Исламдық банк жүйесі

Кіріспе

 

Бүгінгі күндері Ислам  әлемінің банк жүйесі әлемдің қаржы  институттары мен БАҚ-ты, сонымен  қатар, қарапайым салымшы жұртшылықты  да өзінің ерекшелігімен қызықтырып отыр. Банк ісі саласын тілге тиек ететін баспасөз құралдары да Ислами банктер жайлы жарыса жазуда.

Исламдық банк жүйесі —  Шариғат (Ислам дінінің қағидалары) рұқсат еткен істерді атқару арқылы банктық қызметтерді көрсету  жүйесі. Ислам дінінде пайыз алу/беруге тыйм салынған. Сол себептен де Исламдық банк жүйесінде қарапайым банктердегідей өсімқорлық жоқ. Пайыздық өсімсіз қызмет етуіне қарамастан Ислам қаржы жүйесі ең жылдам өсуші сегмент болып  табылады. Жылына 15 пайызға өсетін исламдық негіздегі активтердің жиынтығы 800 миллиард АҚШ долларын құрайды.

Әлемдік банкинг саласында  жаңадан өзгерістер енгізіп, өздерінің  қаржылық активтерін жыл өткен сайын  молайтып жатқан, шариғат заңдарын қатаң ұстаған банктердің дамуы  күн санап жылдам қарқынмен өсіп жатыр, экономикалық алпауыт елдердің де нарығына етене енуде. Бәсекелестікке бейім, бірақ тұтынушысын сүліктей соруға құмар, пайыздық несиелер арқылы дамитын банктер өздері қызмет етіп жатқан қаржы секторында жаңа жүйенің  белсенді түрде нық қадам басып  келе жатқанын аңғарды.

Исламдық банк жүйесі жоқ  елдерде тұратын мұсылмандар  үшін Шариғат заңдарын сақтауда өлкен  қиындықтар болады. Несие беруші банк пен несие алатын мұсылмандардың негізгі прициптері бір-біріне қайшы  келетін. Бұны несие алу, банкте депозит  ашу және ипотекалық қызметтерді  пайдалану кезіндегі жағдайлардан білуге болады.

Зерттеу пәні: Ислам Даму Банкінің құрылымы мен сипаттамасы.

Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Ислам Даму банкінінң қазіргі таңдаңы құрылымы мен сипатын ашып көрсету.

Осы жобалық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Сауд Арабиясы, Ислам Министрлігі.

Курстық жұмыстың құрылымы кіріспені, неі тарауды, қорытындыны, қолданылған әдебиеттердің тізіміді қамтиды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I-бөлім. Ислам Даму Банкі дамуының негізгі кезеңдері

1. Ислам Даму банкі пайда болу тарихы.

Ислам даму банкі  араб.: البنك الإسلامي للتنمية‎  ағылш. slamic Development Bank
Түрі	Даму банкі
Құрылған жылы	1973
Орналасқан жері	Джидда, Сауд Арабиясы
Қызметкерлер  саны	932

Ислам даму банкі, ИДБ (араб.: البنك الإسلامي للتنمية‎, ағылш. Islamic Development Bank, IsDB) — халықаралық қаржы даму институы, 1973 жылдың 18 желтоқсанында өткен мұсылман мемлекеттерінің қаржы Министрлерінің Бірінші Конференциясының ниеттері туралы Декларациясына сәйкес құрылған.

Шариат принциптеріне сәйкес, ИДБ-не мүше емес елдердегі мұсылман қауымдары мен мүше -елдердің экономикалық дамуы мен әлеуметтік прогресіне қолдау көрсету болып табылады.Ислам Даму банкінің орталық пәтері Сауд Арабиясының Джидда қаласында орналасқан. Банктің жарғылық қоры 6 миллиард ислам динарына тең. Ислам динары Халықаралық валюта қорының арнаулы несиелендіру құқығының бірлік өлшеміне парапар банктің есептік бірлігі болып табылады. Ислам даму банкі көбінесе ауылшаруашылығын сумен қамтамасыз ету, канал тарту тәрізді агротехникалық және инфрақұрылымды дамыту мақсатындағы жобаларды қаржыландыруды әдетке айналдырған.

Ислам Даму Банкі (ИДБ) аймақтық қаржы  ұйымы, халықаралық дамуды қаржыландыратын  және Ислам Мемлекеттері Министрлерінің 1973 жылғы желтоқсанда Джидда қаласында (Сауд Аравиясы) өткен Бірінші Конференциясында жарияланған және Ислам Конференциясы  Ұйымының (ИКҰ) 23 мүше мемлекетінің өкілдері қол қойған Ниет туралы Декларацияға сәйкес бекітілген болып табылады.

ИДБ қызметін 1975 жылғы 20 қазанда бастады.

ИДБ мақсаты Шариғаттың қағидаттарына  сәйкес ИДБ мүше елдерінің және мұсылман қоғамдастықтарының экономикалық дамуына  және әлеуметтік прогресіне көмек көрсету  болып табылады. Мүшелерінің құрамына 52 мемлекет кіреді. ТМД елдерінің  ішінде ИДБ мүшелері Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан жәнеТүрікменстан болып табылады.

Қазақстан Республикасы 1996 жылғы 16 мамырда  ИДБ-ның 1974 жылғы 12 тамызда Джидда қаласында  қол қойылған Құрылтай шартын ратификациялады.

1997 жылғы тамызда Алматы қаласында  ТМД-да, Моңғолияда, ҚХР-да, Шығыс Еуропа  аймағында орналасқан ИДБ мүше  елдері және мұсылман қоғамдастықтары  үшін аймақтық офисі ашылды.

Қазақстан Ұлттық Банкі 1998 -1999 жылдары ИДБ-ның Қазақстан Республикасының атынан басқарушының офисі құқығында Ислам Даму Банкімен белсенді ынтымақтастықты жүзеге асырды.

1999 жылы мамырда Ислам Даму  Банкінің Вице-президентінің басшылығымен  Бағалау миссиясының Қазақстанға  сапары болды.

1999 жылғы 12-14 қазанда Алматы қаласында  Қазақстан Республикасы Үкіметі  және құрамын Кувейт араб экономикалық  даму қоры, Сауд даму қоры және  ИДБ ұсынған Үйлестіру Тобы  арасында «дөңгелек үстел» отырысы  өтті. Отырыстың нәтижесі өзара  түсіністік туралы меморандумға  қол қою және одан әрі қаржыландыру  мүмкіндігін қарастыру үшін Қазақстанның  мемлекеттік инвестициялар бағдарламасына  кіретін жобалардың тізбесін  қабылдау болып табылады.

1995 жылдан Қазақстанда ИДБ жұмыс  істепкеледі.

Банк 2000 - 2003 жылдары Астана қаласында  өз кеңсесін ашу, Қарағанды - Астана автожолы бөлігін, Астана - Бурабай автомобиль жолын қайта салу, Астанада ұлттық кітапхана үйін салу, пошта байланысын жетілдіру, т.б. жобаларды қаржыландырған. ^[1]

Ислам Даму банкі Қазақстанмен ынтымақтастықты нығайтуға ниетті. Бұл туралы бүгін ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қабылдауында болғаннан кейін өткен брифингте Ислам Даму банкінің президенті Ахмад Мохамед Әли әл-Мадани мәлім етті.

Қазақстанның белсенді ынтымақтастығына орай Ислам Даму банкінің атынан алғысын  білдірген ол, Ислам Даму банкі  бүгінге дейін Қазақстанда бірқатар маңызды жобаларға қатысқанын, бұдан  әрі де қарым-қатынасты нығайта  түсуге ниетті екенін айтып өтті. Елбасымен жүздесу барысында Қазақстанда исламдық қаржыландыру жүйесін бекіту мәселесі сөз болғанынына тоқталған ол: «Өзіміздің тарапымыздан исламдық қаржыландыру институттарын бекіту үшін Қазақстанға қажетті техникалық, процедуралық қолдау көрсетуді бақылауға алуға дайынбыз. Бұл шаралар әлемдік дағдарыс кезінде өте маңызды. Себебі ислам банктері мен исламдық қаржыландыру институттары дағдарыс кезінде өздерінің тұрақтылығын көрсете білді. Атап айтқанда, олардағы ұстанымдар басқа қаржыландыру институттарына қарағанда ерекше», деді.

Сондай-ақ Ислам Даму банкінің президенті Астанда өтетін Экономикалық форумға делегация құрамында  бірқатар сарапшылар келгендігін атап өтті. Олар исламдық қаржыландыру механизмдері бойынша түсіндіру жұмыстарын атқаратын болады. «Ертең, басталатын форумды жоғары деңгейде ұйымдастырып отырғандығы үшін, сондай-ақ бұл форумның өсіп келе жатқан беделімен Қазақстан Президентін құттықтағым келеді. Себебі бұл шараға әлемдік деңгейдегі көптеген танымал сарапшылар келіп отыр», деді ол.

Банктің Джиддақаласындағы ғимараты

 

Біздің заманымыздың VIII – XIII ғ.ғ. Аралығы Ислам әлемінің Алтын  Ғасыры кезіңі болып саналады. Ол кездері  Ислам әлемі Халифаттық басқару  жүйесінде болды. Нарықтық экономика, саудагерлік пен айырбас жасау  кеңінен тарады. Нарықта қарызға алу қатынасы дами түсті. Міне, осындай экономикалық белсенді өмір ислами банктің негізі болатын. Адамдар арасында экономикалық серіктестіктер орнады. Мысалыға: Муфауада – қатысушалар санына шектеу қойылмайтын, бір мақсатқа жұмылған әріптестердің серіктесуі. Бұдан бөлек Мудараба деген серіктестіктің түрі болды. Мудараба бойынша әріптестердің санына шектеу қойылады. Әл-Мал деген ислами негіздегі капитал пайда болды. Ортағасырлық Ислам қоғамында жетілген қаржылық институттар мен экономикалық негіздер ортағасырлық Еуропаға ауысып (XIII ғ. бастап), ол жерде одан әрі дами түсті.

Қазіргі заманның ислами банктерінің  тарихы XX ғ. 60-жылдарынан бастау алады. 1963 жылы Египетте жергілікті экономист  Ахмад әл-Наджардың бастамасымен құрылады. Банк шариғат заңдылықтарының  негізінде құрылып, мақсаты халықтың жинақтаған қаржыларын пайдалана отырып табыс әкелетін жобаларды қаржыландырудың  арқасында пайда табу болды. 1967 жылы банк исламдық радикализмге қарсы күрестің құрбаны болып, жабылып қалады. Бірақ  банктың негізін қалаушы Ахмад  әл-Наджар болашақта мұндай қаржылық институттардың сәтті қызмет ететініне  сенімді болды. Ол Сауд Арабиясына көшіп  кетеді. 70-жылдары мұнайдың бағасы қарқынды түрде өскен болатын. Бұл жағдай исламдық негізде банк құру үшін оңтайлы  кез болатын. Алдымен 1975 жылы Ахмад  әл-Наджардың қатысуымен Ислам Даму Банкі құрылды (ИДБ). Соңынан Біріккен Араб Әмірлектерінде (БАӘ) ''Dubai Islamic Bank'' атты ислами банк дүниеге келді. Олардың  соңынан Faisal Islamic Bank (Египет, 1977 ж.), Faisal Islamic Bank (Судан, 1977 ж.) және Bahrain Islamic Bank (Бахрейн, 1979 ж.) банктері өз қызметтерін бастап кетті. Алғашқы кездегі скептицизм (күдік) бірте-берті жойылып, банктердің жарқын болашағына деген сенім арта түсті. Осылайша, ислами банк жүйесіне деген байсалды қатынас орнай  бастады. Аз уақыттың ішінде Ислам банк ісінің менімді әрі болашағы бар  банк жүйесі екендігі түсінікті болды.

Ислам фундаментализмінің идеологиясы,  теориясы жəне практикасы жөнінде шетелдік басылымдарда жарияланған көптеген зерттеулерде негізгі салмақ қазіргі  заманғы əлемде осы барынша кеңінен  тараған саяси,  құқықтық,  моральдық-этикалық жəне діни аспектілерге түседі.  Бұл  ретте,  əдетте,  саяси экономия мəселелері,  сондай-ақ элементтері  қандай да болмасын шамада Иран туралы айтпағанның өзінде Судан,  Пəкістан,  Сауд                                                

Аравиясы сияқты елдерде  жүзеге асырылатын исламизмнің экономикалық саясатының мəселелері көлеңкеде қалады. 

Батыстық зерттеушілер тарапынан  ислам фундаментализмінің экономикалық мəселелеріне жеткілікті көңіл бөлінбеуі  қазіргі əлеуметтік тапсырыспен,  атап айтқанда, батыс демократиясының  дамыған елдері ең алдымен исламизмнің  саяси жəне идеологиялық экспансиясының жалған немесе нақты қауіп-қатерден жəне ислам жауынгерлерінің халықаралық лаңкестігінен осы экспансияның көрініс беруіне аса қатты жауап қату нысаны ретінде үрейленуімен түсіндіріледі. 

Бұл мəселе бойынша ұғымы  толық қалыптаспаған қазақстандық оқырманды алатын болсақ,  оның бұрынғы  кеңестік дəуірден кейінгі кеңістік аумағында таралу қаупіне тең  дəрежеде алаңдап отырған ресейлік дерек көздерінен теріп алынған  ислам фундаментализмі туралы үзінді,  қарама-қайшы жəне көп жағдайда алдын  ала кесіп-пішілген саяси-экономикалық жəне политологиялық материалдарды  əзірше қанағат тұтуға тура келеді. Бұл таралу қауіпті Москваның  ресми топтары Ресейдің  «өмірлік мүдделер аясына»  енгізуге дайын.  

Алайда бұл мəселеде ғылыми шындықтың үстемдік алуы үшін исламизмнің  идеологиялық жəне теориялық қарсыластарының  саяси ангажирленген жұмыстарын оқумен шектеліп қоймай,  тікелей  бастапқы дерек көздеріне,  оның ішінде исламизмнің саяси экономиясының  теоретиктерінің еңбектеріне назар  аудару қажет.  Осындай жолмен ғана экономикалық исламизм туралы толық,  объективті мағлұмат алуға жəне оның дерек көзін, теориясын жəне саясатын талдауға болады.  

Ислам экономикасы институтын батыстық зерттеулерден айырмашылығы мұсылман (араб,  азия etc)  елдерінде  бұл тақырып бойынша жан-жақты  материалдар жеткілікті жинақталған.  Ислам экономикасы теориясының  проблемасын зерделейтін ресейлік экономистердің ішінде Р.И.Беккин,  А.Ю.Журавлев,  Г.Ф.Нуруллина жəне басқа да авторларды атап айтуға болады. 

Оған қоса,  ресейлік зерттеушілердің  ислам экономикасы проблемасына көңіл бөлуі балама парадигма,  ал кейбір жағдайда дағдарысты бастан кешірген    маркстік саяси  экономияның қисынды жалғасы  ретінде қаралатын институционалдық бағыт аясындағы экономикалық ойды дамытудың жалпы үрдісіне де байланысты.  Институционалдық экономикалық теорияның  ізбасарлары Қазақстанда да бар.

«Ислам экономикасы»  терминін алғашқы рет    мұсылман  (үнді)  теоретигі С.М.А.Гилани 1947 жылы ғылыми айналымға енгізді. Алайда қазіргі заманғы экономистерге  сол кездерден бері қарайғы уақытта   мұсылмандық экономикалық əдебиетте  жалпыға ортақ бірегей жəне айқын  анықталған «ислам экономикасы» деген  ұғымның ұсынылмағанын атап айтуға тура келеді.  Р.И.Беккин атап айтқанындай,  мұсылмандық экономистер қалыптастырған айқындама, «…көп жағдайда сыңаржақтылығымен  қолайсыз болып табылады жəне ислам  экономикасының капиталистік немесе социалистік  экономикадан айырмашылығы қандай екендігі туралы айқын түсінік бермейді».

Мəселен, «Тұран –  Астана»  университетінің ректоры профессор  У.Ж.Алиев былай деп жазады: «Қазіргі кезде шетелдік жəне отандық теоретиктердің арасында бірқатар теориялық пəндерді, атап айтқанда: «институционалдық экономика», «даму экономикасы», «компаративистика», «Эволюциялық экономика», «эксперименталдық экономика», «ауыспалы экономика»  немесе  «ауыспалы экономиканың теориясы»  жəне басқаларын негіздеуге талпыныс бар.  Олардың ішінде классикалық саяси экономияның дəстүрлерін жалғастырушы ретінде «əлеуметтік экономия» маңызды орын алады». 

Қараңыз: Ресейлік сол автор  «…шариғатқа сəйкес келетін қандай да бір идеология,  іскерлік мінез-құлыққа  қатысты көзқарастардың қалыптасқан  жүйесі бар екенін,  бірақ тұтастай алғанда экономика ауқымында  осы механизмді қалай қолдану  туралы айқын пікір жоқ.