Экономикалық субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің аудиті

Нарықтық экономика жағдайындағы бизнестің кәсіби аудитін дамыту мәселесінің көп қырлы болуы  мына аспектілерді зерделеу үшін бөліп  көрсетуге мүмкіндік тудырады:

1. Теориялық: кәсіби аудиттің мәнін, мазмұнын және мағынасын, оның бақылаушы-талдамалы қызметінің басқа да шектес ғылымдары және түрлерімен өзара байланысын анықтау; аудиттің нұсқаларын, түрлерін және типтерін ғылыми жіктеу; аудиттің даму тенденциясын, тетіктерін, мәселелерін зерттеу; бизнес аудиті мен талдауының принциптері мен компонеттерін, постулаттарын нақтылай түсу, тұжырымдамасын әзірлеу; 
2. Әдіснамалық: аудиттің жалпы және жеке әдістемелерін анықтау, бизнес жағдайының талдау көрсеткіштер жүйесін, өлшемдерін, әдістерін таңдау, экономикалық әлеуетті (потенциялды) пайдалану тиімділігіне әсер ететін факторларды анықтау және шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін жақсарту бойынша әзірлеу;
3. Ұйымдастырушылық: бизнес аудиттің жүргізу мен жоспарлау механизмдерінің, құқықтық-нормативтік және ақпараттық базалардың мағынасын ашу; аудиторлық бақылаушы-талдамалы қызметтердің технологиясы мен нақты рәсімін (процедурасын) жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірлеу.

Бизнестің кәсіби аудит мәселесін  зерттеу аспектілерінің жалпы шарттарына жататындар: 

• бизнесті басқарумен байланысты шаруашылық операциялары мен процестерінің аудитін жүргізу үшін алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу; 
• шаруашылық қызмет нәтижелерін бақылаудың, талдаудың және есептің озық әдістерін анықтау; 
• қаржылық-экономикалық талдау мен аудиттің озық түрлерін қолданатын салаларды ұлғайту әрі оған енгізу; 
• бақылаушы-талдамалы жұмыстарды жақсарту бойынша халықаралық озық іс-тәжірибелерді жалпылау; 
• бизнестің кәсіби аудитін жүргізудің техникасы мен технологиясын, ұйымдық құрылымын жетілдіру; 
• бастапқы мәліметтерді алу мен өңдеуде ЭВМ-ді және экономикалық-математикалық әдістерді қолдану, шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін басқару жүйесін оңтайландыру.

Кәсіби аудиттің даму проблемаларымен  осы аспектілерді өзара тығыз  байланыстырып мұқият зерделеу ұлттық экономиканың нақты секторындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің жабдықтаушылық, өндірістік, қаржылық және өткізушілік қызметтерінде болатын оқиғалар мен процестердің ерекшеліктерін ескеру арқылы оның ұйымдастырылуын жетілдіру бойынша, ұсыныстарды жасау мен әзірлеуді тереңдетіп зерттеудің әдістемелік негізіне қызмет етеді.

1.3 Кәсіпорындағы ішкі аудитті жоспарлау мақсаттары мен талаптары

Ішкі аудиттің басты міндеті–басқару  мақсаттарына қол жеткізуді қамтамасыз ету. Бұл үшін ішкі аудит кәсіпорын  басшылығын дұрыс басқару шешімдерін қабылдау үшін жасалған талдаудың нәтижелерімен, белгілі бір бөлімшенің қызметіне  баға берумен, ұсыныстармен және уақытылы дұрыс ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Ішкі аудит–кәсіпорынға  қызмет көрсету аясында жүргізілетін ішкі бақылау жүйесін талдау үшін менеджмент арқылы анықталатын қызмет. Ішкі аудиттің көмегімен бақылау  және талдау іске асырылады, сонымен  қатар жүйелерді жақсартуға, жетілдіруге  ұсыныстар беріледі.

Оларға қызметтердің мынадай  түрлері тән:

1. Қаржылық және операциялық ақпараттарды тексеру. Бұл сыртқы аудитордың жұмысымен сәйкес келетін үнемі жалғасатын процесс.
2. Операциялардың үнемділігін, тиімділігін талдау, оның ішінде қаржылық емес бақылау да бар. Кейде оны «ақша құнының» аудиті деп атайды.
3. Заңдар мен ережелерге, менеджменттің әртүрлі сыртқы талаптары мен саясатына және басқа да ішкі талаптарға сәйкестікті талдау.

Бұл үшін:

• активтердің  қабылдануы мен есептен шығарылуының заңды болғанына және осы активтердің тиімді түрде пайдалануы мен сақталуы қамтамасыз етілгеніне көз жеткізу керек. Ішкі аудитор аутивтердің менеджментін рұқсатына сәйкес алынуы мен сатып өткізілуіне ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынға тиесілі активтердің сақталуы қамтамасыз етіліп жатқандығына сенімді болуы керек. Мысалы, активтер сақтандырылған және арнайы сақтау орнында тұр. Бұдан әрі, ол активтердің тиімді пайдаланып жатқандығына сенімді болуы керек.

         Ішкі аудитор ұйымның жүзеге асырып жатқан операцияларының барлық типтері жайлы мәлімет білуі қажет. Бұл оның жүзеге асырылған операциялардың бірде – біреуіне сәйкес келмейтін міндеттемені тез танып білуіне мүмкіндік береді. Ол ақпараттың барлық түріне қол жеткізе алу керек, бұған өзгеше келісім – шарттарды растап алатын хаттамалар да кіреді.

         Ішкі аудиттің қызметі орташа және ірі кәсіпорындарда құралады. Кейбір жағдайларда қызметтін осындай түрін құру заңмен қарастырылады. Яғни, «Акционерлік қоғамдар туралы» заңының 5-тармағының 33-бабында ұлттық акционерлік қоғамдарда ішкі аудит қызметінің міндетті түрде бар болуы керектігі қарастырылған.

Ішкі аудит қызметінің жұмысы кәсіпорынның жоғарғы басшылығы  бекіткен «Ереже» деп аталатын фирмаішілік  актінің шеңберінде біліктік, өз бетінше  жұмысын іске асыра алушылық және жауапкершілік қағыдаларының негізінде  құрылады.

Қазіргі кезде ішкі аудиторлардың  өзінің айналысатын қызметін бухгалтерлік есеп саласы емес, «өзіндік бет–бейнесі  бар» күрделі қызмет ретінде тану тенденциясы байқалуда. Өзінің жұмыс  көлемі оларға үлкен болып көрінетіндіктен, олар өз кезегінде аудиторлық жұмыспен байланысты қызметпен қатар басқа  да әртүрлі қызметпен айналысады.

Ішкі және сыртқы аудиттің мақсаттарының әртүрлігіне қарамастан, оларға жету жолдары көп жағдайда ұқсас келеді. Ішкі аудитордың жұмысы сыртқы аудиторлық процедуралардың  мерзімі мен дәрежесіне, сипатына өзгерістер енгізу үшін қолданылуы мүмкін. Әрине, сыртқы аудитор өзінің аудиторлық пікірі үшін толық жауапкершілікті  ішкі аудиторда сондай дәрежедегі тәуелсіздік  бола алмайтындықтан ғана мойындамайды.

«Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі сыртқы аудиторлардың тәуелсіздігінен  өзгеше болып келеді. Ішкі аудиторлардың  тәуелсіздігі олардың ұйым ішіндегі беделімен, яғни атқыратын қызметімен және бағынуымен, сонымен қатар әділеттілігімен  анықталады. Сыртқы аудиторлар үшін тәуелсіздік  клиент – фирманың, оның басшылығы  мен иелерінің алдында қаңдай да бір міндеттемелердің немесе оларға бағытталған қаржылық қызушылықтың жоқтығымен анықталады.

Ішкі аудитты бағалау. Аудиттың халықаралық стандарттары сыртқы аудиторлардан аудиторлық қызметті жүзеге асырудың тиімді тәсілін жоспарлауға  және жасауға көмектесуді жүзеге асыру үшін, сонымен қатар ішкі аудитордың жұмысына сүйенудің керектігін және мүмкіндігін анықтау үшін аудиттің атқаратын қызметтерін жеткілікті дәрежеде біліп- түсінуді талап етеді. Мұндай бағалау кез–келген жағдайда аудиторлық тәуелділікке және бақылаудың жалпы саясатына аудитордың беретін  бағасына ықпал етеді.

Егер сыртқы аудитор ішкі аудитордың жұмысына сенімді болса, онда оған келесі процедуралар орындау  қажет. Ішкі бақылау процедураларын сонымен қатар ішкі аудиттің процедураларын қайта жүргізуге бақылау орнату қажеттігі туындауы мүмкін. Сыртқы аудитордың сенімділік дәрежесі құжаттарда көрсетілуі керек.

Ішкі қаржылық, операциялық  және басқару аудиттің айырмашылықтары. Ішкі аудит бөлімінің міндеттерін  анықтаған кезде оларды 3 бағытқа  бөлуге болады: қаржылық, операциялық  және басқару.

Ішкі қаржылық аудит алаяқтықты болдырмау және қателерді дәлелдеулермен, шоттарды зерттеумен байланысты тапсырмаларды  орындауды көздейді. Оған аудиторға  мөлшерден елеулі ауытқулардың маңыздылығын анықтауға мүмкіндік бере алатын ағымдағы қаржылық және басқару қорытынды  есептерін қарап шығу, сандардағы тренділерді іздеу жатады.

Ішкі операциялық аудит  өзінің құрамына бақылау процедураларын зерттеуді және олардың орындалған – орындалмағандығын анықтап  – білуді кіргізеді. Мұндай зерттеу  кезінде аудитор ішкі бақылау  мен ішкі тексерудің кемшіліктерін, сонымен қатар тиімділігін жақсартуға болатын салаларды анықтауға  тырысады. 

Ішкі аудит стандарттары. Ішкі аудит кезінде орындалатын  міндеттер әртүрлі және оның мақсаттарына, тексеру жүргізіліп жатқан ұйымның  түрі мен оның қызметінің сипатына байланысты болады. Мемлекеттік ұйымдардың, коммерциялық банктердің, сақтандыру компанияларының және зейнетақы  қоларының аудиті өзіндік ерекшелікке  ие. Бұдан өзге, көптеген мәселелерді  әр түрлі тәсілдермен, әртүрлі тереңдікте, егжей-тегжейлі және әртүрлі критерийлерге  сүйене отырып шешуге болады.

Кәсіпорынішілік ереже –  нұсқаулар мен стандарттардың көлемінің  аудиторлық фирманың көлеміне қалай  байланысты болатындығы жөнінде  көптеген сұрақтар туындайды. Халықаралық  аудит стандарттарында сапаға бақылау  жасау жүйесінің күрделілігі  аудиторлық  ұйымның көлеміне, оның даму бағытына, ұйымдық құрылымына және т.б. байланысты болатындығы ескертілген. Әдетте, жалпы стандарттарды да ішкі құжаттарды да кеңінен қолданатын ірі  аудиторлық фирмаларда ішкі ереже –  нұсқаулардың ең төменгі саны қанша  болуға тиісті екендігі жөнінде мәселе қойылмайды. Бұл фирмалардың басшылары, әдетте, өз жұмысының сенімді болуына  мүдделі болғандықтан, бәрінен бұрын  ішкі бюрократиялық процедуралар жайында  қайта сақтандыру жасауға бейім. Өз кезегінде кішігірім аудиторлық фирмалар мен аудиторлар, өздерінің  атқаратын қызметтерінің көлеміне байланысты, аудит сапасын бақылаудың күрделі жүйесінің керек еместігі туралы көзқарастарын жиі қорғайды.

Егер тексеруге жұмыскерлерінің  саны 10 адамнан аспайтын және қызметінің көлемі шектеулі кіші кәсіпорын тартылатын болса, онда ішкі ереже – нұсқаулар  мен меншікті бақылау құралдарының шектеулі саны пайдаланылуы мүмкін. Сонымен  бірге, аудит өткізу барысында клиенттен  клиентке дейін тұрақты болған тиісті аудиторлық файлды, аудиттің жоспарын, маңыздылық деңгейін анықтау тәртібін дайындау талап етіледі. Аудиторлық процедураларды типтік бағдарлама бойынша  жүргізген дұрыс. Аудит нәтижелері жөніндегі жазбаша ақпараттар бірегей  нысандар бойынша рәсімделуге тиісті. Жоғарыда аталған мәселелердің әрқайсысы  жинақтаушы немесе ішкі дербес құжаттардың  біреуінде бейнелеуге тиісті.

Өз клиенттеріне аудиторлық қорытынды бермейтін, яғни, жалғаспалы  қызмет көрсетумен, мысалы кеңес берумен, айналысатын аудиторлық фирмалар үшін де сапаға бақылау жасаудың таржұмыртқалған  процедуралары керек болмауы  мүмкін. Көп санды ірі клиенттерге  тұрақты түрде аудиторлық қорытынды  дайындап беретін аудиторлық фирмаларда тиісті ереже – нұсқаулар, әдістемелік  ұсыныстар, ішкі стандарттар түрінде  жасалынған ережелер мен сапаға фирмаішілік  бақылау жасау процедуралары  болуға тиісті.

Қазіргі кезде бақылау  жасау функциясы не құқығы бар  мемлекеттік органдар не болмаса  аудиттелінетін субъект аудиторлық тексерулердің сапасыз өткізілгендігі туралы мәлімдеме жасаған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Мұндай жағдайда бақылаушы органның міндетті қызметін Қазақстан Республикасы аудиторлар Палатасы жанындағы кәсіби этикалық Кеңес атқарады. Анықталған салақтықтар  мен бұзушылықтар бойынша жазаны айқындау мақсатында Кеңесте сапасыз  жұмыстардың орын алу фактілерінің барлығы талданып, қаралады деп пайымдауға болмайды. Төмендегі бірқатар объективтік  себептерге байланысты бұзушылықтардың  кейбір бөлігі байқалмай қалып қалуы  мүмкін:

• жүргізілетін тексерулердің мақсаты мен міндеттерін клиенттің толық түсінбеуі;
• өткізілген аудиттің сапасына бақылау жасаудың дәл анықталған процедураларының жоқ болуы.

Аудиторлық қызмет жүйесінің  ажырамас бөлігі ретіндегі бақылау  жасау механизмі жүйе нақты жаңылыс  тапқан кезде жұмыс істей бастамай, тұрақты негізде жұмыс істеуге  тиісті.

Бұдан туындайтын сұрақ: мұндай бақылауды кім жүзеге асырады  – мемлекеттік органдар ма, әлде тек аудиторлардың қоғамдық ұйымдары ма? Екі нұсқаның әрқайсысының мемлекеттік  органдардың жұмыскерлері сапаны тексеру  барысында мемлекеттің мүддесін қорғай отырып, қандай – да бір аудиторлық бірлестіктің абыройын қорғауға мүдделі  болмайды деп күтуге болады. Басқа  жағынан қарағанда, бүгінгі таңда  мемлекеттік бақылау – реквизиялық  органдардың жұмыскерлерінің біліктілік деңгейі оларға аудит әдістемесінің  бүге – шігесіне дейін талдап қарауға  әрдайым мүмкіндік жасай бермейді. Ондай мемлекеттік тексерушілердің штатын өсіру үшін елеулі қаражат бөлуге мемлекеттің жағдайы келмейді. Кейбір аудиторларда,  тексерушілер жұмыс процессі кезінде алған құпия ақпараттар аудитор клиенттеріне зиян келтіре отырып пайдалануы мүмкін деген қорқыныш туындайды. Мысалы, табылған қателіктер туралы мәліметтер салықтық бақылау органдарына хабарлануы мүмкін.

Аудиторлық фирма аудиторлық процедуралардың мазмұны, мерзімі  және көлемі үшін жауап беруге тиісті. Олардың сапасына бақылау жасау  аудиторлық фирма қызметінің сипаты, тексеруді ұйымдастыру деңгейі  және табыстар мен шығыстар бойынша  тиісті жағдайлар сияқты факторларға  байланысты. 

Ішкі және сыртқы аудиторлардың  бірлесіп атқаратын қызметін тану. Ішкі және сыртқы аудиттің мақсаттарының  әртүрлігіне қарамастан, оларға жету жолдары көп жағдайда ұқсас келеді. Ішкі аудитордың жұмысы сыртқы аудиторлық процедуралардың мерзімі мен  дәрежесіне, сипатына өзгерістер енгізу үшін қолданылуы мүмкін. Әрине, сыртқы аудитор өзінің аудиторлық пікірі үшін толық жауапкершілікті ішкі аудиторда  сондай дәрежедегі тәуелсіздік бола алмайтындықтан ғана мойындамайды.