Исламдық банк жүйесі

Қасиетті Құранда риба сөзі 8 рет келтірілген: 2:275 аятында  үш рет, 2:276, 2:278, 3:130, 4:161, 30:39 аяттарында бір реттен.

«Сондай өciм жегендер, (қабырларынан) жын соғып тұрғандай есеңгіреп  тұрады. Бұл олардың: “Сауда да бейне  өciм” дегендіктерінің салдарынан. Негізінде Алла сауданы халал, өciмді  харам еткен. Сонда кім Раббынан насихат келгенде тиылса, өткені өтіп кетті. Оның ici Аллаға тән. Ал және кім  қайталаса, мінe солар — тозақтық. Олар онда мәңгі қалады» (275)

«Алла өсімді жояды да сауданы  арттырады. Әpi Алла барлық қарсы келуші күнәһарды жақсы көрмейді» (276)

«Негізінен иман келтіріп iзгi ic iстегендер, намазды толық орындап, зекет бергендер, олар үшін Раббыларының қасында сыйлық бар. Оларға қорқу  жоқ әpi олар қайғырмайды» (277) 

«Әй мүміндер! Алладан қорқыңдар. Егер сенсеңдер өсімнен қалып  қалған (аласыларыңды) қалдырыңдар (алмаңдар)» (278)

 «Егер оны істемесеңдер, (өсім алғанды қоймасаңдар) бұны  Аллаға, Пайғамбарына қарсы соғыс  деп біліңдер. Егер тәубе қылсаңдар,  сонда малдарыңның басы өздеріңдікі.  Зұлымдық етпеген және зұлымдыққа  ұшырамаған боласыңдар» (279) 

«Ал егер борышты ауыр жағдайда болса, жақсарғанша қарау керек. Егер де садақа қылсаңдар сендер үшін тағы жақсы. Егер білген болсаңдар» (280)

(Ауд. Халифа Алтай)

 Бұл аяттар өте маңызды  мәселелерді қамтиды. Біріншіден, Исламда рибаға қатаң тыйым салынған. Екіншіден, риба – мәмілелерде негізгі қарыздан артық төленетін сома және үшіншіден, бұл – әділетсіздік (зулм). Сондай-ақ, риба жойылуға (махк)әкеліп соғатыны айтылған. Атап өтетін маңызды жайт: бұл аяттардағы баяндалған рибаның адамға ең жаман әсері – риба іс жүзінде пайдаланатын адамның жеке басын аяқасты етеді және төмендетеді. Сондай-ақ рибаны саудаға теңестіруге тойтарыс беріледі (сауда мәміледегі екі жаққа да тиімді, ал рибаның жеңілдіктері тек бір тараптың ғана пайдасына бағыталуы мүмкін).

Аль-Имран сүресінің төмендегі  аяты рибаның зиянды жақтарын көрсетіп, оны үрлемелі шарға теңейді:

«Әй мүміндер! Үсті-үстіне өсім жемеңдер, Алладан қорқыңдар. Әрине  құтыласыңдар» (130)

Бұл аят Ниса сүресіндегі  мынадай аятпен нақтыланады:

«Және де оларға тыйым салынған бола тұра өсім алулары әрі адамдардың малдарын орынсыз жеулері, сондай-ақ олардан қарсы келгендер үшін күйзелтуші азап әзірледік» (161)

Аталған аяттардың соңғысы  Рум сүресіндегі мына аят:

«Сендердің адамдардың малына берген өсімдерің Алланың қасында  өспейді де, Алланың ризалығын  тілеп берген зекеттерің өседі. Ал сонда, міне солар; артықша сауапқа бөленушілер (39).

Бұл аяттың мағынасы — адамдардан риба алу арқылы байлығын арттыруды Алла қаламайды.

Саудадан: нақты ақшаға немесе несиеге сатудан келетін табыс  тек бір рет түседі. Келіп түскеннен  кейінгі оның мөлшері өзгермейді. Бұл —табыстың мөлшері бастапқы сатып алу бағасы мен тараптар келіскен сату бағасының айырмасына тең болады. Ал риба (мысалы, банктік пайыз) уақыт өткен сайын арта береді.

Пайғамбарымыз (с. а. с.) былай  деген: «Айырбас тең мөлшерде болмаса  алтынды алтынға сатпаңдар және бірінің мөлшерін екіншісінен артық  қылмаңдар. Айырбас тең мөлшерде болмаса күмісті күміске сатпаңдар  және бірінің мөлшерін екіншісінен  артық қылмаңдар. Және бұлардың қолда  жоғын даяр тұрған (қолдағы) нәрсеге  сатпаңдар». (Al Bukhari, Sahih, Kitab al Buyu’, Bab bay’ al fiddat I bil fiddah). Алтынды алтынға немесе күмісті күміске айырбастау —  бірдей мөлшерде және бір мезгілде жүзеге асуы керек. Бұл екі бірдей шектеудің қойылуы қазіргі уақыттағы  ақшаны болашақтағы көбірек мөлшердегі ақшаға айырбастаудың алдын алу  үшін жасалғаны айдан анық. Яғни, бұл шектеу несиелерге пайыздар есептелуінің алдын алу үшін енгізілген.

Рибаны жақтап, сауданы өсімқорлықпен теңестіретіндерге Құранда ешқандай қарсы дәлел келтірілмеген. Тек қана қысқаша нақтылау бар: «Негізінде Алла сауданы халал, өciмді харам еткен» (2:275).

 Көріп отырғандай, Құран рибаға  қатаң тыйым салады. Сүннет зат  және ақшаны алмастыруға қатысты  ережелерді енгізу арқылы риба түсінігін және тыйым салу ауқымын кеңінен түсіндіреді. Кейбір қарама-қайшылықтарға қарамастан осы енгізілген өзгерістер туралы несие беруде берілген соманың үстінен алынатын қосымша ақыға, яғни рибаға қатысты негізгі ұстаным ислам тарихында барлық жерде бірауыздан қабылданған. Банктік пайыздар — риба болып саналады. Қазіргі уақыттағы банктік пайыздар рибадан ерекшеленеді деген пікірді жақтаушылар өз ойларын дәлелдей алмады. Олардың іс жүзіндегі негізгі мақсаты — мұсылмандардың банк қызметтеріне деген сұранысын қанағаттандыру. Ендігі жерде бұл қажеттіліктер ислам банктері арқылы қанағаттандырылатын болады

3.2 Қазақстан нарығында жаңа  банктік өнімдер мен                            қызметтердің даму мәселелері

Пайызсыз, мүмкіндігінше  тегін несие қашан болса да халыққа кедергі етпес еді. Әсіресе, қаржылық дағдарыста қоғамымызға кіріп, санамызға сінген ислам банкингі қаймана қазақтың несие туралы түсінігін  өзгертті. Егер Алла тағалаға сеніп, халал  тірлікке ақша сұрасаң, бере салатындай көрінген ақша көзін барлығы тағатсыз күтті. Халық ислам банкингінің  жұмысын ертерек заң жүзінде  бекітуді тіледі. Міне, ол күн де туды. Осыдан бір жыл бұрын еліміздегі алғашқы ислам банкі 250 млн. долларды бір жыл ішінде халықтың игілігі мен керегіне жаратамыз деген болатын.

Жеке тұлғалар қамтылмады

Халық исламдық қаржыландыру мешітке барып, бес уақыт намазын  оқитын адамдарға арналған пайыздық үстемақысы жоқ несие деп ойлайды, - деген Al Hilal Bank қаржылық директоры Айдын Таиров мұның теріс түсінік екенін жеткізді. - Ислам банкі тегін жұмыс істей алмайды. Бірақ бүгінде бізге банкке келген адамдар оны түсіне бермейді. Олар сендер бізге тегін несие беруге тиіссіздер, ал біз оны қайтармасақ та болады. Ол ертең Алла тағаладан қайтады дейді...

Жалпы, ислам банкі Қазақстанға  алғашқы жылға 250 млн. доллар қаражат  құйған еді. Бұл - жеке адамдардан гөрі, шаруашылықтар мен кәсіпорындарға арналған несие болатын. Дегенмен, ислам  банкингі кәсіпкерлерден гөрі, қарапайым  халық арасында сұранысқа көбірек  ие болды. Ал оларға несие беретін  ислам банкінің арнайы бағдарламасы болмай шықты. Басты соманың аз ғана бөлігінің игерілуі міне осында деп  түсіндірді банк қызметкерлері. Және екінші себеп бүгінгі күні бір жылдан асты дей тұрғанымен бізде Ислам  банкінің толыққанды жұмыс істеуіне заңды құжаттар дайын болмай шықты.

Пайызбен емес, өсіммен беру

Қазақстанда халықтық несие  жақсы қабылданатынын кеш те болса  түсінген ислам банкі ендігі кезекте  өзгеше стратегиямен жұмыс істемекші.  
- Келесі жылдан бастап, жекеменшік тұлғаларға несие бере бастаймыз, - деп өз жоспарымен бөлісті әзірге еліміздегі жалғыз ислам банкі Al Hilal Bank Астана қаласындағы филиалының директоры Шамиль Бибеков . - Ол үйге қатысты ипотека ма, автонесие ме - осының барлығын қарастыратын боламыз. Сонымен бірге шағын және орта бизнеске де қаражат береміз. Бірақ біз шариғатқа жатпайтын тірліктерге несие бермейміз. Мысалы, олар қару-жарақ, темекі, шарап өнеркәсіптеріне және ойын бизнесіне берілмейді. 
Енді осы жерде ислам банкінің қалай жұмыс істейтінін, яғни, несиені қалай беретінін ашып айтып кеткен дұрыс болар. Ислам банкі пайдасын басқаша алады. Қарапайым тілмен түсіндіріп көрейін. Мысалы, сіз ислам банкі арқылы пәтер алғыңыз келді дейік. Көңіліңізден шыққан пәтерді таңдайсыз, оның нақты құнын анықтап, ислам банкіне барасыз. Егер сіз таңдаған пәтер 100 теңге тұрса, оны ислам банкі сатып алып, сізге ол пәтерді шамамен 120-130 теңгеге сатады. Сіз ол ақшаны 20 жылда бөліп төлейсіз.  
Шамиль Бибековтың айтуынша, сізден көретін табыс өзге банктер көретін пайдадан әлдеқайда төмен болады. Және ешқандай пайыздық үстемақы жүрмейді. Осы секілді сіз сол үйді немесе көлікті жалға да ала-аласыз.

Үкімет өзі  мүдделі

Жалпы, исламдық банктік  қызметте әлем бойынша басты екі  орталық жұмыс істейтіндігі белгілі. Оның бірі - Бахрейн болса, екіншісі - Малайзияның Куала-Лумпуры. ТМД  кеңістігі бойынша үшінші үлкен  орталық Қазақстан болуы әбден мүмкін. Оған дәлел сырт көздің шынайы пікірі. 

 Қазақстан ТМД арасында  исламдық банктік қызмет бойынша  қазірдің өзінде көшбасшы мемлекет. Өйткені елде исламдық қаржыландыруды  қамтитын заңнамалық әзірлік  жоғары, - деп бастады өз болжамын «Элаф Исламик Банкі» басқарма төрағасы Жамиль Жаруди. ТМД-ның басқа елдеріне қарағанда арнайы заңнамалық актілер қабылданды. Сондықтан да Қазақстан өңірдегі исламдық банк қызметінің орталығына айналатын мүмкіндігі зор. 

Расында, Қазақстан ислам  банкінің үшінші басты орталығына айналатын  секілді. Себебі заң саласы бойынша  шешімін таппай жүрген мәселелерді  мемлекет бір іздендіруге уәде берді.

Ислам қаржысы индустриялық бағдарламаны қаржыландырудың маңызды  көзіне айналатынына үміттіміз, - деді Үкімет басшысының орынбасары Әсет Исекешев. - Біз 2 жылдан астам уақыттан бері бұл бағытта мақсатты түрде жұмыс істеп келеміз. Әрине, кейбір проблемалар бар. Алайда, біз бұл мәселелерді тез арада шешуге ниеттіміз. Осы орайда заңнамалық база тұрғысында, сондай-ақ кедергілерді жою бойынша жұмыстар биыл тиісті деңгейде атқарылатын болады.  
Әзірге жалғыз ислам банкі Астана мен Алматы қалаларында ғана бар. Шымкент қаласында жақын арада фиилалы өз жұмысын бастайды. Дегенмен, егер жоғарыда айтып өткен барлық жоспар іске асса, ислам банкингі еліміздің бар өңірін қамтып, ауыл халқына да қолжетімді болар күн алыс емес.

Информацияны болашақта  әлсіретуімен байланысты банктік жүйедегі дағдарыстық құбылыстардың монеторлы  құралдарымен өршуі, қаржылық тұрақтылық саясатынан экономикалық өсім саясатына  өтудің қажеттілігін анықтайды. Бүгінгі  таңда, қаржылық тұрақтылықтың басты  факторы болып материалды өндірістің жандандырылуы мен көтерілуі  табылады. Бұл шарттарда банктік  капитал барлық күшімен өндіріс  тиімділігінің өсуіне ықпал жасауы тиіс. Бұл тарихи қызметті орындау  мақсатында банктер сапалы түрде  өзгеріп, нақты экономика тиімділігіне және пайдасына жұмыс істеуі керек. Олар несиелік операциялардың қарапайым  делдалдарымен жоғары тиімді нақты  экономиканың ұйымдастырудың тікелей  қатысушыларына айналуы тиіс. Бұл  туралы, жекеше түрде алғанда, қаржылы-өнеркәсіптік топтардың құрылуының процессі мен  оысының егізінде қаржылық капиталдың құрылуы куәландырып отыр. Қаржылық капитал-бұл органикалық түрде  өнеркәсіптік капиталмен бірлескен  банктік капитал.

Банктің дамуы мүмкіндіктері  оның құралдар мен табыстар көздерін өсіру қабілеттілігімен анықталады. Құралдар көздеріне, жеке және заңды  тұлғалардың салымдары, бюджеттік  инвестициялар, шетелдік инвестициялар  жатады. Құралдарды тару бойынша кәсіпкерлікті  ұйымдастыру шарттарын қарастырып өтейік.

Жеке тұлғалардың салымдарын тарту басқа банктермен салыстырғанда  аса жоғары пайыз кезінде мүмкін болады.

Бюджеттік инвестициялардың тартымды бюджеттік қаржыландыру  органы мен банктің несиелендіретін  шаруашылық субъектілерінің арасындағы делдалдық қызметте нарықтық төменгі  шекті тапқан кезде мүмкін болады. Делдалдық қызметтерден табыстарды көбейту олардың сапасы мен санын  ұлғайтуға байланысты. Нақты түрде  алғанда барлық банктер осыған талпынады. Бұл жерде іс банктің клиенттерімен  жұмысын рационалдандырудың келесідей  қағидаларына сәйкес процесті ұйымдастыруда:

• қызмет көрсетудің персоналдандыруы;
• қызмет көрсетудің кешенділігі;
• серіктестік;
• жеке мүдделерді есепке алған кездегі позициялардың рационалдығы;
• қызмет көрсетудің ыңғайлылығы.

Осылайша, банктің дамуы  оның корпоративті клиентура  базасын  сақтау мен дамытуға тәуелді. Сондықтан  да банктің бәсеке қабілеттілігін жоғарылатудың  негізгі стратегиясы – корпоративті клиенттермен серіктестік байланыстарын  ұйымдастырудың бәсеке қабілетті формаларын кездестіру болуы  керек. Банктің  даму мүмкіндіктерін талдау банктің  стратегиялық қайта құрылымдау бағыттарын концентуалды анықтайды.  Комерциялық  банктің стратегиялық қайта құрылымдау концепциясы банктің жаңа тапсырмаларды  шешуге дайындығының мүмкін болатын  бір стратегиясын анықтайды. Банктің  стратегиялық қайта құрылымдануы, сіздің көзқараста, келесі сатыларды қамтуы керек:

• банктің қызметі мен клиенттік база жағдайының талдануы;
• банктің топ кәсіпкерлігінің стратегиялық даму бағыттарын болжамдау;
• корпорациялық әртүрлі құрылымдық буындарының қаржылық менеджерлерінің жұмысын талдау;
• корпорацияның перспективті ұйымдастырушылық-технологиялық құрылымын жобалау.

Интернет-қызметтерді жасап-шығару мен енгізу кезінде банктер кездесетін бірқатар мәселелер бар:

• Психологиялық мәселелер;
• Кадрлық мәселелер;
• Заңдылық мәселелер;
• Қаржылық мәселелер.

Пластикалық карталарды қолданудың артықшылықтары мен кемшіліктерін  талдай отырып, карточкалардың қызмет етуі процесінде экономикаға кері әсер ететін күрделі мәселелердің бар  екенін ескеру қажет. Карточка бойынша  айлық минималды міндетті төлемді  және басқа да өлшемдерді анықтау  ақша массасына бақылау жасауына мүмкіндік береді.

3.2.  Жаңа  банктік өнімдер мен қызметтерді  жетілдіру жолдары

Билік ислам құнды қағаздарын шығарып, жол көрсетпек ниетте

Сукук – ислами құнды қағаздардың бір түрі. Ислам  дінінде пайыздық облигацияларға рұқсат етілмейді. Сондықтан сукук –  шариғат әдебімен әзірленген құнды  қағаз. Ол бойынша пайыз есептеуге, яки пайыз есебінен амал жүргізуге  тыйым салынған. Құнды қағаздың осы  түріне әлемде қызғушылық жоғары. Қазір  Таяу шығыс елдірі, Малайзия, АҚШ, Еуропа елдері де осыған назар аударуда.

Ел үкіметі де бұған дейін бюджет профицитін жабу үшін әрі сырттан қосымша қаржы  құралын тартудың жолы ретінде 500 млн. доллар көлемінде құнды қағаздар шығаратынын мәлімдеген. Қаржы министрлігі  ислами құнды қағаздарды шығаруды ойластыруда.