Қазақстан Республикасындағы фискалдық саясатты жетілдіру жолдары

- инвестициялық преференцияларға  қол жетімділікті оңайлату;

- салықтық және кедендік  рәсімдерді одан әрі оңайлату  және олардың ашықтығын арттыру./15/

        Бұл Қазақстанның халықаралық деңгейдегі салықтық бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, экономиканың шикізат емес секторы қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

XX ғасыр дәлелден отырған, кез-келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыты болып әлеуметтік саясат табылады. Әлеуметтік саясаттың негізгі міңдеті болып қоғам өмірінде белгілі-бір теңдік деңгейіне мынадай шаралар арқылы қол жеткізуі саналады:                                               

Жалпы тенденцияның шектеуінде әртүрлі мемлекеттер әр түрліше өзінің қаржылық, сондықтан, салықтык саясатын құрайды. Олар тым жоғары нәтижелі айқындамасы бойынша жеке тұлғалардың меншігінен гөрі қаржылық құрылымдардың бақылауындағы қаржы құралдарының қолданылуын, салықтық және басқа міндетті төлемдер түрінде қоғамның табыстарынан 50% дейін алу мүмкін деп ойлайды. Басқалары, керісінше, бұл көзқарастарды бөлмей, өздерінің салықтық тәбеттерін жалпы ішкі өнімнен 25-30% - бен шектейді.

Орта жандық табыстарының деңгейі бойынша соңғы орынды алатын елдерде салықтық алып тастаулары көлемі аса қарапайым. Солай, ол Оңтүстік Кореяда 2,5 мың. долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 22%) құрайды, ал Мексикада 500 долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 16%). Және тек Ресей орта жанды табыстар деңгейі бойынша соңғы категорияға түссе де, салықтық алып тастаулар үлесі бойынша жоғары дамыған елдердің артынан тартылады - ЖІӨ-нің 30% астам (шамамен халықтың әр жанына 1 мың. долл., яғни Жапония мен Швейцария деңгейінде). Басқаша айтқанда, онда 4 адамнан түратын статистикалық отбасына барлық салық түрлерінің алу сомасынан жалпы қиындықта орташа 4 мың. долл. қүрайды. Сол уақытта, мемлекеттердің адекватты көлемде бұл отбасылардың қызығушылығы мен қажеттіліктерін қорғауды қарастырады.

Алайда, белгілі болғандай, мемлекеттің бюджеті арқылы қайта таратудың мүмкін салық салу деңгейінің өз шектеуі бар, яғни ол экономикалық және әлеуметтік қайшылықтарының шиеленісуі әрі қарай өсуіне жеткендегі ЖІӨ-гі салықтық алып тастаулардың сондай үлесі. Олар ашық саяси дауларда және салықтық реформалардың наразылық шақырылған уайыммен, оның ішінде: салықтық үкіметке бағынбау, табыстарды массалық жасыру және салықтық міндеттерді орындаудан кету, ұлттық экономикадан шет елдерге капиталдың ағылуы, халықтардың салық төлеушілер үшін азырақ ауыртпалылықты түсіру бойынша аймақтарға көшу формаларымен көрсетілуі мүмкін. Және тек шүғыл немесе форс - мажорлық жағдайларда (мысалы, соғыс, сұрапыл апаттар, ірі техногендік апаттар, эпидемия) экономикалық үғынуларға қарсы салықтық шектеудің деңгейі қалыпты жиһазда оның ең жақсы мәнінен көп жоғары болуы мүмкін.

Берілген қатынаста  анықталған қызығушылықты Англияның  ішкі табыстарының Департаментінің  халықаралық салық салумен басқару  тәжірибесімен үсынады, ол халықаралық  сауда бойынша операциялардан салықтарды, Ұлыбританиядан тыс орналасқан табыстардан салықтарды, Англияда табыс алатын азаматтар мен шетел азаматтардың салықтарын бағалау және жауап береді. Бұл қызметтің маңызды учаскесі болып трансферттік қүнмен жүмыс болып табылады.

        Жаңа салықтық кодекспен алғаш біздің заң шығарушымен лизингтік операциялар бойынша елеулі салықтық жеңілдіктермен көрсетілген. Бұл Қазақстанда нарықтық қатынастардың әрі қарай дамуы үшін өте маңызды, өйткені лизингпен - рассрочкаға өндіріс қүралдарын алу - республиканың отандық өндірісін стимулировать етумен үлкен үміттер байланысты. Өйткені дамыған елдерде лизинг арқылы негізгі қордың барлық жаңаруы жүзеге асырылады.

Кім кіші бизнес сферасында істейтіндер үшін салынатын салықтардың  жеңілдетілген тәртібі қарастырылады, ол жұмыс берушілердің өндірісті дамыту, жаңа жұмыс орындарын құруын ынталандырады. Кооперативті және жеке табысқа салынатын, төлену көзінде үсталынатын салықты есептеу кіші бизнестің субъектілерінің табысына бірегей ставка бойынша жүзеге асырылады, ал олардың бюджетпен есеп берісуі - олармен бірлік талондар, патенттер алумен және жеңілдетілген декларацияны көрсеткеннен кейінгі       квартал қорытындысы бойынша салықтардың төленуімен анықталады.

Кіші бизнесті ынталандыруға, жұмыссыздықты қысқартуға бағытталған новациялар болып сәйкес субъектілердің әр жалданған жұмысшылардың салық сомасы бір жарым пайызға азайтылады.

Жеке табысқа салынатын  салықтың ставкасы бойынша табыстың орта деңгейіне қатысты салықтық жүктемені азайту мақсатымен ставкалар  шкаласының шектері мен прогрессиялық деңгейлері қарастырылған.

       Көбісінде сұрақтар туады: Қазақстанға Ресейдің мысалы бойынша жүруге не кедергі және барлық жеке тұлғалар үшін бірегей табысқа салынатын салықтың ставкасын 13% мөлшерде бекіту туралы мәселелер.

       Ойлағандай, біз сонша жағымды бірінші көзқараста қадам жүре алмаймыз, өйткені бұл алдын ала төменгі табыстары бар және олардан нақты төленетін халықтың қабатының 6-7% деңгейінен соғады, қайсысы 13% ставка енгізген жағдайда салық түрінде минимум 1-3% көбірек төлейтін болады.

       Бүкіл елдің қарқынында бұл көбею салық төлеушілердің аздаған бай қабатынан прогрессивті табыс салығынан бере алатындардың сомасынан өте артық болады.

       Салық төлеушілердің құқықтары кішкене кеңейтілген. Олардың арасында:

- іс жүзіндегі салықтар  және бюджетке басқа міндетті  төлемдер туралы ақпаратты алуға  қүқығы, салықтық заң шығарудағы  өзгерістер туралы;

-өз қызығушылықтарын салықтық қатынастардың сұрақтары бойынша өз бетінше, не өзінің жақтаушысы арқылы алу;

-салықтық міндеттерді орындау бойынша дербес есептен бюджетпен есептесу жағдайы туралы көшірмені алу;

-салықтық сырды қадағалауды талап ету.

      Салық төлеушілер салықтық есеп беруді таңдауы бойынша беруге құқылы: келу тәртіпте, заказ бойынша істелген хатпен пошта арқылы, немесе электронды түрде ақпаратты компьютерлік өңдеуді рұқсат ету.

      Жаңа кодекстің оның авторының күмәнсіз айырықшасы болып елеулі мөлшерде оны тәжірибелік тікелей қызметтің құжаты ретінде істеуі сәтті болды, ол тағы қандай-да бір қосымша бөлшектейтін немесе нақтылайтын заңға қарасты актілер және басқа нормативті-құқылы сипаттағы құжаттардың қажеттілігін шығарып тастауды қарастырады.

       Алайда, осы барлық шұғыл маңызды оның қасиеттеріне қарамастан, біздің ойымызша салықтық заң шағарушы органда аз емес және әлі күнге дейін шешілмеген маңызды мәселелер қалды. Олардың ішінде, күмәнсіз, бүгін жалақы қоры жалпы күрделілікте 61%- ға дейінгі көлемде салықпен салынады.

       Нақтылай айтсақ: 30%-ға дейін - жеке табыспен, 21%-әлеуметтік салықпен, 10% - жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті аударулар. Және де заңды түлғаға салықтық жүктеу барлығын 21 % (әлеуметтік салықтар) құраса да, төлем көзінен (яғни заңды түлғаның өзінен) барлық басқа (40% дейін) міндетті төлемдердің сипаты мен экономикалық ақырлары жалақы қорынан алынуы кәсіпорындарда істейтін жеке тұлғалардың материалы қалпына да, оның өзінің экономикасына да өте теріс ықпалын жасайды. Солай, біздің ойымызша, жеке табысқа салынатын салықтың максималды ставкасының төмендетуі туралы немесе АҚШ және Канадада емделу мен білім алу шығындарын (алғаш, ең құрмаса бір адамға АЕК (МРП) он еселік көлемде) алынатын табыстың шегерулеріне жатқызу туралы ойланып қалу керек. Ұқсастығына қарай, жеке тұлғалардың - құрылысшылар немесе тұрғын-үйді сатып алушылардың салықпен алынатын табысынан олардың өзінің меншікті құралдардан есептік календарлы жыл ішінде (бірақ үш жылдан астам емес) салық органдарына немесе жұмыстың негізгі орнына жазбаша арыздары бойынша, сондай-ақ сол мақсатқа азаматтармен алынған несиені өтеу сомасына бағытталғанын шығару керек.

       Қазақстан Республикасының фискалдық саясатын одан әрі жетілдіруде келесілерді көңілге алу қажет:

1) өндірістің бірқатар  кілтті параметрлері бойынша     аймақтық дифференциацияны, сонымен  қоса табиғи және географиялық рентаның шығарып тастау және қайта таратылу (сол сияқты салықтық тәжірибе көптеген жылдар бойы АҚШ, Канада, ФРГ, Италия және басқа елдерде бар) мәселелері;

2)  отын-энергетикалық   ресурстардың   ішкі   бағалары   мен  трансферттік тарифтерді  әлемдік деңгеймен салыстырғанда    көліктің салықтық ставкаларының жеңілдіктерінің есебінен қатысты төмен деңгейде қолдау қажет.

Міндетті түрде елдің  болашақ экономикасын құруға хабардар ынталандырушы факторлар тек  сақталып қалмау ғана емес, сондай-ақ нығайтылуы керек. Бұл салық салудың несиелеу сферасын, ипотекалық несиелеудің дамуы үшін жағдай жасауын, құрылыс қор жинау жүйесін, лизинг және вексельді айналым, зейнетақы жүйесін жетілдіру, қымбат металлдардың сақтандыру нарығын дамыту, басқа қаржы инстументтері, әсіресе республикада қор жинау және инвестициялық процессті ынталандыру бойынша ырықтандыруын жанасады.

        Ұқыпты қарастырылған және жақсы ұйымдастырылған кең масштабты саясатты, шын мәнінде қажет жерде жүргізгенде ұлттық экономиканың бөлек звенолары үшін негізделмеген жылылық жағдайларды құруды рұқсат етпей, сонысымен сау, адал бәсекелесте қатысу мүмкіндігінен айырмаса бұл негізгі прогресстің ынтасы ретінде белгілі болады.Сол арада, сөзсіз, отандық өндірушілерді сенімді тарифтік қоғаумен қамтамасыз ету қажет және алдын ала жалпы келесі салаларды:

а) дамуы болашақты, бірақ  қазіргі кезеңде қалыптасу сатысында  тұрғандар;

б)  ұлттық қауіпсіздік  тарапынан өмірлік маңызды, сонымен  қоса қайта үйымдастыру және жаңғыртумен  айналысатындар;

в)   дамуы   болашақсыз,   бірақ  қазіргі   кезеңде   халықтың  шүғылдануын қамтамсыз ететін.

       Жасырын емес, бәрін жөнге салатын заң шығарушы жоқ болды және болмайды да. Әр жағдайда мемлекет пен салық төлеушілердің қызығушылығының балансына жету керек.

       Табыстарды жасыру және салық төлеуден ауытқу тұрақты экономикалық күрес жағдайында болады, әр қатысушы өз контрагентіне салықтық ауыртпалылығының көпшілігін аударуға ұмтылған жағдайда болады. Әрине, не бұл қарсы тұруда не жалпы әр жекпе-жекте, тым күштісі әлсізді жеңеді. Сондықтан әрқашанда кесек ірі капитал орташаның және кіші бизнестің зиянына жеңімпаз болады. Сирек емес алымды бірлестіктер мен корпорациялар өздерінің экономикалық ауқатын және өзінің байланыстарын заңнан тыс қолданылып, тіпті болжанудың әлеуметтік әділеттілігі бойынша тек әлсіз коммерциялық звеноларға арналған салықтық жеңілдіктер мен артықшылықтарға өздері жете алады. Солай егер жекелеп сатушылар мемлекеттен тым төмен салықтық негіз алса, ал жиірек ірі өндірушілер де нақ сол уақытта көтерме сатып алушыларға берілетін, ал олар - ұсақ сатып алушыларға жүзеге асырылатын сәйкес бұйымдарға бағаны көтерткізеді.

       Белгілі болғандай, Қазақстанда қабылданған фискалдық саясат негізінде елде салық салудың батыс моделін қайта жасауға бағдарланған, ол тек егер салықтық органдардың инфрақұрылымының құрылуына ірі жекелік инвестициялар жағдайында, тармақталған және қымбат салықтық бақылаудың жүйесінің дамуында, салық төлеушілер кең массасы тарапынан міндетті араласу және түсінушілік болғанда экономиканың дамуының жеткілікті жоғары сатысында нәтижелі болады.

       Біздің көзқарасымызша, елдегі фискалдық саясатты батыстың салықтық жүйесін тікелей көшіруге хабардар ету республикада бар зат болмысты есептемей, жарамайды,  өйткені бұл тек  елдегі өркениетті және нәтижелі нарықтық экономиканың қалыптасуын одан әрі тежелуіне әкелуі мүмкін.

          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 

Жұмыс нәтижелерiн қорытындылай келiп, фискалдық  саясат — мемлекеттің алдында тұрған стратегиялық міндеттерді шешу үшін үкіметпен қабылданатын мемлекеттік шығындар мен салық салу шараларының жиынтығы деп түсінуге болады.

 жоғары  дамыған    нарықтық    қатынастар    жағдайында    өндірістің қүрылымының өзгеруін, территориалды экономикалық дамуын, халықтың табыстылық деңгейін өзгерту мақсатымен ұлттық табысты қайта тарату үшін мемлекетпен  фискалдық  саясат қолданылады.  Фискалдық саясаттың міндеттері келесілерге бағытталады:

1) өзінің қызметтері  мен міндеттерін орындау үшін  мемлекетті қажет қаржы ресурстармен  қамтамасыз ету;

2) жалпы елдің шаруашылығын реттеу үшін жағдайларды жасау;

3)  нарықтық   қатынастардың   процессінде   пайда   болған  халықтық табыс деңгейіндегі  тепетеңсіздікті тегістеу.

Фискалдық саясаттың  мiндеттерiн iске асыру шеңберiнде  мемлекеттiң қаржы ресурстарын  мемлекеттiк басқару функцияларының барынша тиiмдi әрi толық орындалуын қамтамасыз ететiндей түрде тарату қажет. Бұл үшін экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың нарықтық экономика жағдайларына бейiмделген тұтас жүйесiн құру қажет. Бағдарламалық құжаттарды оңтайландыру және бiрiздендiру, олардың iс-шараларының бюджет шығыстарымен нақты өзара байланысын белгiлеу бұл жұмыстың ажырамас бөлігі болып табылады. 
          Фискалдық саясат экономикалық саясаттың негізгі құрамдас бөлігі және мемлекет міндеттемелері мен қызметтерін жүзеге асыруы үшін қаржы төңірегінде жүргізетін мақсатты бағытталған шаралар жинағы болғандыктан қаржы жүйесін нығайту, яғни бюджетті қажеттілікке байланысты толықтыру және бюджетке келіп түскен түсімдерді әділетті қайта бөлу - экономикалық өсудің тұрақтылығына қажетті жағдайлар жасау қажет.