Кәсіпорындардың әртүрлі контрогенттермен қарым-қатынасы

      - Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін қажетті база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз етпейді. Сондықтан оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және мүмкіндігінше көрсеткіштерге, олардың орташа салық және орташа прогрессивтік маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариялау қажет. Бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға мүмкіндік береді.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                

      - Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мәлімет жоқ. Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі туралы қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен салыстырғаннан кейін ғана жасауға болады. Мысалы, екі кәсіпорынның баланстарындағы "материалдар" бабы бойынша сомасы бірдей, яғни 5 млн. теңге. Бір жылдағы материалдар айналымы, бірінші кәсіпорында 60 млн. теңге, ал екінше-де 10 млн. теңгені құрады. Осыған сәйкес бірінші жағдайда материалдардың қо-ры жылдық тұтынушылардың 1/12 (5/60)-ін (айлық қор), ал екінші жағдайда 1/2 (5/10), яғни жылдық тұтынудың жартысын (жарты жылдық қор) қамтамасыз етеді. 

      - Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты толтыру кезіндегі шаруашылық операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның есепті кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен баланстың динамикалық баптарына қатысты, олар "материалдар", "дайын өнім", '"тауарлар", "дебиторлық борыш" және басқалар.                                                                                                                  

Табыстар мен шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің  жұмысының нәтижесін көрсетуге  мүмкіндік береді. Бұл бөлімдерге әр түрлі баптар жатады. Мысалы, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп жалпы табысты, салық  салынғанға дейін және салық салынғаннан  кейінгі негізгі қызметтен алынған  табысты және таза табысты көрсетуі мүмкін.                                                                                                                

Сонымен, кәсіпорынның қаржы  жағдайын талдаған кезде тек бухгалтерлік баланс мәліметтері ғана емес сонымен  бірге басқа да қаржылық есеп беру нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме хаттағы мәліметтер және де есеп берудегі қосымша ақпараттар мәліметтері  де қолданылады.                            

Қаржылық есеп берудің  жаңа түрі, кәсіпорынның коммерциялық құпиясы болып табылатын ақпараттарына  сүйенбестен, оның қаржылық жағдайын ке-шенді  түрде талдауға мүмкіндік береді [1].

 

 

1.3 Қаржылық жағдайды  талдау әдістері

 

Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді  талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді кажет  етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық көздері бар.                                                                                              

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар: Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен  оның каржылық жағдайы және есепті кезеңдегі шаруашылық кызметінің нәтижесімен  таныстыру үшін қаржылық газеттер мен  бюллетендерде, арнайы анықтамаларда  басылып шығатын қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің  шаруашылық қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы  кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік  беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл кәсіпорын  шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне  немесе тауардың  мөлшерден тыс  шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң  құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік  орталықтары мен пайда болу орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің  жұмыс нәтижелерін сипаттайтын  маңызды есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару  есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.                                                                                                    

Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда қаржылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық  көрді.

Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның жекелей  көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі  әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын, кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандык тәжірибеде қолданылма-ған жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.                    

Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісі-нің, шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің  жұмыс істеу жағдайында жә-не негізінен  орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын  мемлекеттік меншік үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны түсінікті. Бұл жағдайлар  шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған  бас-қарушылық шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп  отырады және нарықтық қатынастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді. Бұ-рынғы қолданылып келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың  мәндерін, баланс бөлімі мен топтарының жиындарын олардың мөлшерлік  көлемдерімен салыстыру, мөлшерден  ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығына  қалай әсер етуін зерттеу шешуші роль атқарды.

Жаңа қаржылық есептің  маңызды ерекшеліктерінің бірі - онда жоспарлық көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.                                                                                                                             

Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі  жөнінде көптеген параметрлерді  сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік сипатты жояды. Ол, ең алдымен  бәсекелестік нәтижесінде сарқынды өзгеріп отыратын нарықтық коньюнктура  жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға  ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен  тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану  кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан  нормативтер туралы ақпараттар, коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау, кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі бөлігінен  тұратын есеп мәліметтері негізінде  осы кәсіпорынның мүдделі контрагенттерінің, меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың  берілген кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де қажет.                                                                                                            

Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға  болады: 

1) көлденең талдау;                                                                                                                 

2) тікелей талдау;                                                                                                                     

3) трендтік талдау;                                                                                                               

4) салыстырмалы талдау;                                                                                                      

5) факторлық талдау;                                                                                                                   

6) қаржылық коэффициенттер  әдісі.                                                                   

Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен  кезеңі-мен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің  түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік  береді.                                                                                                                 

Осыған байланысты нақтылау дәрежесі аудитордың өзінің ықыласына  байланысты. Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы талдауды жүргізудің дәйектілігіне  байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты  әрі кешенді талдау жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылы-тұрақтылықтың нығаюы мен  кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде  ұсыныстар дайындайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2  «ХАЛЛИБУРТОН  ИНТЕРНЭШНЛ ИНК» КОМПАНИЯСЫНЫҢ  ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ

 

 

2.1 «Халлибуртон  Интернэшнл Инк» компаниясының  жалпы сипаттамасы

 

«Халлибуртон Интернэшнл Инк» компаниясы 1919 жылы құрылған. Оның негізгі қызметі  мұнай өндірісі, құрылысы, мұнай газ өңдіру скаважиналарын жөңдеу және іске қосуға қажетті құрал жабдықтарды жасау және жабдықтау-мен айналысу болып табылады.

Компанияның орталық офисі  Хьюстонда (Техас штаты) орналасқан.

Жұмысшылар саны 85 мың  адамды құрайды.

Кәсіпорынның әлемнің 120 мемлекетінде бөлімшелері бар, солардың қатарында Қазақстан да бар. Қазақстандағы  кәсіпорынның бөлімшесі Каспий-дегі мұнай жобаларын әзірлеумен айналысады.

Компанияның айналымы 2006 жылы 30,5 млрд. АҚШ долларды құрады.

Соңғы 12 жылда «Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясы Нарьян-Марда, Няганда, Ханты-Мансийскте, Пермьде, Тюменьде, Нижневартовскте, Нефтеюганскте, Сургутте, Губкинскте, Ноябрьскте, Архангельскіде, Мегионда, Радужда, Охада, Тенгизде, Ақтөбеде, Атырадау, Актауда, Астраханда, Причал-да, Небит-Дагта, Туркменбашыда және Южно-Сахалинскте  жобаларды іске асырумен айналысты.

Компанияның Energy Services Group бөлімшесі  мұнай және газ саласында қызмет етеді және скажиналар құрастыру, оларды аяқтау және жөңдеу бойынша қызметтер  көрсетеді.

 

 

 

 

Сурет1- «Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясының басқарушылық құрылымы

 

Компанияның екінші білімшесі Halliburton Engineering and Construction Group теңіздегі  платформаларды, мұнай және газ өңдеу  зауыттарын жабдықтаумен және өндіріс  объектілерін салумен , жөңдеумен айналысады.

Әлемнің 30 халықаралық тәуелсіз компанияларымен бірлесіп қызмет ету  тәжірибесі бар.

«Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясы Қазақстанда  Қашағанды  игеріп жатқан Agip KCO консорциумымен, «Казахойл  Актобе» компаниясымен және «Тенгизшевройлмен» (ТШО) қызмет жасайды.

«Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясының басқарушылық құрылымы төмендегі 1- суреттетен көруге болады.

Баланс активтерінін құрамы мен құрылымының динамикасын  талдау – кә-сіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінін абсолютті  және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық есептің маңызды  элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтердің  нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және олар-да болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын  және оның же-ке топтарын талдау, олардың  рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік  береді.                                                                                                           

Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды. Алай-да, кәсіпорын  мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі ба-ланстық  есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден айтар-лықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет. Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі  құралдардың баланстық құнын  құру барысында жүргізіледі.