Экономикалық субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің аудиті

«Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі сыртқы аудиторлардың тәуелсіздігінен  өзгеше болып келеді. Ішкі аудиторлардың  тәуелсіздігі олардың ұйым ішіндегі беделімен, яғни атқыратын қызметімен және бағынуымен, сонымен қатар әділеттілігімен  анықталады. Сыртқы аудиторлар үшін тәуелсіздік  клиент – фирманың, оның басшылығы  мен иелерінің алдында қаңдай да бір міндеттемелердің немесе оларға бағытталған қаржылық қызушылықтың жоқтығымен анықталады.

Ішкі аудитордың жұмысын  сыртқы аудитордың бағалауы. Егер сыртқы аудитор ішкі аудитордың жұмысына сенімді  болса, онда оған келесі процедуралар орындау қажет. Ішкі аудиттерді (тексерулер), кейде аудиттер деп аталады (тексерулер) бірінші жақтан, әдетте, ұйымның өзі немесе оның атынан ішкі мақсаттар үшін жүргізіледі және сәйкестілік туралы қарар үшін негіз бола алады.Бөлімше қызметіне жүргізілетін нақтылы аудиттер мынадай мақсаттарды көздейді:

а)  СМЖ-ның СТ РК ИСО 9001-2011 талаптарына, нормативтер мен ішкі талаптарға сәйкес келуін тексеру;

б)  енгізілген СМЖ-ның  нәтижелілігін сапа саласындағы  мақсаттарға жету тұрғысынан анықтау;

в) менеджмент жүйесін жақсартудың  жолдары мен мүмкіндіктерін анықтау;

г) алдындағы ішкі аудиттер нәтижелері бойынша түзетуші іс-әрекеттер  нәтижелілігін тексеру;

д) сапа менджменті жүйесінің  жоспарланған іс-шараларға сәйкес-тілігін  белгілеу;

е)  СМЖ-ны енгізудің және жұмысқа қабілеттілігінің тиімділігін  анықтау.

Ішкі аудитті дайындауда, жоспарлауда және өткізуде жауапкершілік  пен өкілеттіліктерді бөлу.

     Бас директор:

- аудиторлық топ мүшелерін іріктеу және оқыту жөнінен шешімдер бекітеді;

- ішкі аудиттің жылдық  бағдарламасын бекітеді.

    Сапа жөніндегі басшылық өкілі:

- СМЖ-ның ішкі аудитін  ұйымдастырады;

-  ішкі аудитті өткізудің  жылдық бағдарламасын жасайды;

-  ішкі аудиторларды  іріктеу мен оқытуды ұйымдастырады;

- ішкі аудиттің жоспарына  келісім алады;

- түзетуші және алдын  алушы іс-шараларға келісім алады;

- түзетуші және  алдын   алушы   іс-шаралардың  орындалуына  бақылау ұйымдастырады;

- сәйкессіздік себептерін  жою тиімділігіне баға беруді  жүзеге асырады;

-ішкі аудит бойынша  кұжаттарды жүргізуді және сақтауды  жүзеге асырады;

-  ішкі аудит нәтижелері  туралы анықтама есеп құрастырады.

Аудиторлық топ басшысы  кәсіпорын ішіндегі бұйрықпен тағайындалады және аудиттің барлық сатылары үшін жауапкершілікте болып, мыналарды жүзеге асырады.

-   аудиторлық топ  мүшелерін іріктеу;

-   аудиторлық топтың  жұмысын ұйымдастыру;

-   аудиторлық топ  мүшеяері арасындағы міндеттерді  бөлу;

-   ішкі аудит есебін сапа жөніндегі басшылық өкілімсн келісу және ұсыну;

-  ішкі аудит барысында  анықталған сәйкессіздіктер жөніндегі  түзетуші және алдын алушы  ұсыныстармен танысу;

- ішкі аудит барысында.  аныкталған түзетуші және алдын  алушы іс-қимылдардың орындалуын  бақылау.

Аудиторлық топ басшысының міндеттері:

-жүзеге  асырылған  ішкі  аудитте  қолданылған  ішкі  аудиттің жоспарын, талаптар мен құжаттарды орындау;

-жұмыс құжаттарын дайындау және нұсқаулар беру;

-аталған қызметке сәйкестігін анықтау үшін кәсіпорынның тек-серілген бөлімшесінің қызметіне қатысты құжаттарға талдау жасау;

-ішкі аудит барысында анықталған сәйкессіздіктер туралы тексерілген бөлімше басшысына хабарлау;

-ішкі аудитті орындау барысында пайда болған барлық кедергілер туралы аудиторлық топ басшысына хабарлау;

-ішкі аудиттің нәтижелері туралы анық, сенімді және белгіленген мерзімде есеп беру.

Тексерілетін бөлімше  басшылары:

-ішкі аудиттің мақсаты мен көлемі туралы бөлімше персоналына хабарлайды, ал ол біткен соң ішкі аудит нәтижелерін хабарлайды;

- аудиторлық топ мүшелерін  өздері бастап жүреді немесе  бастап жүру үшін жауапты тұлғаны  тағайындайды;

-аудиторлық топ мүшелеріне  қажетті жабдықтардық, құжаттардың,  жазбалардың, персоналдың қол  жетімді болуын қамтамасыз етеді;

-аудит барысында анықталған  сәйкессіздіктер себептеріне талдау  жасайды;

-түзетуші және алдын алушы іс-әрекеттерді белгілейді (жасайды) және жүзеге асырады.

Осы тәсілдемелік нұсқаулардың талаптары сапа менеджменті жүйесінің СТ РК ИСО 9ОО1-2003-ге сәйкес келеді.

Мыналар ішкі аудит үшін негіз болып табылады:

-жоспарлы ішкі аудиттер үшін - ішкі аудиттердің бекітілген жылдық бағларламасы;

-жоспардан тыс (кезектен тыс) ішкі аудиттер үшін – кәсіпорын бойынша бұйрық.

Ішкі аудитті  өткізуге қажетті уақыт пен еңбек  ауқымы жөніндегі талапты персоналға процесті жүзеге асыру барысында жұмыстың жекелеген сатылары үшін жауаптылар белгілейді.Аудиторларға қойылар талаптар: СМЖ-ға ішкі аудит өткізуге «Ішкі аудит» курсы бойынша оқудан өткен, кәсіпорын ішіндегі бұйрықпен тағайындалған ішкі аудиторлар ғана жіберіледі.

Аудиторлар тексерілетін бөлімшенің қызметкерлері болмауы  керек және СМЖ-ны тексеру процесіне  қатыспауға тиіс. Аудиторлар қызметтің тексерілетін саласы үшін жауапкершілікте болмайды, аудиторлар СМЖ кұжаттарына (ішкі және сыртқы), қойылар талаптарды, ішкі аудиттер еткізудің принциптері мен тәсілдерін білуге тиіс.

Аудиторлар коммуникация (қарым-қатынас) қабілетін меңгеру  керек. Мамандардың ішкі аудитті өткізу біліктілігіне сәйкестігін растау кәсіпорын күшімен 3 жылда бір рет оларды аттестациялау арқылы жүзеге асырылады.

Аудитор Ішкі аудиттің жоспарын жасау үшін, сәйкессіздік хатта-маларын  толтыру және олар анықталған жағдайда мағлұмдама жазу, ішкі аудит туралы есеп құрастыру үшін жауапкершілікте  болады.

 Ішкі аудиттің  мақсаты кәсіпорын экономикалық  саясатының орындалуына бақылау жасау, қазіргі кезде біздің елімізде есеп саясатының орындалуына немесе өзгеріс болса оның себебін орынды немесе орынсыз екеніне аудиторлық  анықтама жасау. Ішкі  аудит       тобы  осы өзінің  ізгі  мақсатын іске асыру үшін жүйелі түрде бухгалтерлік есеп жұмысына, ішкі бақылау жұмысына үздіксіз тексеру жүргізіп  отырады.  Ішкі аудит қызметінде жабдықтаушылармен, сатып алушылармен есеп айырысу, банк операциялары, қаржы, салық, әлеуметтік қамсыздандыру мекемелерімен, дебиторлармен,  кредиторлармен есептесу процесі тексеріледі.

 

 

1.4 Аудиттік қызметтің шетелдік тәжірибесі мен даму тарихы

 

Аудит термині латынның «audio»  — «тындап тұр» деген сөзінен  шыққан.

Кейбір мемлекеттердегі  аудиттің даму жолдарының тарихы кестеде  зерделенген (Қосымша Ә). Америкалық профессор Джек Робертсон өзінің монографиясынды “Аудит – ол кәсіпорын ақпаратындағы мәліметтердің, пайдаланушылар үшін табыстылық ақпарат көрсеткіштеріндегі мәліметтік күдікті барынша азайту” – деп анықтама береді. Осы аты аталған үш автордын ойын корытындылайтын болсақ, англиялық аудит және есеп маманы Роджер Адамс өз анықтамасында аудиттің мағынасына қоғамдық тұрғыдан қарайтынын көосетеді. Бұл ойдың мемлекеттер үшін, әр елдің экономикасының дамуына аудит жұмысының атқаратын рөлін өте жоғарыдеп бағалау. Себебі, аудит кәсіпорын шаруашылығының тиянақты дамуына кепілдік беретіні анық. Яғни, кәсіпорындардың  тиянақты дамуы қамтамасыз етілген жағдайда ол елдің экономикасы даму жолында болады деген сөз. 

Белгілі, АҚШ-тың аудит теорияасын және аудит жұмысының даму жолына көп еңбек сіңірген профессор  Джек Робертсон екі анықтама береді. Оның біреуінде жоғарыда айтылған “мәліметтік  күдік” – деген түсініктің мазмұнын бухгалтерлік есеп, аудит түрғысынан қарастыратын болсақ, ол бухгалтерлік есеп жасауда жіберілген қателердің салдарынан мәліметпайдаланушылардың кәсіпкелігіне зиян келтіру әсерін айтады. Яғни, аудитордың міндеті сол  “Мәліметтік күдікті” бар мүмкіншілігінше  азайтып, кәсіпкерлердің сенімділігін арттыру. Барлық саладағы кәсіпкерлер  өздерінің экономикалық мәселелерін  шешу барысында басылымға шыққан мәліметтерді күдіксіз падалануына  аудит кепілдік беруі қажет. Осы  өзінің ойын қорытындылай келе профессор  Джек Робертсон аудиттің ең негізгі  міндетінің бірі осы деп атап  көрсеткен.   

Осындай ойын одан әрі жалғастыра отырып профессор “кәсіпкерлік күдік” – деген түсінік қосады. Бұл  түсінікті кәсіпкершілік шаруашылығандағы күдіктенушілік, сенімсіздік немесе кәсіпкерлердің экономикалық даму жолындағы кауіпптілігі деп түсенугі болады. Оған себеп: инфляцияның күшеюі, салық төлемінің толқымалығы немесе көбеюі, сату процесіндегі бәсекелестіктің күшеюі, жұмысшылардың ереуіл жасауы мен тағы басқа көптеген себептерден болады. Осы аталған себептерден туындайтын “ кәсіпкерлік күдіктің” мөлшерін немесе зияндылығын кәсіпкер есептеп шығарып, өз шаруашылығын жүргезу үшін тиімді шешім қабылдай алады. “Кәсіпкерлік күдік” аудит жұмысына ешқандай әсерін тигізбейді. 

АҚШ-тың аудит мамандары Э:А. Аренс және Дж. К. Лобск өздерінің  жазған оқулықтарында мынадай анықтама береді: “Аудит ол процесс, арнайы мамандар арқылы дербес тәуелсіздіқ жолымен  кәсіпорын шаруашылық операцияларының  дұрыстығына тексеру жүргізіп, сол  мәліметтер белгіленген нормативтік  үлгіге сай екенін анықтап, өзінің аудиторлық қорытындысын беру”. Шетел мамандарының аудит мазмұнына берген анықтамаларын  қорытындылайтын болсақ, осы сонғы  анықтама басқаларына карағанда  біздің ойымызша аудитті толық қарастырған  сияқты

        АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, Германия және Франция сияқты нарықтық экономикасы алдыңғы қатарлы елдердегі аудиторлық қызмет дамуының озық тәжірибесі көрсеткендей, кеңес берушілік, зерттеушілік және басқа ілеспе қызметтер мөлшерінің өсуі қарқын алып келеді. аса ірі халықаралық аудиторлық фирмалардың, оның ішіне үлкен төрттік те кіреді, өз ассортименттерінде кәсіби аудиторлық қызмет көрсетудің және әр қилы көмек түрлерінің 50-ден астам атауы бар.

         Аудиторлық кеңес беру қызметінің әлемдік нарығы үлкен өзгерістерге ұшырауы әбден ықтимал. Көптеген елдерде үлкен төрттік қызметі ауқымының кеңейгеніне және күшеюіне наразылық аңғарылады. Батыстық іскер топтардың пікірінше, аса ірі халықаралық фирмалардың қызметін шоғырландыру, оларды одан ары біріктіру нмесе бөлу нәтижесінде аудиторлық қызметтің сапасы төмендемесе, артпайды екен. Аудит саласындағы оқиғаларды дамытатын басқа нұсқалардың ішінен әлемдік ауқымда аудиторлық және консалтингтік бизнестің бөлінуі, растаушы аудиттің, сәйкесінше аудит пен қаржылық есептілік аудиті көлемдерінің кемуі ықтимал екенін айта кету керек.

Экономикалық әдебиеттерде аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеудің әр түрлі тәсілдемелері  бар. Мынадай негізгі белгілер бойынша  аудит түлерін жіктеу әлдеқайда  орнықты болады:

1) аудитті дамытудың эволюциялық  кезеңдерімен: растаушы, жүйелі —  бағдарлы және тәуекелге негізделген;

2) құқықтық негізде: міндетті,бастамашылық;

3) қолданылу салаларымен:  жалпы, банктік, сақтандыру, қаржылық, өндірістік, маркетингтік.

Ішкі аудиттің дамуы шетелдік тәжірибені қарастыра отырып, терең теориялық  зерттеулер жүргізуде оның концепцияларын өңдеуді талап етеді. Сондай-ақ, Ішкі аудиттің кәсіпкерлік жағдайындағы мақсаты мен мазмұнын анықтау  қажет. Бұрын аудиторлық қызметке ретроспективті сипат тән болса, яғни ол жүзеге асырылған  қаржылық және шаруашылық операциялардың нормативтік актілерге сәйкестігін  және шынайылығын тексеруге бағытталса, қазіргі уақытта ол жеткіліксіз  болып есептеледі. Меншік иелері мен  ақпаратты пайдаланушылар аудиторлардан  экономикалық шешімдер қабылдау үшін негіз болатын, түрлі сұрақтар бойынша  қажетті ақпарат, кеңес алуға  үміттенеді. Сондықтан ішкі аудит  концепциясын бизнестің дамуымен байланыстыру қажет. Аудит кәсіпкерлік тәуекел  мен кәсіпорынның даму жолдарын ашуға  бағытталған болжамдық сипатта  болуы керек, себебі олар кәсіпорын  қызметінің ерекшеліктері жөніндегі  ақпаратқа ие.

Мемлекеттік аппарат дамыған елдерде  ішкі аудит мәселелеріне көп көңіл  бөлінеді. Ішкі аудиторлардың халықаралық  институтында аудиттің сәйкес стандарттарын  өңдеуге жауапты арнайы бөлім  қызмет атқарады. Осыған байланысты халықаралық  ұйымдарда қолданылатын ішкі аудит  стандарттарын отандық тәжірибеде қолдану мүмкіндігі тұрғысынан сипаттаған дұрыс. Әдетте мұндай стандарттарды  үш топқа жіктейді:

1. Жалпы стандарттар. Бұл топ стандарттары келесідей ережелерді қамтиды:

Тексерудің құны одан алынатын тиімділіктің құнынан артпауы тиіс және мүмкін тәуекелді ескеруі керек. Кәсіпорын  әкімшілігі ішкі тексеруге оң қабақ  танытып, оның тиімділігінің артуына  ықпал етуі қажет. Олардың қызметкерлеріне, ішкі аудит қызметі басшылығынан кәсіби біліктілігінің жоғары болуын және ішкі бақылау жүйесін терең білуін талап етеді.

Тексеру объектілері мен мақсаттары кәсіпорынның әрбір қызмет түрі үшін анықталған, толық және негізделген  болуы тиіс.

Ішкі аудиттің тексеру әдістері, алға қойылған мақсатқа қол жеткізуге  бағытталған және тиімді сенімділіктің  жоғары деңгейін қамтамасыз ететін болуы  тиіс.

2. Арнайы стандарттар. Олар келесідей ережелерді қамтиды:

Құжаттау, яғни операциялардың, құбылыстардың  құжаттауы операцияларды бақылау  кезінде басшылар мен аудиторлар үшін пайдалы болуы керек. Аудит қызметі қалыптасқан елдерде ішкі аудит, үлкен және орталау шаруашылық  субъектілерінен  құралады. Оның ұйымдастыру ерекшеліктері: