - Баланстық қорлар:

    В-  әктас 2 284 мың т, окремді әктас- 69,0 мың куб.м, порфириттер- 258,0 мың  куб.м;

    С1 - әктас 10 210 мың т, окремді әктас- 161 мың куб.м, порфириттер- 533 мың куб.м

    С2 - әктастар3 776 мың т;

    Барлығы  әктастар- 16 270 мың т, окремді әктас  -230 мың куб.м, порфириттер- 791 мың  куб.м;

    Кен  шығары орнының  контурдағы  өндірістік қорлар: