Исламдық банк жүйесі

Жоғарыда айтылғандарды  «нарықтық менталитетке де» жатқызуға  толық құқық бар – пайымдаудың  нарықтық түрі негізінде қандай да болмасын этностың ұлттық ерекшеліктеріне  тəуелсіз,  смиттік «Homo economicus»  оның индивидуализммен, рационализммен,  меркантилизммен,  прагматизммен  жəне басқа да  «измдермен»  бірге  сана жəне дүниетаным жатыр. 

Жəне осы мағынасында  Рокфеллердің жəне Фордтардың американдық  «эгоцентрикалық нарықтық менталитетінің»  қалмақ Кирсан Илюмжиновтың,  қазақ  Райымбек Баталовтың немесе қытай Моу  Цичжуннің нарықтық менталитетінен айырмашылығы шамалы,  алайда соңғылары  «азиялық менталитетпен»  санасуға жəне өз кезегінде,  қазіргі кезде  нарықтық шаруашылық заңдарының икемделмейтін  қысымынан айтарлықтай түрлендірілетін  «дəстүрлі ұлттық Шығыс»  талаптарымен оның қауымдық-тектілік рухани субстратымен бейімделуге  санасуға мəжбүр болады.

Осылай бола тұрса да,  нақты гносеологиялық деңгейде экономикалық механизмді (оның ішінде ислам экономикасын)  зерделеу кезінде проблеманың өркениетті-культурологиялық аспектісінен абстракциялану мүмкін емес:  азиялық дүниетанымның, еуропалық-американдық  рационализмнен айырмашылығы,  адамды жоғары дəрежеде оның тектік қасиеттерімен  (тілмен,  дəстүрлермен,  əдет-ғұрыптармен,  этникалық бихейвиористикамен жəне т.б.)  байланыстырады.  Транзиттік экономикасы бар елдер үшін қалай  болғанда да    нарықтық экономикасының əмбебап заңдары бар ұлттардың  экономикалық мінез-құлқында   ұлттық-детерминирленген өзара үйлестіру нысандарын іздеу маңызды болып табылады,  мысалы,   Жапония Мэйдзи  (Мэйдзи исин)  революциясынан кейін.  

Жаңа экономика тарихы дамушы африка, латын америкасы, азия, сондай-ақ бұрынғы социалистік елдердің мысалында экономикалық дамудың  «үшінші жолын»  іздеудің болашағы жоқ екендігін сенімді дəлелдеді. Капитализмге генетикалық байланысты нарықтық экономика  (К.Марксті    түпкілікті ұмытпағандарға арналады)  жəне социалистік,  жоспарлы экономика  (іс жүзінде өз мезгілінде емес жəне бөтен елде теріс «болған») нағыз  абстрактық, мəнді деңгейде айырмашылығы бар. 

«Үшінші жол» -  егер оны  нарықтың жəне жоспардың симбиозы болып  табылатын бұрынғы индустриалдық  елдердің    аралас емес,  конвергентті экономикасы деп түсінетін болсақ –  ол мүмкін емес.  Жəне Клод Акенің аймақтық-айрықша  «Африканың саяси  экономиясы»   жəне Н.  Эрбаканның  «əділ экономикалық тəртібі»,  жəне  «үшінші жолдың»  басқа да идеялық-теориялық  құрылымы оларды мұқият зерделеген кезде  социализмнің жəне капитализмнің мұқият камуфлирленген нұсқалары ғана болып  шығады.

Мысалы,  ислам қаржыландыруының басты парызы бойынша заемшының  пайдаларына (кірістеріне) кредитордың  қатысу қағидатына негізделген берілетін  заемдардың мерзімділік жəне қайтару  шарттарымен пайызсыз  (тегін)  кредиттеуді ұсынады.  Мəні бойынша,  бұл кредиттеудің жəне капиталды  əр түрлі инвестициялық жобаларға  салудың дəстүрлі  (оқыңыз -  капиталистік)  банктік кредиттеумен салыстырғанда  бұрынғыдан да өткірленген жəне агрессиялы нысанын білдіреді,  себебі исламдық кредиттеу заемшыны бастапқы жекеменшік үлесінен айыру болып табылады.  Сондықтан ислам банкингі несие  пайызы арқылы  «жабайы»  капиталистік пайдаланудың орнына,  қарапайым  тілмен айтатын болсақ,  заемшыны пайдасын банкпен  «бөлісуге» жəне ең маңыздысы өз мүлкін ресми емес басқаруға  мəжбүрлей отырып, рейдерлікті  қолданады.  

Ислам экономикасының теориясында  жəне практикасында тағы да мысалы,  ақша, кредит, салық салу табиғаты мəселелеріне қатысты, журналға арналған осы мақала көлемінің шектеулі болуына байланысты қарастыру қиынға соғатын көптеген даулы тұстары бар.

Ислам экономикасының проблемалық  мəселелерін талдау отандық экономистердің еңбектерінде бұдан əрі дамиды деп  үміттенуге болады.  

Осылайша, ислам экономикасының теориясы – экономика ғылымының  жаңа, өзіндік ерекшелігі бар бағыты,  ол болашақта Қазақстанда ислам  банкингінің нысандары мен əдістерін  ұсыну бойынша нақты ұсынымдарды  зерделеуге,  жүйелеуге жəне пысықтауға мүмкіндік береді.  Ислам қаржыландыру қағидаттарын ендірудің бастапқы кезеңіндегі  үкіметтің жəне монетарлық биліктің басты міндеті осы шариғат  қағидаттарының өз негізінде қолданылып жүрген континентальдыққа,  республиканың  банктік заңнамасына, бухгалтерлік есеп, салық салу, ислам сукук-облигацияларын шығаруға, айналысқа жіберу мен өтеу бойынша жəне ислам банктерінің  Қазақстанның аумағында жұмыс істеуін қамтамасыз ететін басқа да құқықтық новеллалардың,  нормативтік механизмдердің  жедел бейімделуі болып табылады.

2. Ислам Даму Банкі қызметтері мен міндеттері.

Ислами банк жүйесінің  прициптері

Шариғат заңдарын орындау  – Исламдық банктердің айнымас, ажырамас қағидасы. Бұл қағидалар өздеріне тиісті принциптер бойынша іске асады. Исламдық банктердің негізгі шариғаттық прициптеріне тоқталамыз.

• ·Ысырап жасамау;
• ·Заңсыз және ретсіз монополияға тиым салу;
• ·Тауарға қойылатын бағаның шектен тыс қымбат болмауы;
• ·Шариғат пайдалануға тыйым салатын заттар мен тауарларды жасауға және сатуға тыйым салу;
• ·Ұрланған және ұқыпсыз заттарды сатуға тиым салу;
• ·Алдап-арбамау, алаяқтық жасамау;
• ·Бастыпқы капиталдың шариғат үкімдеріне сай адал жолмен келуі.

Жоғарыда аталған принциптер Ислам банк жүйесіндегі банк институттары үшін орындауға әбден мүмкін прициптер  болып табылады. Тағы бір айта кетерлік жәйт, Ислам банктер жүйесінде ''Ақша сасымайды'' деген ұстаным жарамайды. Шариғат бойынша ақшаның қандай жолмен келгендігі және қандай мақсат үшін жұмсалатындығы өте маңызды.

Қазіргі кездегі  ислами банктер

Осы күндері бүкіл әлем бойынша 50-ден астам елде 300-гежуық ислами банк қызмет етеді. Олардың активтері шашамен 700 млрд. -- 1 трлн. АҚШ долларына тең, қызмет ету аумағы тек қана араб елдерінде ғана емес, сондай-ақ, АҚШ, Канада, Ұлыбритания және Австралияда таралған. Олардың тұтынушылары мен клиенттері тек қана мұсылмандар емес, ірілі-ұсақты батыстың компаниялары бар. Әлемдегі алдыңғы қатарлы банктер – JP Morgan, Deutsche Bank, ABN Amro, IAG, Citibank Chase Manhattan және Hong Kong & Shanghai Banking Corporation – өздерінің құрылымында ислами банкке арналған арнайы бөлімдерін ашқан.

Қаржы дағдарысына дейінгі  Исламдық банктердің жылдық даму динамикасы қарқынды түрде артып, 10-15% құрады. 2012 жылы ислами банктерге тиесілі активтердің құны 1,6 трлн. АҚШ долларына жетеді деп күтілуде.

Ислам банктерінің ең үлкен  орталықтары Иранда ($235 млрд.), Сауд Арабиясында ($92 млрд.), және Малайзияда ($67 млрд.) орналасқан. MENA ақпараттық агенттігінің мәліметтерінше ислам негізіндегі қаржылардың 56% Таяу Шығыста шоғырланған.

'' Сукук'' ислами құнды қағаздары (облигация)

''Сукук'' сөзі араб тілінде  ''заңды құжат'', ''акт'', ''түбіртек'' деген  мағыналарды білдіреді. Ал қазіргі  Исламдық Банктер жүйесінде құнды  қағаздар эквиваленті ретінде пайдаланылады. Сукук – шариғат заңдылықтарын сақтай отырып әрекет ететін құнды қағаз.  Оның тарихы Ислам дінінің алтын ғасырынан бастау алады. Сукук бойынша берілген қарыз ақша үшін ешқандай үстеме ақы қосып толеу міндеті жүктелмейді. Жобадан түскен пайдадан ғана серіктестер өзара тиісті олжаларын бөліп алады.

Қазіргі кездегі Сукук  құнды қағаздарына тек қана мұсылман елдер емес, сонымен бірге батыстық елдер де қызығушылық танытуда. Батыс елдерінің арасынан алғашқы болып Ұлыбритания ''Сукук'' құнды қағазына қызығушылық танытуда. Тіпті, жақын арада қолданысқа енгізу мәселесін де қызу талқылап жатыр.

2006 жылдың басында Бахрейндегі  Сукук арқылы іске асырылған  несиелердің мөлшері 18 млрд. долларды  құрады.

Осы жылы Гонконг өзінің салық саясатындағы кейбір заңдарына  өзгерістер енгізбек. Ол жайында елдің қаржы хатшысы Джон Цанг мәлімдеді. Өзгерістер арқылы Ганконг ислами заңдылықтарды бұзбайтын Сукук құнды қағаздарын пайдалану мүмкіншілігіне ие болмақ. 2009 жылы Малайзиямен жасалған келісім бойынша Ганконг ол елдің көмегіне жүгінбек.

Ислам даму банкі Қазақстандағы  шағын және орта кәсіпкерлікті қаржыландыруды қолға алмақ. Ал жуырда елімізде екінші Ислам банкі ашылады. Бірер жылдан соң ислам ипотекасы жүйесімен  баспана ала бастауымыз мүмкін. Бұл  туралы кеше Астанада аяқталған Ислам  даму банкі күніне орай өткен халықаралық  конференцияда айтылды.

Осы жиында ел экономикасын алға жылжытады деген маңызды  құжатқа - Ислам даму банкі тобының  Қазақстанмен 2012-2014 жылдарға арналған Елдік Әріптестік стратегиясына  қол қойылды. Бұл құжатқа Премьер-министрдің орынбасары - Индустрия және жаңа технологиялар  министрі Әсет Есекешев және Ислам  даму банкінің президенті Ахмад Мұхамед  Әли қол қойды. Үш жыл мерзімге жасалған Стратегия шеңберінде Қазақстанға 1 млрд АҚШ доллары көлемінде инвестиция тартылады. Аталған стратегия арқылы ИДБ тобы еліміздің көлік, энергетика, ауыл шаруашылығы секторларын, ауылдық  аудандар мен шикізаттық емес салалар  өнеркәсібін, ғылым мен технологияларды  дамытуға, қаржы секторын, өңіраралық ынтымақтастықты әртараптандыруға көмек береді.

II – бөлім. ИСЛАМ ЭКОНОМИКАСЫ

2.1. Ислам банктерінде қалыптасқан  этика мен сыбайлас жемқорлыққа  қарсы бағытталған корпоративтік  басқару негіздері

Ислам экономикасының болмысы  діни қағидаларға сәйкес түзілгендіктен, заңдылық және әлеуметтік әділеттілік  сияқты адами құндылықтарды негізге  алған. Қасиетті Құранда: «Аллаh та’алаға сыйынып, құлшылық етіңдер – Аллаh өзі белгілеген Шектерден асқандарды жақсы көрмейді... Аллаh та’ала жер  бетінде қатаң тәртіп орнатқаннан  кейін бұзақылық жасамаңдар» [2] деп жазылған. 

Экономикалық айналымдар «Riba» (пайызға қарыз алу), «Qimar» («Maysir») (құмарлық, бәс), «Ghaban» (алаяқтық), «Ikrah» (мәжбүрлеу, зорлау), «Bay`al mudtar» (ең қажетті  тауарларға/қызметтерге жоғары баға қою), «Ihtikar» (бағаны одан әрі көтеру мақсатында қажетті тауарлар/қызметтер  қорларын әдейі ұстау), «Najsh» (жалған сұраныстар жолымен бағаны көтеру), «Gharar» (белгісіздік, тәуекел) сияқты сыбайлас-жемқорлық  түрлерінен аулақ болып, шариғат  қағидаларына негізделуі тиіс [3]. 

 Ислам банктері сыбайлас  жемқорлық сияқты қоғамдық зұлымдыққа  қарсы әрекеттер жасай отырып, отандық қаржы нарығының субьектілері  үшін сенімді, институционалдық  сипаттағы үлгі бола алады.  Осы уақытқа дейін қалыптасып  келген банктік қаржылық қатынастардағы  сыбайлас жемқорлықтың себептері  мынадай «жалған» психологиялық  дәлелдерден тұратындығы мәлім:

а) инсайдерлік әрекет;

б) лауазымдық өкілеттіктерін теріс пайдалану;

в) көп сатылы және толып  жатқан келісу және шешім қабылдау рәсімдерін жасау; 

г) барлық транзакция процесінің белгісіздігі мен бұлыңғырлығы және осыған байланысты пайдакүнемдік мүдделер;

д) жоғары лауазымды адамдардың жазаланбауы және қолдау табуы;

е) мансапқұмарлық пен паңдық.  

 Ислам қаржы жүйесінің  қазіргі заманғы экономикалық  қызметі тыйым салынған (харам)  жақтарын қабылдамау, құдайдан қорқушылық (такуа), бауырластық (ахува), әділдік  (адль), ықыластылық (ихсан), сенімділік (аль-вадиa), серіктестік (табыстар  мен шығындарды бөлісу), адамдар  арасындағы өзара қарым-қатынасты  құқықтық тұрғыдан реттеу (фикх  аль-муамалат), өзара сақтандыру (такафул)  және келісімшарт мәмілелерінің  ашықтығы секілді моральдік-этикалық  орнықты принциптерге негізделеді.

Қаржы мекемелеріндегі сыбайлас жемқорлықты жеңу үшін ақпарат жариялылығына  қойылатын реттеуші талаптардың  маңызы ерекше. Осыған қосымша, өз кезегінде, «ислам банктері клиенттерге банк операцияларының  ерекшеліктері мен оларға байланысты қауіптерді түсіндіруі қажет [4].

 «Ислам ахлағы адам  құқықтарын бұзуға және әділетсіздікке  әкеліп соғатын  әрекеттерді қолдамайды. Кез келген алыпсатарлық мәмілелерді, алдауды, қаржы ресурстарын нақты экономикадан оқшаулауды заңсыз деп есептейді. Исламдық модельде «Әділетсіздікті, залалды, зұлымдықты» білдіретін «зұлым» деген ұғым нақты түсіндірілген. Қоғамға немесе бизнеске залал келтіретін, сондай-ақ, ұрлық не алаяқтық сияқты өсімқорлықтың негізін құрайтын, біреудің меншігін немесе табысын заңсыз иемдену сияқты қылмыстық әрекеттерге тыйым салынады. Әділдік принциптеріне негізделген исламдық бизнес этикасы пара алуға, монополизациялауға, құнды қағаздар бағасын анықтау барысында жалған ақпар беруге, әділетсіз жолдармен тез баюға, құмар ойындары мен қор нарығындағы алыпсатарлыққа түбегейлі қарсы [5].

Ф. Ниенхаустың пікірінше, ислам банктеріндегі ішкі өзара  қарым-қатынасты және бірлесіп басқару  принциптерін азаматтық құқықты (әсіресе, оның шарттық-шаруашылық қырлары) реттеуші органдар, жалпыға танымал  стандарттар, қоғамдық пікір сияқты сыртқы институттармен қоса стратегиялық жоспарлар, ерікті корпоративтік органдар (мысалы - Зекет комитеті) және менеджерлердің жеке қызметі сияқты ішкі детерминанттар анықтайды.

Ислам банктерінің (басқа  қаржы институттарымен салыстырғанда) корпоративтік басқару тетігі Шариғатқа  сәйкестік және инвестициялық салымшылардың  мүдделерін қорғау секілді қосымша  өлшемдермен толықтырылған [6]. Бұл ретте, банктік қызмет аспектілерінің Шариғат нормала-рымен сәйкестігі жоғарыда көрсетілген корпоративтік басқарудағы  жемқорлық көріністерге қарсы күресте шешуші индикатор болып табылады. Осының негізінде Ислам банкингінің ерекше белгісін айта кеткен маңызды. Ол - сырттан, мемлекеттік реттеуші (Каржылық бакылау агенттігі) тарапынан, іштен Шариғаттың сарапшылар кеңесі (басқаша айтқанда, «исламдық қаржыландыру принциптері жөніндегі кеңес») тарапынан екі жақты реттеу шаралары. Шариғаттың сарапшылар кеңесі тәуелсіз аудит ретінде әрекет етеді және жемқорлық элементтерін қамтитын менеджменттің кез келген шешіміне тыйым салуға құқылы. Р.И. Беккин айтқандай: «Ислам экономикалық моделі табыс кепілі жүзеге асырылған мәмілелердің адалдығын қамтамасыз ететін, шариғат-тық бақылау кеңестері атынан қызмет етуші бақылау органдарының қатаң ұстанымдары, сондай-ақ, ислам идеологиясын пайдаланудағы ұстамдылық болып табылуы мүмкін». Оның айтуынша, «ислам экономикасының дамуына кедергі болатын – тап осы жемқорлық» [7]. Сондықтан да, ислам банктерінің мүлтіксіз қызметін қамтамасыз ету үшін ең маңызды іс - жемқорлықпен ымырасыз күрес бастау.

Осыған байланысты, қазіргі  таңда әрбір адамның санасында  адамгершілік бастамаларды күшейту, әрбір  азаматтың жауапкершілігін нығайту  өте маңызды болып табылмақ. Бұндай ауқымды іс тек қоғамдық акциялармен, бағдарламалық іс – шаралармен ғана тынып қоймайды. Азаматтардың бойында  өз бетімен білім алуды, шынайы ұлтаралық, дінаралық қарым - қатынасты сезіне білуді, қоғам мен өмірдің барлық салаларында жемқорлыққа жаппай қарсы шығу секілді қасиеттерді  қалыптастыратын тәрбие жұмысын  жүйелі түрде жүргізіп отыру қажет. Осындай өзекті де өміршең идеяларды  іске асыруға қолайлы орта - Қазақстан  Республикасында енді пайда болып  келе жатқан исламдық қаржы секторы  бола алады. 

Құран Кәрім риба туралы 

 Құрметті мұсылман  бауырлар, өздеріңіз білетіндей, иман  дегеніміз — Алланың барлығына,  бірлігіне, жақсы-жаманның бір  Алладан екеніне, Одан басқа  тәңірдің жоқ екендігіне сену, Алланың бұйырғанын орындап, тыйым  салған нәрселерінен тыйылу. Алланың тыйым салған нәрселерінің бірі – риба. Риба сөзі «өсім» деген мағынаны береді.