Еңбек нарығы

2008 – 2010 жылдарға жұмыссыздықтың  өсуінің алдын алуға, жұмыспен  нәтижелі қамтудың артуына жәрдемдесуге, жұмыс күшінің сапасын арттыруға  және ұлттық еңбек нарығын қорғауға бағытталған Қазақстан Республикасының халықты жұмыспен қамту жүйесін жетілдіру жөніндегі іс-шаралар жоспары әзірленіп, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 20 қарашадағы  № 1114 қаулысымен бекітілген болатын.

Алайда әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың әсерімен 2008 жылғы күзден бастап Қазақстан Республикасында өндіріс қарқыны төмендей бастады, инфляцияның өсуі байқалды, жұмыспен қамтудың төмендеуі және тиісінше халық табысының азаюы белең алды. 264 кәсіпорын өндірісін толық немесе ішінара тоқтатты. Қырық мыңнан астам қызметкер ішінара жұмыспен қамту режиміне ауыстырылды не ақысы төленбейтін демалыстарға жіберілді. Жұмыссыз халық саны 559,3 мың адам болды (немесе экономикалық белсенді халықтың 6,6 %).

Жұмыссыздықтың өсуі, қызметкерлердің одан әрі босатылуы әсіресе өндірістің экспортқа бағытталған салаларында болжанды. Құрылыс, сауда, көлік және байланыс салаларында да жұмыс орындарының қысқару қаупі орын алды.

Осындай жағдайда Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша Қазақстан  Республикасының Үкіметі жұмыспен қамтуға, жұмыссыздықтың айтарлықтай өсуіне жол бермеуге, жұмыс орындарын сақтауға және жаңа жұмыс орындарын құруға бағытталған арнайы Жұмыспен қамту және кадрларды қайта даярлау стратегиясын (Жол картасын) әзірледі.

Жол картасы шеңберінде жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді нысандарын (әлеуметтік жұмыс орындары, жастар практикасы, қайта даярлау және біліктілікті арттыру) кеңінен қолдану нысаналы топтар құрамындағы адамдардың белсенділігін арттыруға ықпал етті, ал жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі (4,7 %) алғаш рет елдегі жұмыссыздықтың жалпы деңгейінен төмен көрсеткіште белгіленді.

Жол картасының негізгі  нәтижелері: шамамен 9 мың жоба іске асырылды;  392 мың жұмыс орны құрылды; шамамен 150 мың адам даярлауға және қайта даярлауға жіберілді, олардың жартысына жуығы жұмысқа орналастырылды;  192 мыңнан астам адам әлеуметтік жұмыс орындарына және жастар практикасы шеңберіндегі жұмыс орындарына орналастырылды.

Дағдарыс жағдайында іске асырылған халықты жұмыспен қамтудың қысқа мерзімді стратегиясы – Жол картасы жұмыссыздық деңгейінің өсуіне жол бермеуімен қатар, оның деңгейінің 2009 жылғы екінші тоқсандағы            6,9 %-дан 2010 жылғы желтоқсанда 5,5 % көрсеткішке дейін төмендеуіне қол жеткізуге  мүмкіндік берді.

Жұмыспен қамтудың өсуі халық табысының артуы мен кедейлік деңгейінің төмендеуіне негіз болды. Табысы ең төмен күнкөріс деңгейінен аз халық үлесі 2001 жылғы 46,7 %-дан 2006 жылы 18,2 %-ға және 2010 жылы             6,9 %-ға азайды.

Алайда оң өзгерістерге қарамастан, ұлттық еңбек нарығында теңгерімсіздік сақталып отыр. Жұмыссыздар бар болғанымен, бос жұмыс орындары толықтырылмай отыр, экономика салаларының мамандарға  деген қажеттілігінің объективті болжамы жоқ. Еңбек ресурстары сапасының төмендігіне және өндіріс пен оқудың арасында нақты байланыстың болмауына байланысты жұмыс күшінің, бірінші кезекте білікті кадрлардың, техникалық және қызмет көрсету еңбегі қызметкерлерінің тапшылығы  байқалып отыр. Жұмыспен қамтылған халықтың шамамен үштен бірінің кәсіптік білімі жоқ.

Жұмыспен қамтылған халық құрылымында өз бетінше жұмыспен айналысатын адамдардың үлесі – 33,3 % немесе 2,7 млн. астам адамды құрайды. Өз бетінше жұмыспен айналысушылардың негізгі бөлігі ауылдық жерлерде тұрады және жеке шаруашылығын жүргізумен айналысады, одан түсетін табыс тіршілік етуге жеткілікті деңгейде ғана болады. Өз бетінше жұмыспен айналысушылардың басым бөлігі әлеуметтік қорғау және қолдау жүйесімен қамтылмаған.

Ауыл жастарының жағдайы  ерекше алаңдаушылық тудырып отыр, кәсіптік білім алуға қолжетімділігі шектеулі болғандықтан, олар ресми еңбек нарығында іс жүзінде бәсекеге қабілетсіз болып табылады.

Еңбек нарығында қалыптасқан  мұндай ахуалдың тікелей салдары  кедейліктің сақталуы болып табылады, 2010 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 1,1 млн. астам адамның табысы ең төмен күнкөріс деңгейінен аз.  

Табысы аз адамдарды  әлеуметтік қолдау мәселесінде  жұмыспен қамтуға және табыс табуға жәрдемдесудің белсенді шаралары жеткілікті қолданылмайды.

Өткен ғасырдың 90 жылдарының соңында жұмыспен қамту  қызметтеріне жүргізілген институционалдық қайта құрулар еңбек нарығын реттеу тиімділігін төмендетті.

Осы орайда қалыптасқан  жағдай кедейлікті төмендету қарқынын баяулатып қана қоймайды, сонымен  қатар экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басу қарсаңында жұмыс  күшіне деген сұраныстың артқанына қарамастан, елде бар еңбек ресурстарының толық пайдаланылмайтынын аңғартады.

Әлемдік тәжірибеде осы  тектес проблемаларды шешу үшін еңбек  нарығындағы белсенді бағдарламалар (бұдан әрі – ЕНББ) қолданылады. ЕНББ еңбек ресурстарын дамыту (кәсіптік даярлау және қайта даярлау), жұмыс күшіне деген сұранысты арттыру (жалақыны/жұмыспен қамтуды субсидиялау, қоғамдық жұмыстар), еңбек нарығын реттеуді жетілдіру (жұмыспен қамту қызметтерін құру, ақпараттық қолдау), еңбек күш-жігерін жандандыруды мемлекет жүзеге асыратын әлеуметтік қолдау жүйесімен үйлестіру («құқықтар мен міндеттер» немесе «өзара міндеттер» стратегиялары, бұл жағдайда мемлекет жұмыспен қамту және оқыту бойынша жоғары сапалы қызметтер көрсетуге міндеттенеді, ал ЕНББ-ға қатысушы жұмысты қарқынды іздеуді жүзеге асыруға міндеттенеді) арқылы жүзеге асырылады.

ЕНББ экономикалық тұрғыдан – жұмыспен нәтижелі қамту  ықтималдығының артуын, еңбек өнімділігі мен жалақының өсуін, әлеуметтік тұрғыдан – жұмыссыздықтың төмендеуін, еңбек белсенділігінің артуы мен адам әлеуетінің дамуын болжайды.

Бастапқыда мұндай бағдарламалар  экономикалық күйзеліс кезеңінде және жұмыссыздық деңгейі өте жоғары болған кезде қолданылған, ал қазіргі  уақытта – экономикасы ауыспалы елдердегі өнеркәсіптік қайта құрылымдаудың кері әсерін азайту және еңбек нарығынан айтарлықтай алшақ халықтың әлжуаз топтарын кіріктіру үшін қолданылады.

Осының негізінде қол  жеткізілетін оң нәтижелер ЕНББ  әзірлеудің және қазақстандық еңбек нарығында да қолданудың өзектілігін арттырып отыр.

Жол картасын іске асыру  барысында жинақталған еңбек  нарығында туындайтын қатерлерді басқару  тәжірибесі біздің бұл тұрғыдағы  мүмкіндіктерімізді арттыра түседі.  

  Жұмыспен тұрақты және нәтижелі қамтуға жәрдемдесу арқылы халықтың табысын арттыру.

2016 жылға қарай:

Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасымен (бұдан әрі – Бағдарлама)1,5 млн. дейін адам қамтылатын болады;

Кедейлік деңгейі 8,2 %-дан 6 %-ға төмендейді;

Жұмыссыздық деңгейі 5,5 % аспайтын болады;

Жұмыспен  қамтылған халық құрамындағы  өз бетінше жұмыспен айналысушы адамдардың үлесі 33,3 %-дан 26 %-ға төмендейді;

Бағдарламаны іске асыру  есебінен еңбек өнімділігінің қосымша  өсімі    20 % құрайтын болады.

2020 жылға дейінгі сандық  индикаторлар Бағдарламаның бірінші кезеңі аяқталғаннан кейін, оған тиісті өзгерістер енгізілу мүмкіндігімен айқындалатын болады.

          1. Өз бетінше жұмыспен айналысушыларды, жұмыссыздарды және табысы аз адамдарды жұмыспен қамтудың белсенді бағдарламаларына тарту.

2. Қазақстан  Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық  дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаны (бұдан әрі – ҮИИДМБ) іске асыру үшін кадр әлеуетін дамыту.

3. Атаулы әлеуметтік  көмек көрсету жүйесін жетілдіру. 

Бағдарламаны іске асыру  бірінші кезекте оқытуға, тұрғылықты жері бойынша  жұмысқа орналастыруға, өзінің жеке ісін ашуға және кеңейтуге жәрдемдесуге, ал мұндай мүмкіндіктер болмаған жағдайда, жұмыспен нәтижелі қамтудың қолжетімділігін кеңейту мақсатында экономикалық әлеуеті төмен елді мекендерден экономикалық әлеуеті жоғары елді мекендерге және экономикалық даму орталықтарына өз еркімен көшуіне жәрдемдесуге бағытталған. 

Осыған орай, Бағдарламаны іске асыру мынадай бағыттар бойынша  жүзеге асырылатын болады: 

1.     Өз бетінше жұмыспен айналысушыларды, жұмыссыздарды және табысы аз адамдарды оқыту және олардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесу. 

2.     Ауылда кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесу. 

3.     Еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру. 

Бағдарламаны іске асыру  үшін: 

1) нормативтік құқықтық  базаны жетілдіру жөніндегі шаралар қабылданатын болады; 

2) жекелеген мамандықтар  бойынша ағымдағы бос жұмыс  орындары және болжамды жұмыс  орындарының жалпыұлттық дерекқоры  (бұдан әрі – Дерекқор) қалыптастырылды.  Дерекқор индустрияландыру картасының  жобалары, «Бизнестің жол картасы  2020» және жеке сектордың басқа да бастамалары есебінен қалыптастырылатын болады.

Индустрияландыру картасы, «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасы шеңберінде жобаларды іске асыруға, кәсіпкерлікті дамытуға жауапты  орталық және жергілікті мемлекеттік  органдар мен ұйымдар қызметкерлерге деген бар және болжамды қажеттілік туралы өңірлер мен жекелеген мамандықтар бөлінісіндегі ақпаратты белгіленген нысан бойынша тұрақты негізде Бағдарлама операторына жіберетін болады.

Бағдарламада көзделген  іс-шараларды қаржылай қамтамасыз ету мақсатында облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың әрқайсысы үшін қаржыландыру лимиті өз бетінше жұмыспен айналысушылардың, жұмыссыздардың санына байланысты айқындалатын болады.   

Лимит бойынша берілген қаражаттың мақсатты пайдаланылуын қамтамасыз ету және бағдарламада көзделген нәтижелерге (нысаналы индикаторларға) қол жеткізу мақсатында республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері мен жергілікті атқарушы органдар арасында мынадай негізгі параметрлер бойынша нәтижелер туралы келісімдер жасалатын болады:   

оқумен қамтылған Бағдарламаға қатысушылардың саны мен құрамы;

тұрақты жұмыс орындарына жұмысқа орналастырылған, оның ішінде оқу оқығандар арасынан Бағдарламаға қатысушылардың саны мен құрамы;

экономикалық даму орталықтарына қоныс аударатын Бағдарламаға қатысушылардың саны мен құрамы;

өз бетінше  жұмыспен айналысатын қызметкерлер санының қысқаруы; 

жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі;  

ең төмен күнкөріс деңгейінен төмен деңгейде өмір сүріп  жатқан халық санының қысқаруы;

басқа көрсеткіштер.

Бағдарламаның іске асырылуын  басқаруды: 

республика деңгейінде:

Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасын іске асыру жөніндегі  ведомствоаралық комиссия. Бағдарламаны іске асыруға жауапты мемлекеттік орган және Бағдарлама операторы Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (бұдан әрі – Бағдарлама операторы) болады; 

облыстық (астана, республикалық  маңызы бар қала) деңгейде –  Бағдарламаны іске асыру жөніндегі өңірлік комиссия (бұдан әрі – өңірлік комиссиялар) және жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті органдар;

аудандық (қалалық) деңгейде –  Бағдарламаны іске асыру жөніндегі аудандық (қалалық) комиссия (бұдан әрі – аудандық (қалалық) комиссиялар) (облыстық маңызы бар жергілікті атқарушы органдардың қалауы бойынша құрылады) және жергілікті жұмыспен қамту органдары;

селолар мен ауылдар  деңгейінде – жергілікті атқарушы органдар жүзеге асыратын болады.

Бағдарламаның орындалуын ұйымдастырудың маңызды құралдарының бірі жергілікті жұмыспен қамту органдары мен тікелей Бағдарламаға қатысушылар арасында жасалатын әлеуметтік келісімшарттар болып табылады.

Әлеуметтік келісімшарт  – жергілікті жұмыспен қамту органдары  мен Бағдарламаға қатысушылар арасында жасалатын, тараптардың әлеуметтік қызметтерді көрсету (жергілікті билік органдары) және пайдалану (Бағдарламаға қатысушылар) бойынша өзара міндеттемелерін көздейтін келісім.  

Өңірлік, аудандық (қалалық) комиссиялардың үлгі ережелерін, әлеуметтік келісімшарттың нысанын Бағдарлама операторы әзірлеген үш бағыт негізінде орындалады. 

Бірінші бағыт азаматтардың еңбек әлеуетін дамыту, тұрғылықты жері бойынша жұмысқа орналасуына  жәрдемдесу арқылы олардың жұмыспен тұрақты және нәтижелі қамтылуын  қамтамасыз етуге бағытталған. 

Бұл бағытқа өз бетінше жұмыспен айналысушылар, жұмыссыздар және табысы аз адамдар қатарындағы Қазақстан Республикасының азаматтары мен оралмандар (бұдан әрі – адамдар)  қатыса алады. Бағдарламаға қатысудың басым мүмкіндіктері ауылдық жердегі жастар мен әйелдерге беріледі.

Осы бағыт шеңберінде Бағдарламаға қатысушыларға мемлекеттік  қолдаудың мынадай түрлері көрсетілуі мүмкін: 

оқу және жұмысқа орналасу мәселелері бойынша консультациялар; 

шәкіртақының төленуімен, тегін біліктілікті арттыру, кәсіптік даярлау және қайта даярлау курстарына (бұдан әрі – кәсіптік оқыту) жолдау;

оқитын адамдарға (оқу  орнына дейін және кері жол жүруіне  және жатақханада тұруына немесе тұрғын үйді жалға алумен байланысты шығындарды өтеуге) субсидия беру; 

лайықты бос жұмыс  орындарын іздеу және жұмысқа, оның ішінде әлеуметтік жұмыс орындарына орналасуға жәрдемдесу;

жалақыны ішінара субсидиялау; 

психологиялық бейімдеу. 

Жұмыс берушілердің Бағдарламаға қатысушыларды кейіннен жұмысқа  орналастыра отырып, кәсіптік даярлауға  тікелей қатысу мүмкіндігі болжанған. Бұл жағдайда 2012 жылдан бастап тиісті мамандықтар үшін мемлекеттік білім беру ұйымдарында белгіленген оқу құны бойынша Бағдарламаға қатысушыларды оқытумен байланысты жұмыс берушілердің шығыстарының   70 %  дейін өтеуді енгізу көзделген.