Оқушыларының қарым-қатынасты зерттеу мен қалыптастыру

7. Білім алуға, оқуға деген көзқарасын бағалау көрсеткіштері: үлгерімі, алып жүрген бағалары, оқушының оқығысы келетіндігі, жақсы немесе жаман оқу себептері, сабаққа қаьысуы, кешігіп келуі, үй тапсырмаларын орындауы, өз бетінше білім іздеуі, оның жүйелілігі, жақсы көретін пәндері, оларды жақсы көруінің себебі, болашақ мамандық таңдауниеттерінің барлығы, жеңіл меңгеретін сабақт, меңгеруге қиналатын пәндері, оның себебі, білімді меңгерудегі жеке кемшіліктері, олардың себептері, оқуға деген қызығушылығы, оның үзақтығы, тереңдігі, түрақтылығы, өз бетінше білім алу дағдысының қалыптасқандығы, өз бетінше білім алумен айналысуы, оқу процесіндегі жетістіктері мен кемшіліктеріне көзқарасы.

8. Өз-өзіне деген көзқарасын  бағалау көрсеткіштері: өзінің жеке түлғасына беретін бағасы (өте жоғары, өте төмен, дәлме-дәл), өзінің адамгершілік қасиеттерін бағалауы, өзінің жеке жетістіктері мен кемшіліктеріне деген қатынасы.

9. Оқушының сынып ұжымындағы  ролі мен орнын бағалау көрсеткіштері: Оқушының сынып ұжымындағы статусы (майталман, атақты, жағымды, танымал емес, оңаша, шеттелген), ұжымның, сыныптың, топтың оқушыға деген көзқарасы, оқушының үжымға деген көзқарасы, оның талаптарын орындауы, үжым пікірін бағалауы, сыныптағы достары, жолдастары, олардың ортақ қызығушылықтары, сыныптастарымен кикілжіңге келуі, оның себептері.

Қолданылған психодиагностикалық  әдістемелер көмегімен жиналған материалдарды осы көрсеткіштер бойынша өңдеп шығу нәтижесінде сынып оқушыларының жеке түлғалық ерекшеліктерін, қарым-қатынас мәдениетін өлшеп шығуға және кемшіліктерін түзету-дамыту жұмыстарының мазмүнын анықтауға күмкіндік болады. Өрбір оқушының жеке түлғалық қасиеттерін дамыту үшін оларға өзіндік жеке бағдарлама жасаған артық болмайды.

Диагностикалау нәтижелерін  талдау барысында барлық жиналған материалдарды  бір-бірімен ұштастырып талдаған орынды. Өйткені бір әдістеменің  көмегімен қалыптасқан тәжірибенің ерекшеліктерін анықтап алу мүмкін емес. Сондықтан баланың ұжымішілік қарым-қатынасын талдауға

социометриялық талдауды, рекогностика (тәуелсіз берілген пікірлерді талдау) элементтерін қолданумен қатар балалардың мектептегі өмірін бақылау, таным процестері мен жекелік қаеиеттерін зерттеу жұмыстары жүргізілді.

Топтағы қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге кеңінен пайдаланылатын әдістемелер  Э.Берн жасаған трансактілік талдау және Дж. Морено усынған социометриалық талдау болып табылады. Бұл әдістемелерді пайдаланудың өзіне тән көптеген ерекшеліктері бар. Психологиялық қызмет көрсету барысында трансактілік талдау әдістемесі өте кем қолданылып жүр. Сондықтан біз осы әдістеменінің мәтінін және жүргізу ретін диплом жұмысымызда келтіріп отырмыз.

  Қарым-қатынас мәдениетін  қалыптастырудағы трансактілік талдаудың орны ерекше. Психологиялық қызметті ұйымдастыру және психологиялық көмек көрсету барысында оқушылар арасында, педагогтар мен оқушылар, ата-аналармен оқушылар және ата-аналар мен олардың балалары арасында бір-бірін түсінбеушілік, қарым-қатынасы бұзылуы, шиеленіс жағдай тууы анықталады. Осы көріністердің орын алу себебі қарым-қатынас барысында оған қатысушылардың біреуінен өзін ыңғайсыз сезінуі, басқалардан қысым көруі, іс-әрекетін дұрыс бағалауы т.с.с. жағдаймен байланысты психологиялық қорғау әдістерін іздеуге алып келеді. Бұл жағдай қарым-қытынас мәдениеті сақталмағанын көрсетеді.

Бұл көрсеткіштердің  барлығы жеке адам қалыптасқан ортанын мәдениетіне, ол адамның өзін-өзі басқару механизмі қалыптасқан жағдайына тәуелді болады. Сыртқы ортаның қойған талаптары әр адамның ішкі «Меніне» айналады. Осы Мен көрінісін талдау жолын АҚШ психологі Э. Берн 1955 жылы жасап шығарған /40/.

Ол трансактік талдауды жеке адамның мінез-құлық моделінің қалыптасу ерекшеліктерін талдауға қолдану әдісі ретінде үсынған. Трансакция - бүл басқа адамға бағытталған әрекет (акция). Ол қарым-қатынастың бөлігі болып табылады. Э. Берннің концепциясы қарым-қатынаста проблемалары бар адамдарға психологиялық көмек көрсету қажеттілігіне жауап ретінде жасалынған. Осы қарым-қатынас жасау үлгісін басқа адамға көрсету, тәжиребесін үйымдастыру әдісі ретінде трансактілік талдау үсынылған. Қарым-қатынас мәдениетін зерттеуде және коррекциялауда трансактілік талдау  әдістемесінің орны ерекше.

Психологиялық қызметті ұйымдастыру және психологиялық  көмек көрсету барысында оқушылар арасында, педагогтар мен оқушылар, ата-аналармен олардың балалары арасында бір-бірін түсінбеушілік, қарым-қатынасының бұзылуы, шиеленіс жағдай тууы жиі орын алады. Келіспеушіліктің себебі қарым-қатынас барысында оған қатысушылардың біреуінің өзін ыңғайсыз сезінуі, басқалардан қысым көруі, оның іс-әрекетін өзгелер дұрыс бағаламауы т.с.с. жағдайлармен байланысты «жәбірленуші» өз-өзін психологиялық қорғау әдістерін іздеуге мәжбүр болады. Бұл жағдай қарым-қытынас жасаушылар арасында қатынас мәдениетінің сақталмағанын көрсетеді. Мектептегі оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру барысында, қызметкерлер тобында кәсіби іскерлік қарым-қатынаста орын алған түсінбеушіліктердің себебін анықтап, осы жағдайдан шығару шаралары ретінде трансактілік талдау кеңінен пайдаланылады. Бұл талдау барысында зерттелінушілердің қатынас жүргізу ерекшеліктерін функционалдық-рольдік дәрежеде талдауды ұйымдастыру арқылы оқушылардың, үлкендердің бір-бірімен тіл табысқыш, ұйымшыл, басқалардың пікірімен санасу және сыйлау қабілетін қалыптастырады.

Көптеген ғалымдар қарым-қатынас  мәдениетіне келесі анықтама береді: қарым-қатынас мәдениеті дегеніміз - адамдардың өз мінез-құлқын басқару арқылы басқалармен тіл табысу және алдына қойған мақсатына жетудің тиімді жолын табуы. Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасқандығын, оның сапасын өлшеп көрсету өте қиын. Өйткені тек қана іскерлік, қолданбалы, тәжиребелік мәселелердің тиімді шешлгені қарым-қатынасқа қатынасқан барлық субъектілер үшін оң, психологиялық жағынан ыңғайлы жағдайда жүргенін көрсетуі мүмкін. Сондықтан іс-шаралар нәтижесі гуманистік, адамгершілікті сақтау негізінде, басқаларға психологиялық қысым, зорлық көрсетпей жүргізілгенде ғана қарым-қатынас мәдениеті сақталады деп айтуға болады.

Қарым-қатынас мәдениеті  қалыптасқан адам сыртқы орта жағдайына  байланысты өз мінез-құлқының моделін  жасап оны жүзеге асырады. Осы  модельге көптеген психологиялық көрсеткіштер әсерін тигізеді. Г.М.Андреева /41/, Э.Берн /42/ зерттеулерінде қарым-қатынас мәдениетінің келесі көрсеткіштері анықталған: адамның дүниетанымы, қарым-қатынас объектісіне көзқарасы, өз қүқығы мен міндеттерін түсінуі, өзін-өзі бағалауы, әдеттері, қарым-қатынас тәжіребесі, мінезі, көңіл-күйі т.б. Бұл көрсеткіштердің барлығы жеке адамның өмір сүретін ортасының мәдениетіне, ол адамның өзін-өзі басқару механизмінің қалыптасқанына тәуелді. Сыртқы ортаның қойған талаптары біртіндеп әр адамның ішкі «Меніне» айналады. Осы «Менді» талдау жолын Э.Берн жасаған трансактілік талдау барысында анықталады.

Трансакция - бұл басқа  адамға бағытталған әрекет (акция), немесе қатынасты тасымалдау. Ол адамның  басқалармен қарым-қатынасының бірлік бөлігі болып табылады. Э.Берннің концепциясы қарым-қатынаста қыйындық көріп жүрген адамдарға психологиялық көмек көрсету қажеттілігін қанағаттандыру әдістемесі ретінде жасалынған.

Адамдардың қарым-қатынас  барсында көрсететін мінез-құлқын ұзақ уақыт ішінде бақылап, жиналған материалдарды талдау нәтижесінде автор келесі тұжырымдама жасаған: қарым-қатынас барысында адамдардың мінез-құлқы, бет-әлпеті, сөйлеу техникасы, дене қимылы өзгеріп тұрады. Олар бірде кішкентай бала сияқты бір күліп, бір жылайды, ал екінші жағдайда үлкендер сияқты байсалдылық пен сабырлылық көрсетеді, үшіншіде – ата-аналарының үлгісінің көшірмесі болады. Осындай ерекшеліктерді талдай отырып Э.Берн жеке тұлға негізгі үш құрамды бөліктің бірлігі екендігін көрсеткен. Адамдардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру тәжірибесінен алынған «Трансакция» терминін қазақшаға аударғанда «қарым-қатынас барысындағы әсер ету» деген мағынаны береді, ал трансакциялық талдау - осы әсерді талдау әдісі болып табылады. Басқа адамға әсер ету қарым-қатынас барысыңда жүреді. Осы қарым-қатынас жасау барысында басқаларға әсерлі болу үлгісін   көрсету, келісімділік тәжиребесін үйымдастыру әдісі ретінде трансакция үсынылған.

Адамның қарым-қатынас  мәдениетін сақтауы жағдайға байланысты болғандықтан оның позициясы кішкентай  бала, ата-ана немесе үлкен адамдар позициясына ұқсайды. Трансакциялық талдау барысында осы позициялар толық талданады. Трансакциялық талдау келесі 4-тақырыптық бөлімдердің ерекшеліктерін толық талдау арқылы жүргзіледі:

1. Құрылымды талдау;
2. Трансакцияны талдау;
3. Ойындарды талдау;
4. Сценарийлерді талдау;

1. Құрылымды талдаудың мазмұны.

Адамның мінез-құлықы, жүріс-тұрысы, ақыл-ойы мен сана-сезімі үш қарапайым нәрселерге тәуелді болады, яғни әрбір адам:

1. бір кездері ол кішкентай бала болған;
2. оның ата-анасы немесе олардың орнында болған адамдары болған;
3. егер оның дені сау болса, ол қоршаған болмысты ақиқатқа сай бағалауға қабілеті жетеді.

Осы үш жағдайға байланысты үш құрамдастардан тұратын жеке адам жайлы елестер қалыптасады да, олар «Мен» жағдайларының әр түрі ретінде көрініс береді:

4. Ата-аналық «Меннің» көріністері:

-  қамқор ата-аналық «Мен» жағдайында;

-  сыншыл ата-аналық «Мен» жағдайында.

Мінез-құлық, жүріс-тұрыс, қарым-қаиынас ережелері мен нормалардан тұратын Ата-аналық «Мен» жеке тұлғаға стандартты жағдайларда қалыптасқан және өмір сынынан өткен стереотип бойынша ыңғайлы өмір сүруге мүмкіндік береді. Ол стереотиптер сананы күнделікті кездесетін қарапайым, үйреншікті мәселелерді талдап шешу жүгінтен босатады. Өйткені өмірде адам орындайтын көптеген әрекеттер күнделікті неше рет қайталанылатын болғандықтан (қоды жуу керек па?) оны күніге бір күрделі мәселе сияқты шешетін болса, оның алдында тұрған шынайы күрделі, ойланып-толғанғунды талап ететін проблемаларды шешуге шамасы қалмас еді. Ата-аналық «Мен» бүл әр адамның ішкі бақылаушысы, реттеушісі және бағалаушысы болып табылады. Сондықтан уақыт тапшы болған жағдайларды «Меннің» осы құрамды бөлігіне адам бейсаналы түрде көптеген жүгін артады.

2. Үлкендік Мен көріністері:

 Мағлүматтың логикалық  қүрамдарын қабылдайды және өңдейді,  көбінесе шешімдерді ойлап алып және олардың шынайылығын эмоциясыз тексере отырып қабылдайды. Үлкендік «Мен» Ата-аналыққа қарағанда стандартты, бір мағыналы жағдайларға емес, ол бірегей, ойлануды қажет ететін, таңдауға еркіндік беретін, сонымен қатар шешім қабылдаудың салдарын және жауапкершілігін үғынуды қажет ететін жағдайларға бейімделеді. Үлкендік Мен жеке тұлға құрылымындағы Балалық «Мен» және Ата-аналық «Мен» көріністерін тексеріп, шынайы жағдаймен салыстырып, бағалап отырады.

3. Балалық «Мен» көріністері:

Тіршілікте сезімдер ұстанымында болады. Қазіргі кездегі мінез-құлыққа балалық шақтан қалған жасырынды сезімдер әсерін тигізіп тұрады. Сонымен қатар Балалық «Мен» тек өзіне тән ерекше қызметтерді атқарады:  шығармашылық қабілеттің көрініс беруі, қақтығыс жағдайдан шығу жолдарын табу, өзінше бір ерекшеліктерді көрсетуді, кейде өткір әзіл және т.с.с. өмірге қажетті жағдайларды туғызуы. Адам өз бетімен мәселені шешуге шамасы келмеген кезде, басқа адамдардан қысым көргенде Балалық «Мен» шатақ мінезбен көрініс береді. Э.Берннің сыныптастыруы бойынша қарым-қатынас барысындағы «Мен» көріністері жағдайға байланысты 3 түрде орын алады. Балалық «Мен» көріністері:

-  табиғи Балалық  «Мен» (құаныш, қайғы және т.б.  эмоционалдық күйлерін спотандық  түрде бейнелеуі);

-  икемделуші балаық «Мен».(бейімделуші, құлақ қоюшы, қорқақтық білдіруі, кінәлі болуы, жалтақтаушы және т.с.с)

-  қарсылық білдіретін  балалық «Мен» (өзін басқаларға  таныту үшін қарсыласып, мен оны  орындамаймын, бармаймын деген байбаламшылық,  қырсықтық белгісін көрсетуі).

Адамның қарым-қатынаста ұстанған позициясына байланысты Менінің үш құрамды бөліктері әр түрлі болады:

1) «Мен» көрінісі ата-аналық позицияда болса ол әке, ана, әпке, педагог, бастық рөлдерін ойнайды;

2) «Мен» көрінісі үлкендік позициясында болса ол өзінің бағасын білетін көрші, жолаушы, бағынышты әріптес, кездейсоқ серік, және т.б. рөлдерде болады;

3) «Мен» көрінісі балалық позициясында болса жас маман, халықтың сүйікті қайраткері, «қылжың-мылжың» еркетай жезде рөлдерінде болады.

Әр бір адамның жеке түлғасында осы үш қүрамдыстары байқалады. Олар бір-бірімен гормониялық байланыста болуы керек. Егер біреуінің көрінісі сыртқы жағдайға сай болмаса, қарым-қатынас бүзылып, шиеленіс жағдай туы мүмкін. Шиеленіс жағдайларды шешу жолын қалай іздеу керек екенін Э.Берн ұсынған. Оның пікірінше адамның осы құрамды бөліктерінің қайсысы бәсең, жағдайға сай емес көрініс берсе, соны оятып жандандыру – психотерапияның негізгі мақсаты болып табылады.

«Мен» көрінісін диагностикалау және оны гармониялық жағдайға келтіру жеке адамның барлық функцияларын оңтайландыруға алып келеді. Өйткені «Мен» көріністерінің әр қайсысы өз функцияларын атқарады.

Қарым-қатынас ерекшеліктерін талдау оның мақсатына байланысты. «Меннің» үш позициясының үлес салмағы әр түрлі болады. Олардың арақатынасын трансакциялық талдау бойынша анықтауға мүмкіндік туады. Талдау барысында мінез-қүлық күрылымын, оның ерекшелігін, әр құрамды бөліктерінің жалпы көрініске қосатын үлесін анықтап алғаннан соң ғана трансактілік талдау қарым-қатынас мәдениетінің өлшемі бола алады.