Исламдық банк жүйесі

Басқаша айтсақ,  жүйенің  элементтері қалай жұмыс істейтіні  туралы түсінік бар,  бірақ осындай  жүйе тұтас қалай жұмыс істейтіні  туралы ұғым жоқ.  Сонымен қатар,  ислам экономикасы өзінің макроэкономикалық  мақсаттары үшін микроэкономикалық  негіздерді  қажет етеді» деп  жазады.   

Соңғы тұжырыммен дауласуға  болады.  Мəселе мынада,  ислам  экономикасы,  атап айтқанда,  микроэкономикалық  деңгейде əлемдік қаржы кеңістігінде өзінің нақты іске асырылу нысаны –  ислам қаржыландыру жəне ислам  банкингі тетіктері арқылы табысты  өрістейді,  оның макроэкономикалық,  жүйелік-шаруашылық аспектісі туралы бұлай айта алмаймыз. Жоғарыда келтірілген, шырғалаңы жеткілікті цитатадан  автор шын мəнінде онда айтылғанға керісінше –  ислам экономикасының макроэкономикалық негіздерінің жоқ  екеніне түсінік береді. 

Қаржы-кредит саласындағы  макроэкономика орталық банктердің ақша-кредит саясатында шоғырландырылған ұғымға ие болатындықтан, de facto  ислам  экономикалық саясатының макроэкономикалық  негіздерін жоққа шығару ислам экономикасы  елдерінің орталық банктерінің  монетарлық стратегиясын да мойындамауды білдіреді. Сонымен қатар, ислам  бағдарындағы орталық банктердің саясатына  жəне жұмыс істеуіне арналған бірқатар теориялық жарияланымдар бар. 

Аталған жарияланымдарды  талдау басты проблема олардың мазмұнында емес, басқада,  атап айтқанда    –  зерттеу методологиясының қателігінде  болып табылатынын көрсетеді.  Интернетте жарияланған осы теориялық  құрылымдардың көбіне бірікпейтін  – базалық монетарлықты жəне  «экономикс»  неоклассикалық қағидаттарды жəне ақша теориясына шариғаттық тəсілдерді    біріктіруге тырысудан көрінетін  қисындық қарама-қайшылық пен эклектицизм  тəн. Бұл ретте кредиттеудің жоғарғы  шегіне шектеу қоятын жəне атап айтқанда,  Иранда неғұрлым табысты қолданылатын,  пайыздық ставкаға,  сыйақыға (мүддеге)  негізделген орталық банктердің дəстүрлі құралдарын ауыстыруға арналған Мушаракаа сертификаты (пайда нормасы  құралдары), агрегирленген ақша құралдары  сияқты ұғымдар қолданылады.

Ислам экономикасы жағдайында орталық банктердің ақша-кредит саясаты  теориясын жəне практикасын зерделеу проблеманың ауқымдылығы жəне тартымдылығы тұрғысынан алғанда өз алдына бөлек  мақаланың тақырыбы болып табылады.  Бұл жерде ислам экономикасының дефинициясына қайта оралған дұрыс.

Ислам экономикасының негізгі  міндеттері,  М.  Н.  Сиддикиға  жүгінсек,  барлық адамдардың:  тамаққа,  киімге,  баспанаға,  медициналық  күтімге жəне білімге негізгі  қажеттіліктерін қанағаттандыру;  бірдей мүмкіндіктер беру;  байлықты шоғырландыруды болдырмау жəне кіріс  пен байлықты бөлудегі теңсіздікті  жою; барлығына бірдей рухани өзін өзі  жетілдіруге мүмкіндік беру;  жоғарыда айтылған мақсаттарды іске асыру үшін тұрақтылықты жəне экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылады».

А.Ю.Журавлев мынадай лапидарлық анықтама береді:  ислам экономикасы  – «бұл мұсылмандардың қоғамның шаруашылық өмірін ұйымдастыру қағидаттары  мен механизмдеріне көзқарастарының  жүйесі».

«Осылайша, -  деп,  Р.И.Беккин бар айқындауларды жинақтайды, –  біз ислам экономикасын сипаттай аламыз,  немесе,  дұрысында,  ислам  экономикасының үлгісін мұсылмандық  құқық нормаларына жəне қағидаттарына  сəйкес шаруашылық жүргізу жүйесі ретінде  сипаттай аламыз … Тиісінше, осы  феноменді зерделейтін ғылым  да сондай-ақ ислам экономикалық ғылымы деп аталуы мүмкін».

Экономистер ислам экономикасын дəстүрлі түрде қоғамның дамуын формациялық  кезеңдеудің тұрғысынан қарайды  (капитализм –  социализм)  жəне оны  орта бөлікке «орналастырады»,  бұл  төменде көрсетілгендей,  аса  дұрыс емес.  Ислам экономикалық үлгісінде капиталистік жəне социалистік  шаруашылық жүргізу жүйелерінің  кемшіліктерін жеңуге болады делінеді.

Р.И.Беккиннің пікірі бойынша,  ислам экономикасының баламалылығы онда капиталистік қана емес,  сонымен  қатар социалистік экономиканың ортақ белгілері бар екендігін  жоққа шығармайды. «Демек,  ислам  экономикасын базалық қағидаттары,  тиісінше социализмнің жəне капитализмнің  белгілі бір даму сатыларында  шаруашылық жүргізудің кейбір социалистік  жəне капиталистік əдістеріне қайшы  келмейтін шаруашылық жүргізу жүйесі ретінде сипаттауға болады».

Бұл жерде жалпы сипаттағы  ескерту жасаған жөн.  Ислам  экономикасының жəне капитализмнің  саяси экономия тұрғысынан қарағанда  тектік белгілері абсолютті бірдей – бұл өндіріс құралдарына  жəне тауар өндірісіне жеке меншік, нарықтық қарым-қатынас. Олардың бастапқы жəне негізгі өндірістік қарым-қатынастарының  (К. Маркс бойынша тиісінше тауар  жəне капитал)  мəні бірдей.  Сонымен  қатар ислам экономикасының генетикалық  тұрғыдан капиталистік экономикалық жүйеге ұқсастығы болады жəне нысаны Құран  өсиеттерінің ықпалынан түр-сипаты ғана өзгерген болып табылады. 

Ислам экономикасының капитализммен  генетикалық байланысы дегеніміз  олар үшін ортақ субстанцияға  (философиялық терминология бойынша: «бастауына») –  жеке меншікке жəне тауар өндірісіне келіп саятын тарихи емес, қисындық себеп-салдар байланысы. 

Ислам тарихи тұрғыдан алғанда  шариғатқа негізделген шаруашылық жүргізу нысаны сияқты мəдени-өркениеттік  композиция,  б.з. VII  ғасырында  Араб Халифатының күшеюіне байланысты шаруашылық жүргізудің капиталистік жүйесінің  қалыптасуынан көп бұрын пайда  болды. Алайда мұсылман елдеріндегі  теократиялық   мемлекеттің орасан зор мəдени-шаруашылық рөлі капиталистік қарым-қатынас белгілерінің дамуын айтарлықтай тежеді,  бұл кезде  Еуропа қалаларында өсімқорлық кеңінен  таралып,  орта ғасырдың өзінде  капитализмге тəн элементтер айқындала бастады. Осы арқылы ислам экономикасының жүйе ретінде мезгілінен кеш онтологиялық, «болмыстық»  ресімделуі жəне  «ислам экономикасы» ғылыми терминінің пайда  болуымен түсіндіріледі.       

Ислам экономикасының шаруашылықты ұйымдастыруды жоспарлау элементтерінде жəне оның əлеуметтік бағытталуында  көрініс тапқан  «социалистігі»  өтпелі немесе кіріктірілген экономикалық нысандарды ашып көрсету сияқты өзгешелік  бар,  əлемдік экономикаға ортақ  ұғым -  постиндустриалдық қоғам  жəне аяқталмаған бəсекелестік жағдайларында  капитализмнің жəне социализмнің жуықтауына бағытталған үрдіс.  Осы тұрғыдан алғанда ислам экономикасы нарықтық экономиканың  «таза» (классикалық, дəстүрлі,  жетілдірілген –  осылардың  қайсысы болмасын),  сонымен қатар  іс жүзінде ешкім қолданбайтын үлгілеріне қарағанда əлеуметтік бағдары бар  нарықтық экономикаға анағұрлым  жақын тұрады.

Тиісінше, ислам экономикасы  – өндірістің айрықша тəсілі емес, капитализмнен жəне социализмнен айрықша  қандай да болмасын  «үшінші жол»  да емес деп түйіндеуге болады. 

Ислам экономикасы тек  қана шаруашылық жүргізудің мұсылмандандырылған  жүйесін ғана білдіреді,  капитализмнің  экономикалық үлгісі немесе неғұрлым нақтырақ айтатын болсақ, капитализмнің  экономикалық механизмі  (қоғамның шаруашылық өмірінде маңызды,  терең  өндірістік қарым-қатынастарды іске асырудың нақты нысандары ретінде).

Ислам экономикасының көптеген зерттеушілері оның мультидисциплинарлық зерттеу объектісі болып табылады деген пікірге тоқталады.

Осылайша,  ислам экономикасының»  міндеттерін айқындау кезінде өткір  мəселе ретінде əмбебап жəне жалпы  адамзаттық сипатқа ие исламдық рухани жəне моральдық құндылықтарды іске асырған жөн.  Бұл ислам экономикасының таза экономикалық проблематика шеңберінен шығуына, жай экономикаға қарағанда  ауқымдырақ болуға мүмкіндік береді. Ислам экономикасында негізгі назар аудару барынша экономикалық, сонымен қатар  этикалық проблемаларға да тиесілі».

Ғылымның даму тарихынан  зерттеу объектісінің мультидисциплинарлығы, маргиналдығы оның дамымағандығын, құрылымдық жүйесінің əлсіздігін жəне ең соңында, айтарлықтай зерделеу пəнінің  (оны  «əр түрлі ғылымдар тоғысында»  қараған кезде) жоқтығын жəне тиісінше,  қатаң ғылыми тəртіптің жоқтығын білдіреді.  Бұған ислам экономикасының адептерінің өзі назар аударады.

Мəселен, А.Ю.Журавлев  «…ислам  экономикасы мынадай: құбылысты  түсіндіру, осы негізде дамуды болжау жəне қалай болуы тиіс деген сұраққа  емес,  не болып жатыр деген  сұраққа жауап беру деген үш талапқа  толық жауап бере алмайтындықтан,  теория атануға үміттене алмайтынын»  дəл байқаған.

Тұтастай алғанда,  ислам  экономикасына позитивтік экономикалық теорияның емес, нормативтіктің белгілері  тəн,  бұл оны социализмнің бұрынғы  маркстік-лениндік саяси экономиясына  жақындатады. Исламдық дін оқуы догматтарының  ислам экономикасының өз бойына еніп алғаны соншалықты,  шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде экономикалық субъектілер қызметінің моральдық-этикалық жəне мінез-құлықтық стереотиптерін де нұсқап  (реттеп)  отырады.  Ислам  экономикасының теориясы үшін басты  императив жəне мақсат    эмпирикалық  немесе эконометрикалық сипаттау  (a-la Economics) жəне экономикалық құбылыстар мен заңдылықтарды теориялық  тұрғыдан түсіндіру емес: «шариғат қағидаларына сəйкес қалай болу керек»  дегенді міндеттеу қағидатының  салтанат құруы болып табылады.  Əлемдік дін ретінде исламның мəдени-өркениеттік композиті исламизмнің  басым экономикалық теориясы ретінде  мүдде білдіреді.   

Жоғарыда айтылғандар  ислам экономикасының теориясын  қалыптасу деңгейіндегі салыстырмалы түрде жаңа экономикалық мектеп ретінде  өмір сүру құқығынан айырмайды.

Пəкістаннан шыққан Мұхаммад Омар Чапра:  «Ислам экономикасы  дəстүрлі  «экономикс» жауап бере алмайтын мəселелерге жауап беруге қабілетті болған жағдайда ғана қажет» екендігін əділ байқаған.

Сонымен қатар,  ислам  экономикасының ислам банкингінің  жұмыс істеуіне қатысты практикалық  аспектілері мен ұсынымдары формальды-құқықтық жəне этикалық діни постулаттары бар  теорияға қарағанда өзі  анағұрлым  үлкен қызығушылық тудырады. 

Теорияның əсіресе қалыптасу  кезеңінде практикадан кейін  қалатыны белгілі.

«Проблема мынада, -  деп  жазады Р.И.Беккин, -  ислам экономикасының дамуы іс жүзінде көптеген өзекті экономикалық проблемаларды теориялық  пайымдаудан алда» (шындығында,  автордың мұндай тұжырымы оның жоғарыда келтірілген ислам экономикалық теориясына қатысты сентенциясымен үйлеспейді). de facto экономикалық заңдылықтардың жəне өндірістің қандай да болмасын тəсілінің  өндірістік қарым-қатынастарының əмбебап  сипатын теріске шығара отырып,  Р.И.Беккин кезекті терең пайымдалған  өрескелдікке жол береді.  Ол былай  деп жазады: «Ислам экономикасының   капитализмнен жəне социализмнен айырмашылығы – бұл басынан бастап бірде  бір мемлекетте тұрақты  «тіркелімі»  жоқ трансұлттық құбылыс.  Кез-келген жағырапиялық міндеттілік оған қолданылмайды»   Автордың қисынын негізге ала отырып капитализм жəне социализм қоғамдық өндірістің  «трансұлттық»  нысандары болып табылмайды жəне жергілікті жағырапиялық  (ұлттық) шектеулері бар, бұл шындыққа сəйкес келмейді. 

Исламизмнің кейбір теоретиктері соның негізінде мұсылмандық  экономикалық интеграция жүзеге асырылуы мүмкін ислам экономикасы үлгісінің  бірегейлігі туралы мəселе көтереді.  Атап айтқанда,  бірқатар ислам елдерінде  аты мəлім ислам фундаментализмінің жəнеТүркияда билік басындағы Əділдік  жəне даму партиясының (AK parti)  идеологы Н.Эрбакан  «Справедливый экономический  порядок»  кітабында мынаны мəлімдейді.  Түркия, «…Батыстың қызметшісі болуды доғара отырып, ұлттық менталитетке қайтып оралуы қажет жəне Əділ экономикалық тəртіп орнатуға,  Əділ тəртібі бар  мұсылман елдері кіретін Ислам жалпы  нарығын  (сонан кейін  «Мұсылман  мемлекеттерінің қауымдастығын»)  құруға бастамашы болуы тиіс».

Н.  Эрбакан  «əділ экономикалық тəртіп»  дегенді ислам экономикасына  бара-бар экономикалық механизм,  қоғамдық шаруашылық құрылыс деп  түсінеді.  Сондай-ақ цитата келтіріліп отырған автордың шаруашылық қызмет субъектісі ретіндегі ұлттың экономикалық менталитеті ұғымына көзқарасы  да назар аударуға тұрады,  бұл  Р.И.Беккиннің ислам экономикасының «трансұлттығына» қатысты  үзілді-кесілді  пікірінен біршама өзгеше.

Осыған байланысты экономикалық дамуда ұлттық негізделу туралы жəне атап айтқанда нарықтың  «ұлттық  бет-бейнесі»  туралы мəселеге кейбір айқындылықтар енгізу қажет.

Саяси экономия өз пəнінің  ерекшелігіне орай жекелеген елдердің экономикалық дамуындағы геоэкономикалық, ұлттық негізделген жəне басқа да ерекшеліктері сияқты   өте  күрделі əрі көпжоспарлы сұраққа  қанағаттанарлық жауап бере алмайды  (жəне беруге тиіс емес).  Бұл басқа,  жеке сипаттағы,  ғылыми –  елтану пəні.  Керісінше,  экономикалық теорияның  өзінің жалпы,  əмбебап,  олардың  табиғи-тарихи дамуының өндірістік қатынастарының қандай да болмасын даму сатысында  барлық елдерге жəне халықтарға   тəн ұлттық-ерекшелігінен айырылған  тікелей зерттеу пəні бар. Алайда, бұл - нақты, оның ішінде іс жүзінде  –  экономикалық механизм деңгейінде өндірістік қарым-қатынастар іске асырылатын    конфессионалды –  жəне ұлттық негізделген,  өзіне тəн ерекшелігі бар нысандарды  саяси-экономикалық зерттеуді мүлдем жоққа шығармайды.

Осыған сəйкес нарық заңдары  да əмбебап жəне қандай да болмасын  «ұлтқа» тəуелді емес:  ұғымдық  деңгейде американдық,  жапондық,  түріктік,  славяндық нарық, «кавказ  ұлтының»  немесе қазақстандық нарық  жоқ  (əрине,  мұнда нарық базар  немесе  «барахолка» емес,  экономикалық санат ретінде алынып отыр).  Негізінен  алғанда,  нарық капитализмнің  жалпыпланетарлық əмбебап экономикалық механизмі болып табылады жəне оның шаруашылық нысаны –  бұл қарапайым шындық баяғыда,  меркантилистер жəне физиократтар заманынан бері трюизм болып табылады. 

Қандай да болмасын елдің  ішкі нарығы туралы айтуға болады,  бірақ қалай да «этникалық» нарық  туралы емес. Тіпті болмағанда, нарықтың жалпыға ортақ заңдарын іске асырудың қандай да болмасын елдің заңнамасынан бастап конфессионалдық, демографиялық,  жағырапиялық жəне басқа да өзіне  тəн ерекшелік жағдайларымен  аяқталатын, оның ішінде экономикалық қызмет субъектілерінің бірі ретінде  ұлттың өзіне тəн ерекшелігін  оның ұлттық ерекшеліктері туралы көптеген факторлармен айқындалатын ұлттық ерекшеліктер туралы айтуға болады.  Экономикалық қатынастардың мəні жəне олардың,  оның ішінде    ұлттық,  аймақтық  «елтану»  деңгейінде көрініс беруінің нақты нысандары бар. 

Сондықтан экономикасы ауыспалы елдер үшін өзекті экономиканың ұлттық үлгісін жасау міндеті тіпті  де абсолютті түрде бірегей нарықтық механизмді жасауды білдірмейді  жəне онымен ұштаспауы да мүмкін.  Бұл жағдайда əңгіме басқа елдердің нарықтық экономикасы үлгілерінің  детальдарында тудырмау,  ал органикалық  тұрғыдан,  ең жоғары тиімділікпен,  əр түрлі елдердің мəдени,  діни немесе ұлттық ерекшеліктерімен нарықтың жалпыға  ортақ əмбебап қағидалары мен  заңдарын ұштастыру туралы ғана жүруі  мүмкін.